Ingliz teatri - Искусство - Рефераты

Ingliz teatri

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

53.5 KB

Ingliz teatri Reja: 1. Ingliz teatri 2. Jorj Gordon Bayron (1788-1824-y.) 3. Sahna san'ati 4. Edmund Kin (1787-1833-y.)

XIX asrning dastlabki o'n yilliklari davomida Angliyada romantizm oqimi keng ayj oladi va ayni paytda romantiklar orasida keskin boiinish ham ro'y beradi. Xayolot tasvir maktabiga zid o'laroq Bayron va Shelling inqilobiy romantizmi yetakchi o'ringa chiqadi. 30-yillarning yarmiga kelganda Angliya adabiyotida tanqidiy realizm rivoj topadi. Angliyada aktyorlik san'ati yuqori darajada taraqqiy etgani holda dramaturgiya Dikkens va Tekkereyning ulug'vor romanchilik ijodidan ortda qoldi. Bu zaminda XIX asrda buyuk romantik aktyor — Edmund Kin yirik realistik aktyor Charlz Makre'di va boshqa sahna ustalari yetishib chiqdilar. JORJ GORDON BAYRON (1788-1824-y.) Jo'rj Gordon Bayronning ijodi insoniy erkinlik g'oyasi bilan sug'orilgan shoirona drama tarixida hal qiluvchi bosqichga aylandi. Bayron muqimlashib qolgan g'oyalarga shubha bilan qarab, ularni doimo o'z tafakkuri taftishidan o'tkazib kelgan shoirdir. Bu drama-turgiyada ham o'zini namoyon qilgan. Bayron zodagon avlodi oilasida dunyoga kelib, yoshligini Shot-landiya qishloqlarida o'tkazgan. 17 yoshida tog'asi vafotidan keyin uning merosi va lord unvonini oladi, Kembrij universitetida tahsil ko'radi. Bayron lordlik burchini el- yurt oldidagi, dunyo taqdiri oldidagi mas'ullik ma'nosida qabul qilgan edi. Lordlar palatasiga kirib nutq so'zlaydi, tirikchiligi xarob ahvolga tushib qolgan to'quvchilami himoya qilib chiqadi. U mehnatkashlarni «aholining eng foydali qismi* deb ataydi va davlat buzrukvorlarini tartib o'rnata olmaslikda ayblaydi. Bayron dastlabki ikki qo'shig'i «Chayld Garold* va boshqa asarlari bilan dovrug' taratgach, 1816-yili bir umrga o'z yurtidan chiqib ketadi. U Shveysariya, Italiyada yashaydi, Yunonistonda va-fot etadi. Bayron qahramoni favqulodda ko'rinuvchi va shu favqulod-daligi bilan fahrlanuvchi qahramondir. U odamlanii sevadi, lekin ayni paytda ulardan jirkanadi. Ha, u boshqalarda ko'ringan bad-binlikni dahshat ichida o'zida ham topa boshlaydi. Shunday bay-ronnamo haybatlilik «Manfred» dramatik poemasida keng namoyon bo'lgan. Asar 1816-yili Shvetsariyada yozilgan.

«Manfred» «Gyotening «Faust» asari ta'sirida yozilgan. Bayron nemis tilini bilmaganidan shvetsariyalik bir do'sti unga Gyote asarining bir qismini tarjima qilib bergan. Bayron Gyote asaridan, av-valo, undagi olam sirini ochish, to'siqlarni yengishga qodir ruhiy qudratlilik g'oyasini qabul qiladi. Lekin «Manfred» asari umidsizlik ruhidagi asar bo'lib chiqdi. Bayron qahramoni olam va insoniy qalb sirlarini ochib, xilqat qudratini o'z izmiga olgan holatda ko'rinadi. Lekin bu bilan o'ziga ham, o'zgalarga ham naf keltirmaydi; sababi, Manfred nazdida dunyo qonuni — azob-uqubat chekish qonuni bo'lib chiqadi. Manfred jinoyat yo'li bilan odam va olamni anglaydi. Endi u shularning unutilishini o'ylaydi. Lekin buning aslo iloji yo'q. Bayron qahramoni vijdon azobida faryod chekadi. Shoir Manfred obrazi orqali ma'rifatparvarlar ezgu g'oyalari sarob bo'lib chiqqanligini ifodalaydi, odamlar sha'ni-nafsoniyati, deya kurash ochish lozimligini anglab, noaniq kelajak qarshisida hangu mang bo'lib qolgan avlodning umidsiz kayfiyati va his-xayajonini ifoda etgan. Shu bois Bayronning «Manfred» asarida olg'a surilgan nuq-tayi nazarni «mardonavor umidsizlik* ma'nosida tushunish mum-kin. Toleyiga yolg'izlik yozilgan Manfred yana ham qat'iylik bilan beshafqat xilqatning yovuzona kuchlariga qarshi yakka o'zi ro'baro' keladi, taslim bo'lmay, o'zligini saqlab boradi. «Manfred» asarining alohida shoirona ta'sir kuchiga egaligi uni 1834-yili «Kovent — Garden* teatrida qo'yilishiga, R. Shuman, P.I. Chaykovskiylar tomonidan musiqa yozilishiga sabab bo'ladi. 1821-yili Italiyada yozilgan «Sardanapal» asari Charlz Makredi tomonidan «Druri — Leyn* teatrida aynan 1834-yili qo'yilgan. «Qobil» tregediyasi Bayron romantik dramaturgiyasining cho'qqisi bo'lib, u ham Italiyada 1821-yili yozilgan. Asar voqeasi butun koinot sarhadlarida ro'y beradi. Unda Odam ato, Momo havo, ularning farzandlari Qobil, Xobil, Iqlima, Olloh ra'yiga qarshi borgan shayton Azozil — Yelpik ishtirok etadi. O'z inisi Xobilni o'ldirgan Qobilning qilmishlari orqali jamiyatda hukm surmish adolatsizlikka qarshi isyonkorlik g'oyasi olg'a surilgan. Bayron «Bibliya»

rivoyatiga suyanib, insoniyat tarixining keyingi o'n yillik-larida kelib chiqqan umumbashariy muammolarini badiiy idrok etish bilan haqiqat izlovchi faylasuf, komil insonparvar mutafakkir sifatida o'zini ko'rsatdi. Bayronning «Qobil* asari fransuz burjua inqilobidan keyin boshlangan mudhish muhitning mahsuli tarzida tug'ilgan. Inqilob va uning insoniylikka daxldor va dahlsizligi, inqilob davrida to'kilgan qonlarga javobgarlik muammosi Bayron asarining markaziy muammosiga aylandi. Bayron asarida Qobil jamiyatda, odamlar o'rtasida o'rnatilgan munosabatlardan, umuman, olam tartibotidan norozi, odatdagicha yashash tarzini aql taftishidan o'tkazib, boshqachasiga yashash tartibotini istovchi zot qiyofasida namoyon bo'ladi. Azozil — Elpikning xizmati Qobil uchun fojiona oqibat bilan yakun topadi. U o'z inisi Hobilni o'ldirib qo'yadi, ota-ona qahriga uchraydi, zaminni inson qoni bilan bo'yagani uchun o'z inisi jasadini ko'tarib yurtdan chiqarib sazoyi qilinadi. Bayronning «Qobil» asari Nafas Shodmonov tariimasida G. Danatarov asariga qo'shilib, 2000-yili Qarshi «Eski masjid* teatri tomonidan «Qobil va Hobil* (rej. X. Avliyoquli) nomida sahnaga qo'yildi. Bayron dramaturgiyasi ingliz dramaturgiyasidagina emas, shu qatori XIX asr birinchi yarmi umumovro'po dramaturgiyasi tarixida ham ro'y bergan jiddiy voqeadir. Bayron dramaturgiyasining teran g'oyaviyligi, shoirona ehtiroslarga boyligi dramatik san'atning eng noyob ko'rinishi deb e'tirof etilgan. Sahna san'ati XIX asrning birinchi yarmida «Kovent — Garden* va «Druri — Leyn* Londondagi eng yirik imtiyozli teatrlar tarzida faoliyat ko'rsatib keldi. Shu qatori ularga zid ravishda imtiyozsiz «kichik» teatrlar deb ataluvchi ko'pdan-ko'p ijodiy jamoalar ham yashashda davom etadi. Lekin yirik pyesalarni sahnaga qo'yish faqat imtiyozli teatrlarning huquqiy doirasiga kirgan edi. EDMUND KIN (1787-1833-y.) Edmund Kin alam va iztiroblar og'ushida ezgulik namunalarini izlagan daho aktyor edi. U o'z san'atining jo'shqinligi va murosa-sizligi bilan Bayronga yaqin edi va shu bois bu ikki ulkan iste'dod sohibi XIX asrning dastlabki o'n yilliklarida bir-

birlarga ham-fikrlikda ingliz teatrining g'oyaviy va badiiy barkamolligi yo'lida kurash olib bordilar. Kin aktyor oilasida tug'ilib, bolaligidayoq ota-onadan yetim qoladi. Aktyorlik kasbiga juda erta kirishadi, yigirma yoshga yet-guncha unga butun Angliya viloyatlarini aylanib chiqishga to'g'ri keladi. «Mashhur aktyor bo'lish uchun nima qilish kerak?* deb savol berganlarida, Kin «Ochlikka chidashni o'rganish kerak!» deb javob bergan edi. Kin dovrug' taratgan bir paytda 1814-yili «Druri — Leyn* teatriga taklif etiladi. Kin Shekspir qahramonlari misolida buyuk aktyor sifatida tanildi. U Sheylok, Richar III, Hamlet, Makbet, Otello, Yago, Lir, Romeo rollarini ijro etdi. Kin eskicha talqin an'analariga zid ravishda Shekspir qah-ramonlarida yangi sajiya qirralarini ochdi. O'sha davr ingliz munaqqidlari Kinning talqini va ijrosini Shekspir asarlarining eng barkamol izohi deb e'tirof etdilar. Kinning yangicha talqini uning Londonda o'ynalgan birinchi «Venetsiya savdogari* spektaklidayoq namoyon bo'ladi. U Sheylok-ni darg'azab, yovuz kimsa qilib ko'rsatishdek an'anadan voz kechgan edi. Aktyor Sheylokka xos xasislik va xudbinlikni yashir-maydi, ayni chog'da uning iztirobli qismatini ham ko'rsatadi, ya'ni uni quvg'in qilinib, yomon otliqqa chiqarilgan mayda millatning xo'rlangan vakili sifatida ko'rsatadi. U odamzodni ko'rishga ko'zi yo'q, g'aribu benavolikdan xo'jako'rsinga murosaga kelar, insonlik sha'ni oyoq osti qilin-ganidan jini qo'zir va yana ich- ichidan inson zotiga la'nat o'qirdi. Kin talqinida romantiklar ko'ngil qo'ygan yomonlikni oqlash ta-moyili shunda ko'rinardi. Istehzoli qah-qahaning birdan alamli xo'ngrovga aylanishi, libosida qora-qizil ranglarning qovushim-sizligi, ilgarilari odatga, kirib qolgan malla soch (parik) o'rnida qora jingalak socTining paydo bo'lishi — bulaming barchasi muzo-fotlik iste'dodni ko'rishga kelgan inglizlar uchun favqulodda yangilik edi.

Edmund Kin o'z ijrosi bilan tomoshabinga shunday kuchli ru-hiy ta'sir ko'rsatgan ediki, u birinchi spektakldan keyinoq Angli-yaning buyuk aktyori deb e'tirof etiladi. Hamlet va Otello Kinning eng sevimli rollaridan edi. Olamni dahshatli yovuzlik olami tarzida anglash Kin Hamletining muhim jihatiga aylandi. Bu yovuzlikka qarshi kurashmay turib bo'lmas, lekin bu g'olib yovuzlikni yengib bo'larmikin? Kin Hamleti fikr-o'yini shu muammo cho'lg'ab oladi. Shu bois uning harakat va so'z ohanglarida qat'iyat o'rnida sokinlik, ma'yusona o'ychanlik hukm suradi. U onasi bilan uchrashuv sahnasida ham ma'yuslik doirasidan chiqolmaydi. Ofeliyaga nisbatan uning muhabbati balqib turadi. Hamlet Ofeliyaga: «Monastirga bor!» degan so'zlarni aytar-kan, shu on iltifot bilan uning qo'lini o'padi. Uning Hamleti «falokatlar dengizioning har sarhadida sevgi-muhabbat zalvarini namoyon etadi. Kin Otello obrazi talqinida uning Dezdemonaga bo'lgan mu-habbatini bosh mavzu qilib oldi. Shu muhabbatning hayotbaxsh qudrati orqali Otelloning komil insonligi, uning odamlarga nisbatan mehr-muhabbati, saxiyqalbligi kabi fazilatlari ochiladi. Makbet rolini talqin etishda Kin uni yovuz kimsa tarzida ko'rsatish an'anasidan voz kechib, butun diqqat-e'tiborini uning murakkab va ziddiyatli ichki his-kechinmalarini ochishga qaratgan edi. Richardni «qabihona mayin iljayuvchan*, aqlli, jur'atkor, ayniqsa Anna bilan uchrashuvida hatto maftunkor shaxs tarzida ko'rsatgan. Kinning ijro uslubini romantiklarga xos haroratli his-hayajon ko'tarinkiligi belgilab bergan edi. U qudratli shaxsning qalb ingroq-lari eng keskin darajaga chiqqan holatlarda inson ruhiyati tubidagi sirlarni ochish iqtidoriga ega edi. Kin chiqishlarining hayajonli guvohi bo'lgan shoir G. Geyne bu aktyor shaxsi va uning san'atiga ajoyib ta'rif bergan: «Kin kam-dan-kam uchrovchi zotki, u gavdasining birgina dafatan tebranishi, ovozining tasawurga sig'mas darajada jilovdorligi, o'tli ko'z qarash-lari bilan inson qismatiga oshno boiuvchi hayratomuz

holat va ajib nuqtalarni ifoda eta olardi*. Geyne Kinni xudoning nazari tushgan, ta'sir qudrati cheksiz «ilohiy salohiyat sohibi» deb atagan. Kinning san'atida ham, odatda, romantik aktyorlarda uchrovchi noravonlik ko'zga tashlanardi. Odatda, u roldagi eng yu-qori cho'qqiga diqqatini qaratar va shular orqali qahramon bor-lig'ini ochib berar edi. Kin kuchli ehtiros va boy tasawur egasi bo'lishiga qaramay, hech qachon ko'ngil mayli va ilhom kuchiga ishonib ish ko'rgan emas. U o'z ustida qunt bilan ishlar, ko'p o'qir, bilimini oshirar, jismoniy tarbiya bilan astoydil shug'ullanar edi. Tfodali, rango-rang raftoriy (plastik) tasvirlar, shiddat bilan keskin o'zgaruvchan imoishoralar, behalovat sahnaviy depsinish-lar, hayqiriqning mash'umona pasayib shivirlashga aylanishi, so'zlashdagi past-balandliklar, sukut omillaridan foydalanish — bularning jami Kin qahramonlarining bo'rtma, ko'tarinki ehtiros va hissiyot kechinmalari manzarasini yaratishga qaratilar edi. Kin 1833-yil 25-martda so'nggi bor sahnaga chiqadi. Shu kuni u sevimli Otello qiyofasida ko'ringan edi. «Otelloning ishi tugadi* so'zlarini aytish chog'ida hushidan ketadi va oradan uch hafta o'tgach, dunyodan ko'z yumadi. Edmund Kinning Otellosi beixtiyor Abror Hidoyatov Otellosini xayolga keltiradi. Atoqli shekspirshunos olim M. Morozov A. Hidoyatov Otellosini ko'rib, g'oyat hayratlangan va bu haqda shunday yozgan edi: «Ijrochilarni kuzatganingda ularni tasawu-ringdagi Shekspir obrazlariga qiyoslaysan. Ammo, A. Hidoyatov ijrosi boshqacha, bundan ham chuqurroq tuyg'u uyg'otadiki, uni hayrat deb atash mumkin. Bu hatto o'xshashlik ham emas, balki aynan o'sha Shekspirning — Ottellosi*. Yuksak his-kechinma, qudratli tafakkur sohiblarigagina daho dramaturg tragediyalarida jo'sh urgan fikr va ehtiroslarni borlig'icha to'la ifoda etish nasib etgan. E. Kin shunday buyuk aktyorlar av-lodining to'ng'ich namoyandalaridan biri edi.

Adabiyotlar: 1. Xrestomatiya po istorii zapadno yevropeyskogo teatra. T. 1-2 /sost S. Mokulskiy / M., 1953, 1955 gg. 2. Anikst A. Tvorchestvo SHekspira M., 1963. 3. Boyadjiyev G. Vechno prekrasniy teatr epoxi Vozrojdeniya. L., 1973. 4. Boyadjiyev G. Ot Sofokla do Brexta za 40 teatralnix vecherov. M. 1967.

Похожие

Ingliz teatri 1

Ingliz teatri sahna san’ati

Ingliz teatri Jon Boynton Pristli 1894-1984 y

O’zbek teatri

Shvetsariya teatri