Ingliz teatri 1 - Искусство - Рефераты

Ingliz teatri 1

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

52 KB

Ingliz teatri Reja: 1. Ingliz teatri 2. Sahna san'ati

Ingliz teatr san'ati urushdan keyingi dastlabki yillarda tanglik davrini boshdan kechirdi. Angliya teatri hayotida yangi ijodkorlar avlodining yetishib chiqishi bilan 50-yillarning o'rtalaridan tub o'zgarishiar ro'y bera boshlaydi. 1956-yilning 8-may kuni keyinchalik Angliyaning ko'plab ta-raqqiparvar ijodkorlarini o'z safiga olgan yangi teatr harakatiga asos solindi. Yigirma yetti yoshli aktyor Jon Osborn, teatrning badiiy rahbari Jorj Devin va 8-may kuni Osborn pyesasi asosida «Qahr ila boq» pyesasini sahnaga qo'ygan rejissor Toni Richardson ana shu harakatga boshchilik qildilar. Angliya badiiy hayotiga Osborn bilan birga dramaturglarning yangi avlodi kirib keladi. Ular Sheyla Dileni, Arnold Uesker, Jon Arden kabilar edi. Munaqqidlar ularning nomini «alamzada yoshlar* degan ta'bir bilan muhrladilar. «Qahr ila boq» pyesasi yangicha teatr yo'nalishining dastlabki namunasi edi. O'z sahnasini yosh adiblarga bo'shatib bergan «Royal Kort» teatri yangi drama- turgiyaning chinakam targ'ibotchisi bo'ldi. Jo'n Osborn (1929—1994)ning «Qahr ila boq» pyesasi ikkinchi jahon urushidan keyin shakllangan avlod hikoyasi edi. Jimmi Porter dorilfununni tugatadi~yu kasbiga yarasha ish topolmay, qarz ko'tarib, kichik qandolatchilik do'konini sotib oladi. Porter yuqori tabaqali Elisonga (otasi va akasi yuqori amaldor) ga uylanadi. Asar voqeasi Londonning chetida, Jimmi uyida uch oqshom davomida bo'lib o'tadi. Gazetalar o'qiladi, tortishuv va munozara-lar avjga chiqadi. Jimmi xotinining otasinikiga ketib qolishi, shu asnoda Jimmining boshqa ayolga ko'ngil qo'yishi, er-xotinning jan-jallashuvi, so'ng yana yarashuvi bosh qahramonning ichki halovat-sizligi ifodasi tarzida namoyon bo'ladi. Jimmining chakka o'tib, ya- shashga yaroqsiz rutubatli kulbasi jamiyat, yashashning ma'nosi haqidagi qaynoq munozaralar dargohiga aylanadi. «Bizning av-lodimiz kishilari ulug' ideallar uchun jon berolmaydigan bo'lib qoldilar,- deydi Jimmi, — negaki o'sha ideallar biz bolaligimizda, o'ttizinchi va qirqinchi yillarda tamom bo'ldi». U urushdan keyingi yillarda Angliya voqeligida otasining axloqiy va ijtmoiy ideallariga o'rin

topilmaydi; gazetalarda ayyuhannos solinib, targ'ib etiluvchi qadriyatlar Jimmi nazarida allaqachon ma'nosi yo'qolgan soxta ideallar bo'lib chiqadi. Jimmi Porter «o'zi alohida bir olam», XX asrning «ortiqcha kishisi» edi. U ezgu ideallar sari intilib, o'z doirasi, ona makonidan siljib, dorilfunun ilmini olsa- da, biron-bir imtiyozga ega bo'lolmagan, birgina qandolat do'koniga ega Hamlet edi. U yigirma yoshdan o'ttiz yoshgacha bo'lgan yoshlar nomidan so'z ochib, jamiyat tartibotiga qarshi bosh ko'taradi. Unda jamiyatni qayta qurish niyati yo'q; g'avg'o solishning o'zi uning uchun murosasizlik, o'zgacha yashashga da'vat edi. Osborn qahramoni tomoshabinlar oldiga o'ylashga da'vat etuvchi ko'pdan-ko'p savollarni to'kib soladi. Osbornning o'zi ham keyincha bu savollarga javob topishga urinib ko'radi. U ham o'z qahramoni kabi bu savollarga javob topolmay, ko'pincha inkor etish yo'lini tutadi. Osborn «Lyuter» (1961) pyesasida protestant islohchisi Martin Lyuter shaxsiga murojaat etib, zamonaviy g'arb ziyolilari axloqiga tegishli muammolarni tahlil etishga intiladi. Dramaturg voqealarni keng va tarixan haqqoniy ko'zdan kechirishga harakat qiladi. Lekin uni, awalo, o'z taqdirini xalq taqdiri bilan bog'lagan, pirovard natijada esa xalqqa xiyonat qilgan doktor Martin Lyuterning ma'naviy olami, ichki kechinmasi qiziqtirgan edi. Dastlabki sah-nalarda Jimmi Porter singari soxta qadriyatlar olamiga qarshi isyon ko'targan Martin hokimiyat doirasiga yaqinlashgach, oxiri o'z e'tiqodiga xiyonat qilgan «o'zingni bilu o'zgani qo'y» qabilidagi xudbin shaxsga aylanadi. Osbornning fikricha Lyuterning fojiasi «o'zingni bil..?» qoidasiga e'tiqod qo'yishida edi. Sheyla Dileni (1939) o'z pyesalarida ayollik qalb ehtiroslari bilan insoniy ezguliklarni tarannum etgan adibadir. U o'zining bi-rinchi — «Asal mazasi* (1958) degan pyesasidayoq oddiy, aniq va tushunarli hayotiy 'hodisa bilan maydonga chiqdi. Bu insoniy do'stlik, sabr toqatlilik, saxiylik haqidagi pyesa edi. Asar qahramonlari — o'n yetti yoshli sohibjamol qiz Djo va uning tirikchilik dardida fohishalik yo'liga kirib ketgan onasi Ellen xonimlardir. Djo onasi ketgach, xarob kulbalarda tunlari o'zi qolib, yolg'izlikda yo'qchilik azoblarida o'ssa-da, lekin o'z sha'nini oyoq osti qilmaydigan ayollik g'ururi baland qiz tarzida balog'atga

yetadi. Lekin u bir qora tanli yigitga ilakishib, undan homila orttirib, hay-otda qattiq qoqiladi. Shu asnoda Djo uyida jisman zaif Jefning paydo boiishi bilan har ikkalasining baxti kuladi. Sheyla Dileni uchun navqiron bir qiz bilan zaif kishining er-xotinlik masalasi qi-ziq emas edi. Uni sof insoniy do'stlik masalasi qiziqtirardi. Dramaturg pyesadagi kishilarning o'zaro munosabatlari silsilasini muno-zara tarzida tuzdi. Djo va Jef bir-birlarining quvonchi va tayan-chiga aylanadilar. Asal mazasi — bu bir-birini anglash va do'stlik gashtini surish demak. Pyesaning yuksak poetik shukuhi shundadir. Dileni dramaturgiyasi «poetik teatr* qoidalariga asoslangan; uning pyesalarida inson kechmishi, ko'ngil sharhlari ufurib tursa, bas, voqealar uyg'unligi, izchillik kabi jihatlar o'zo'zidan tug'iladi, deb tushundi u. Dileni qahramonlari Jimmi Porterdak ayyuxannos solmaydilar; ular shikastaqalb, qat'iy va sobitligi bilan nobop tuzim arkonlariga qarshi norozilik ko'rsatadilar. «Alamzada yoshlar* dramaturgiyasi ingliz sahnasini chinaka-miga yangilashga olib keldi. Lekin, oradan o'n yil o'tgach, bu harakat tanazzulga yuz tuta boshladi. 1960-yillarning o'rtasidan dramaturgiyaga eng yosh qalamkashlar kirib kela boshlaydi. Sahna san'ati «Qahr ila boq* asarining «Roial Kort» teatrida o'tgan premye-rasi ingliz dramaturgiyasida ham, sahna san'atida ham yangi davr-ning boshlang'ich nuqtasi bo'ldi. «Royal Kort* teatrida boshlangan yangilanish mavji butun Angliya hududlariga tarqaldi. Ingliz teatri yillar bo'yi charxlanib, mahorat andozasiga aylan-gan usullarini ko'z-ko'z qiluvchi yolg'iz «yulduz»lar teatri bo'lishdan to'xtadi. U awalo, rejissorlik teatriga aylana boshladi. Tabiiyki, yangi dramaning tug'ilishi hamda yosh rejissorlarning davr ruhiga monand tarzda izlanishlari an'anaviy maktab aktyorlari san'atiga ta'sir ko'rsatmay qolmadi.

Lorens Olivye (1907—1989), awalgidek, jo'shqin faoliyat ko'rsatib, 1963-yili «01d — Vik» teatri zaminida «Milliy teatr* ga asos soladi. Teatrning birinchi pardasi 1964-yili Olivye ishtirokida «Otello* spektakli bilan ochiladi. San'atkor irqiy tenglik mavzuyiga urg'u berib, Otello obrazini keskin munozarali tarzda talqin etdi; oyog'iga taqilgan qo'ng'iroqlar jarangi qalbi tubida kechmish bo'ronli o'zgarishlardan darak berar va goho uning sipo-silliq sirtqi madaniyligi ostida ibtidoiy odamga xos tubsiz qahr-g'azab sirtiga qalqib chiqardi. Uning quyundek shijoati qarshisida Yagoning makr-xiylasi xira tortar, rashk va tutqanoq dardidan sahnada depsinib jazavaga tushar, azob-uqubat o'tida qandaydir alamli zavq olardi. Olivye «Venetsiya savdogari* (1970) spektaklida ham irqiy tenglik mavzusini yetakchi o'ringa olib chiqdi. Qorva syurtuk, sil-indr, qo'Iqop kiygan Sheylok — Olivye sarmoya va martaba vasva-sasi avj olgan muhit kishisi edi; bu sudxo'r yahudiyning fojiasi — uning yuqori nufuzli kishilar doirasiga kirishga borlig'i bilan intilishibdi, lekin rad etilib, qasos o'tida yonishida ko'rinardi. Pol Skofild (1922) 60—70-yillar ingliz teatrining markaziy siy-mosi, san'atida yangi g'oya va yangi o'yin uslubi to'la namoyon topgan aktyordir. Uning ko'plab ijodiy yutuqlari Piter Bruk (1925) ning rejissyorlik izlanishlari bilan bog'liq. Ularning ijodiy do'stligi 1946-yili boshlangan. O'sha yili Bruk «Xotira teatri»da Shekspir-ning «Sevgining behuda talvasasi» komediyasini qo'yadi, Skofild unda ispan yigiti Don Armado rolini o'ynaydi. Bir yil o'tgach, Bruk talqin etgan «Romeo va Julyetta* spektaklida Merkutsio, 1955-yili esa «Hamlet»da Hamlet rollarini o'ynaydi. Hamlet siy-mosida vijdon qiynog'idagi zamonaviy ziyolining dardu shijoati aks ettirilgandek edi. Hamlet — Skofild «alamzada yoshlar* avlodini xayolga keltiruvchi behalovat insoniy timsol tarzida ijro etildi. «Zamonaviy dramaturgiya,-deydi Skofild, — obrazga shunday yo'l ochib berdiki, natijada, shekspirona haqiqat ham bizning haqiqatimizga aylandi*. Piter Bruk va Pol Skofild XX asrning fojiali ziddiyatlarini falsafiy anglash orqali «Qirol Lir» (1962) tragediyasi olamiga kirib keldilar. Rejissor sahnada «Orzu-umidlar so'ngan xudosiz olam»— fojiona tutqunlik olamini gavdalantirdi. Bu olam tartiboti shunday beburd va shafqatsizki, inson zoti unda biror narsani

o'zgartirishga qodir emas. Mazkur olam bexosiyat nur bilan qoplangan hadsiz hilqat qo'ynida yo'qlikka singib ketuvchi olam tarzida namoyon bo'ladi. Bruk odamlar va narsalarni asl holida ko'rsatish niyatida vo-qeani qadim zamonga ko'chiradi. Spektaklda sahro uzra kechmish bo'ron yasama chaqmoq chaqini, baraban gumburlari orqali emas, balki odamlarning izg'irin dahshati bilan beomon olishuvlari, muzga aylangan vujudlarining titroqlari orqali ifoda etildi. Bruk butun diqqat-e'tiborini qahramonlarning aybu gunohi va buning intiqomli qaytimiga qaratgan edi. Bruk qahramonni qurshab olgan odamlar haqida, adolatsiz va bemuruwat jamiyatda inson-ning ruhiy asoratga tushishi haqida so'z ochadi. Lir — Skofild sahroyilar kabi yuzi qu'yosh taftida pishgan, diydasi qattiq, jisman baquwat qariya va butun borlig'i bilan shafqatsiz, beboshlik ola-mining kishisi edi. U katta qizlarining mehr-shafqatiga ishongani uchun taxtdan voz kechmaydi; u hayotdan charchab, to'yib bo'lgan va endi befayz, g'addor olamdan o'zini olib qochishni istardi. Lekin, bir xomxayollikka yo'l qo'yadi; ko'ngliga urgan olamni tark etish mumkin, lekin bu olamdan qochib qutilib bo'lmas, u ya-shagan jamiyat qotillaru qurbonlar olami bo'lib chiqadi. Piter Bruk — Angliyaning nomi chet ellarda keng ma'lum rejis-sorlaridan bin. 1970-yili uning boshchiligida Parijda teatr tadqiqotchiligi Xalqaro Markazi tashkil topadi. Bruk Parijga kelib, turli mamlakatlar aktyorlari ko'rigini o'tkazadi va shu bahonada si-yqa andozalardan holi, erkin ijod qilishga qodir malakali aktyorlar tarkibida kichik truppa tuzadi: U teatr tadqiqotchiligi zimmasiga yer yuzida yashovchi har bir insonga tushunarli teatr shakllarini tiklash vazifasini qo'ygan edi. U teatrni yangilash vositalarini izlab, xalq tomosha shakllariga murojaat etadi. Ovro'po va Sharq teatri-ning qadimgi an'analarini tiklaydi. 1991-yili Piter Bruk O'zbe-kistonda bo'lganida Qashqadaryo «Muloqot» studiyasining «Jononga bordim bir kecha» (Hamzaning «Kim to'g'ri?* asari asosida) spektaklini ko'rib, uning xalq qiziqchilik teatri an'analariga asoslanganligiga yuqori baho berdi va P. Bruk tashabbusi bilan mazkur asar o'sha yili «Avinon festivalida* namoyish etildi. Piter Bruk aktyor bilan tomoshabin orasidagi to'rtinchi devorni yo'qqa chiqaruvchi vositalarni aktyorni ichki zo'riqishlardan xalos etish yo'llarini izlaydi.

Shekspirning «Afinalik Tirnon* (1974), « Наг narsaning me'yori yaxshi» (1978), 1985-yili yaratilib, so'ng Toshkentda namoyish etilgan 7 soatlik «Mahobhorat» spek-takllarida Piter Bruk teatrning ifoda imkonlari naqadar kengligini namoyish etish maqsadlarini olg'a surgan edi.

Adabiyotlar: 1. Xrestomatiya po istorii zapadno yevropeyskogo teatra. T. 1-2 /sost S. Mokulskiy / M., 1953, 1955 gg. 2. Anikst A. Tvorchestvo SHekspira M., 1963. 3. Boyadjiyev G. Vechno prekrasniy teatr epoxi Vozrojdeniya. L., 1973. 4. Boyadjiyev G. Ot Sofokla do Brexta za 40 teatralnix vecherov. M. 1967. 5. Y. Kagarlitskiy. Teatr na veka. M. 1987.

Похожие

Ingliz teatri

Ingliz teatri sahna san’ati

Ingliz teatri Jon Boynton Pristli 1894-1984 y

O’zbek teatri

Shvetsariya teatri