Гилам тўқиш санъати - Искусство - Рефераты

Гилам тўқиш санъати

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

1534.5 KB

Гилам тўқиш санъати Режа 1. Гилам тўқиш санъатининг ривожланиши 2. Гилам тўқиш технологияси 3. Кигиз босиш санъати 4. Кигиз босиш технологияси

Гилам тўқиш санъати халқ амалий безак санъа тининг кенг тарқалган тури бўлиб, кўп асрлик миллий анъана ва узоқ тарихга эга. Гилам тўқиш бадиий тўқиш ҳунарига киради. У қадимдан аёллар орасида кенг тарқалган ҳунар сифатида машҳурдир. Гилам тўқиш санъати айниқса чор вачилик билан шуғулланадиган кўчманчи халқлар орасида тарқалган. Гилам қадим замондан бери хона ичини безатиш, иссиқ сақлаш, товушни камайтириш учун хизмат қилади. Гилам асосан полга ёки бўйра устига тўшалади, хонани беза тиш учун деворга осилади ва ўтов ичига ўралади. Бу санъат жуда қадим замонлардан бери ривож ланганлигини ёзма тарихий манбалар ва архео логик топилмалар исботлаб берди. Археологик топилмалар натижасида Хоразмда милоддан аввалги 1-минг йилликка мансуб гиламлар то пилганлиги тасдиқланди. Қадимда Уссури, Бобил, Мидияда кейинроқ эса Эрон, Ҳиндистон, Туркия да тўқилган рангли гиламлар машҳур бўлган VII аср Кўлёзмалари гилам тўқиш санъати ўша даврларда Ўрта Осиёда ҳам ривожланган лигини тасдиқлади. V—VII асрларда Ўрта Осиё даги кўпгина шахарлардан Хитойга ҳар хил ги- ламлар олиб келинган. Масалан, Қарши ва Наше бодан тўқилган гиламлар Хитойга олиб бориб сотилган. Ўрта Осиё ва Афғонистон адабиётла рида кўрсатилишича VII—XI асрларда Хоразм ҳамда Самарцанд билан Бухоро ўртасидаги баъзи шаҳарлардан кичик-кичик жойнамоз гиламчалар тўқилиб чет мамлакатларга сотилган. XI— XI I асрларда Ўрта Осиёда шу жумладан Ўзбекистон территориясида гилам тўқиш санъати жуда ривожланган. XIV асрда эса Ўзбекистон территориясида гилам тўқиш санъати ривож ланмай қолди , чунки монгол босқинчилари Ўрта Осиёниогаллаб олган эди. XIV асрнинг иккинчи ярмида Ўрта Осиёнинг Амир Темур қўлига ўтиши билан бу соҳа яна ривожланиб кетди. Ҳар хил хорижий мамлакат лардан олиб келинган усталар гилам тўқиш уста хоналарида ишлаганлар. XVIII—XIX аср бошларида айниқса, Бухоро ва Фарғона хонликларида гилам тўқиш санъати тез суръатлар билан ривожланди.

Бунда гилам тайёрлаш ўзининг нақши, юқори сифатли тўқили лиши, бўялиш техникаси билан ажралиб турди. XX аср бошларида Кўқон, Самарқанд, Анди жон, Бухоро, Ўрта Осиёнинг гилам тўкиб сотиш маркази ҳисобланган. Лекин XX аср бошларида бу ерларда гилам тўқиш санъатининг ривожланиши пасайиб кетди. Хива, Андижон, Қарши, Ургут шаҳарларида гилам тўқийдиган корхоналар очилди. Машинада тўқил ган гиламлар ўзига хос томонлари билан фарқ қилади. Уларда кўпинча гиламлар сунъйй толалардан тўқилади. Гиламларнинг арқоғи кўпинча зиғир ёки пахта толасидан тайёрлана-ди. 30- йилларда мураккаб патли гиламлар маши наларда тўқиладиган бўлди. Пат боғлайдиган махсус дастгоҳли корхоналарда гиламлар иш лаб чиқарила бошланди. Андижонда «Меҳнат- гули» артели қошида гилам тўқиш курси очилди. Артелга Фарғона водийсидаги Ойим қишлоғи дан катта уста Меҳринисо Тешабоева таклиф этилди. Машҳур уста қўлида жуда кўп ёш му- тахассислар етишиб чиқди. Жумҳуриятда гиламд ўзликни янада ривожлантириш учун Туркма н и с т о н д а н м а ш ҳ у р у с т а л а р т а к л и ф э т и л д и в а ичида кўплаб гиламдўз усталар тайёрлаб бе рилди. Ўзбекистонда гилам тўқиш мактаби асосан икки — Самарқанд ва Андижон катта группаларга бўлинади. Андижон гиламлари ўзининг чидам лилиги, ишиқлиги, аниқ қизил-кўк колорити билан фарқ қилади. Фарғона, Қорақалпоқ ги ламлари асосан икки хил, яъни қизил ва тўқ кўк рангда тўқилади. Ўзбек гиламларининг тига кўпинча рута ўртасига турунж ёки доира нақши ишланади. Самарқанд гиламдўзлик мактабига Самарқанд ва Бухоро вилоятларидаги гилам ўқувчилар киради. Бухоро гиламлари ўзининг ранг-баранглиги, катталиги, узун патлилиги ва чи ройли нақшлари билан ажралиб туради. Са марқанд гиламлари қисқа патли, марказида турунж четига алоҳида-алоҳида нақшлар иш ланади. Қалқон деб номланган турунж нақши жуда кўп ишланади. Гиламлар ҳошиядор эстетик жиҳатдан чиройли ишланган бўлади. Нурота гиламлари эса

ўзининг узун патлилиги, ўртача катталикда, сийракроқ тўқилиши билан ажралиб туради. Дастгоҳда қўлда тўқилган ги ламлар ўзининг чидамлилиги, нафислиги, табий л и г и в а с иф а т и ж и ҳ а т и д а н а ж р а л и б т у р а д и . Бу гиламлар юз йиллаб хизмат қилиши мумкин. Кўпгина мамлакатларда қадимдан қўлда тўқиб келинаётган гиламлар яхши ривожланган. Туркманистон, Грузия, Озарбайжон ва Арма нистонда тўқилади. Гиламнинг тўқима, тикма ва бослла хиллари бор. Тўқима гиламда — гиламнинг гули тўқилади. Ўзбекистонда патли ва патсиз (палос) гилам лар тўқилади. Тикма гилам — тайёр буюмга гули тикилади ган гилам. Босма гилам — гули бўяб босиладиган гилам. Гиламлар тўқилган жойи ёки тўқиган қаби ларнинг номи билан юритилади. Туркман гилам лари ёвмут, текин, бешир гиламлар деб юри- тилади. Туркман гиламлари геометрик нақшли бўлади. Кавказ гиламларининг машҳур ширвони, ахти, дарбанди турлари бўлиб, пушти, қизил, кўк, сариқ, сарғиш ва бошқа рангларда барг, гул, қуш тасвирлари ишланади. Эрон гиламлари ўзига хос бўлиб, гул, ўсимлик, қуш, ҳайвон тасвир ланган доирасимон шакллар кўзга яққол таш ланади. Улар синайи, ордабили, саррухи, черизм ва бошқа гиламлари билан машқурдир. Хитой гиламлари дунёга мушҳур бўлиб, патлариниг нақши ҳар хил меъёрда қирқилиб, рельеф ҳосил қилинган, тасвир замини эса қисқароқ патли қилиб ишланади. Баланд патли гиламлар бўртма нақшда, ҳайвон, балиқ, қушлар тасвири ишланиб, ўрта қисмига гул ишланмай очиқ қолдирилади. Бу очиқ жойга сидирға ранглар (пушти, яшил, бинафша, сариқ, кўк) берилади. Турк гиламлари ўсимликсимон, геометрик ёки аралаш нақшлар билан ишланиб ўзига хос бой кўринишга эга. Француз гиламларида сюжетли нақшлар, ман- заралар, гуллар ишланган бўлиб, кишини ўзига жалб этади. Хива, Андижон, Ургут, Қарши ва бошқа жой ларда тўқима гиламЛар тайёрланади. Улар ўзи нинг ўсимликсимон, геометрик нақши, бежи римлиги, табиийлиги ва сифати билан маш ҳурдир.

Гиламдўзликнинг энг ривожланган жойи Туркманистон. Унинг гиламлари бутун дунёга машҳур. Гиламлар ўтмишда ер бағирлаб ётиқ ҳолатда ўрнатилган пастак содда дастгоқда тўқилар эди. Кейинчалик тўқув дастгоҳлари анча мукаммаллашди. Бу дастгох,ларнинг тўқувчи аёллар ёнма- ё н ў т и р и б б и р д а н и г а т ў қ и й д и г а н к е н г ғ а л - такли хиллари ясалди. Қўлда гилам тўқиш жуда қийин, масалан, яхши мутахассис 1 м 2 патли гилам тўқиш учун 20—25 кун сарф қилади. Шунинг учун ҳам қўлда тўқилган гиламлар қиммат туради. Гиламлар икки хил калта патли (3—7 мм) ва узун патли (8 —17 мм) қилиб тўқилади. Туркманлар гилам тўқишда туя тивити, қўй жуни, пахта толаси ва ипак ишлатади. Ўзбеклар туя тивити, қўй жуни ва пахта толаси ишлатади. XIX асрнинг охиригача гилам тўқишда ўсим ликлардан тайёрланадиган бўёқлар ишлатилган. Кейин эса анилин бўёқларидан фойдаланила бошланди. Пат гилам тўқиш анча мураккаб бўлиб, унда арқоқдан ташқари нах деган ип ҳам иш латилади. Кейинчалик пат гиламлар махсус даст гоҳли корхоналарда тўқиладиган бўлди. Пат гиламлар нақш ёки гулни санама ироқига ўх- шатиб рангли ипларни нусхасига қараб териш асосида тўқилади. Нақш яратишда бандларни х,исоби аниқ бўлиши ҳамда бир қатор банд боғ лаб чиқилгач арқоқ ўтказилиб тароқ билан бос тирилади. Шундан сўнг патлар қайчи билан те кисланиб чиқилади. Гилам тўқувчи аёл гилам- нинг 1 дм 2 юзасида 600—1030 тача пат боғлаши лозим. Қўлда тўқилган гиламлар ўлчами бўйича уч турга бўлинади. Кичик (3 м 2 гача), ўртача, (3 м дан 6 м 2 гача) ва катта (6 м 2 ва ундан кўп гиламлар. Г ил а м д ў з л и к а ё л л а р ҳ у н а р и с и ф а т и д а машх,ур бўлиб, эркаклар бу ҳунар билан шуғулланмаганлар. Гилам тўқиш жуда мураккаб иш. Тажрибали гиламдўз уста гилам тўқишни ёшлик пайтларидан ўргана бошлаб 16— 17 йилда ҳақиқий уста бўлиб етишган. 7—9 ёшдаги қизлар чархда ип йигиришни ўрганиб, 11—14 ёшида эса гилам тўқишда устага

шогирд бўлган. Бу ёшда улар бўёқлаш ишларига қатнашмайдилар. 20— 25 ёшда тўқишни яхши ўрганадилар, 30—35 ёш ларда эса тажрибали, ҳар хил гиламларни мустақил тўқий оладиган бўладилар. Ўзбекистонда кўпинча юк ташиш учун хуржун гиламлар ҳам тўқишган. Хуржун — юк ташиш учун мўлжалланган ги ламга ўхшаб тўқилган қўшалоқ халта У жун, пахта ипидан тўқилади. Хур жунни от, эшак, хачир, туя устига баъзида одам лар елкасига ташлаб юради. Унга ҳар хил б у ю м л а р , о з и қ - о в қ а т л а р с о л и н а д и . У Ў р т а Осиё, Кавказ халқлари ўртасида кенг тарқалган. Туркман хуржунлари жуда чиройли ва сифатли тўқилиши билан ажралиб туради. Ҳуржунлар кўпинча геом етрик нақшли қилиб тўқилади. Гилам ўрнида шолча ҳам ишлатилади. Шолча — қадимдан эчки, туя ва қўй жуни, пахта ва сунъий толадан тўқилади. У патсиз, та қир бўлади. Шолча полга, ерга тўшалади. Шолча - Ўрта Осиё ҳамда Қозоғистонда кенг тарқалган. Украина, Молдавия, Руминия, Болгарияда ҳам бор бўлиб, ўзига хос тўқилади. Шолчанинг уч тури мавжуд. Гулли тўқиладиган, яъни тўқима шолчалар, гули бўяб босиладиган, учинчиси гули тикиладиган, яъни тикма шолчалар бўлади. Ҳозир айрим жойларда хусусан Сирдарё, Қаш қадарё вилоятлари ва бошқа жойларда замо навий шолчалар қўлда тўқилмоқда. Улуғ Октябрь инқилобидан сўнг палосни янада кўп ишлаб чиқариш ва халқ талабини қондириш учун жуда кўп фабрикалар очилди. Ҳозир Бухоро вилоятининг Ғиждувон, Қизилтепа районларида, Самарқанд вилоятининг Нурота, Ургут районларида, Хива, Шахрисабз ва бошқа жойларда шолча тўқиш фабрикалари ишлаб турибди. Ўзбекистонда энг яхши шолча тўқийдиган шақарлардан бири Бухоро бўлиб, улар шол часининг катталиги, оддий кенг нақшлари, сифати, чидамлилиги билан фарқ қилади. Шолча ишлаб чиқариш билан бирга қоп, сумка, парда, бош кийимлар, пайпоқ ва бошқалар ҳам тайёрла нади. Гилам ўсимлик, яъни пахта, зиғир, толала ридан, қўй,

эчки, туя жунидан тўқилади. Кейинги вақтларда эса сунъий толалардан ҳам тўқил м о қ д а . Г и л а м л а р к ў п и н ч а г е о м е т р и к н а қ ш л и бўлади. Гилам нақши махсус рассомларни эскизи ёрдамида солинади. Бадиий гиламлар тўқишда б у ю к к иш и л а р , м е қн а т к а ш л а р , ё з у в ч и л а р н и н г машҳур асарлари чизилган расми ва бошқалар ишланмоқда. Ўзбекистон гиламларига инқилоб дан сўнг замонавий нақш элементлари масалан, ўроқ ва болға, пахта, пахта чаноғи ва бошқалар кириб келди . Хулоса қилиб айтганда, ўзбек гиламдўзлиги ўзининг миллий анъаналарини сақлаган ҳолда янги тажрибалар билан бойитилди. Хива, Анди жон, Самарқанд, Қаршининг патли, Шаҳрисабз нинг тақир гиламларига эҳтиёж катта. Ҳозир ҳар бир хонадонга кирар экансиз ўзбек ва турк ман гиламларини албатта учратасиз. Ўзбекис тоннинг тасвирий санъат, ўзбек халқ амалий самъати музейларида ҳамда Иттифоқимизнинг бошқа музейларига кирсангиз бизнинг гилам ларимиз доимий экспозицияга айланиб қол ганлипини кўрасиз . Кигиз босиш санъати Кигиз босиш санъати қадим замонлардан бери ривожланиб келаётган халқ амалий санъати тур ларидан бири. Ўзбекистон территориясининг қайси жойида халқлар чорвачилик билан шуғулланган бўлса, шу ерда кигиз босиш касби кенг тарқалган. Бу санъат тури Ўрта Осиё ва Қозоғис тонда қадимдан ривожланиб келган. Ота-бобо ларимиз кигизни ерга бўйра устидан солишган, ўтовларни ўрашган, қалпоқ, пийма ва бошқа ларда ишлатишган Айрим ҳолларда гулдор, чиройли кигизлар бадиий буюм сифатида ишлатилган. Кигиз оқ, қизил, қора, гулдор ва гулсиз бўлади. Сурхон дарё ҳамда Қашқадарё вилоятларида қорақўй ва чайдим кигизлар, Хоразмда эса такянамат хиллари бор. Ўзбекистонда кигиз босишнинг ўзига хос томонлари бўлиб, кигиз босиш қуйидаги технологияда бажарилади. Кигиз қўйнинг кузги жунидан ёки эчки жунидан тайёрланади. Жун титиб тозаланади, ювиб қуритилади.

Шундан сўнг махсус савағичлар ёрдамида яхшилаб сава ланади, яъни титилади. Бу жараёндан сўнг жун ранги ва сифатига кўра юзлик, оралиққа, танлаб ажратилади, юзига махсус ранг билан бўялган майин жунлардан нақшлар ишланади. Кигизларга шох, ромб, юлдуз, булут ва оддий геометрик нақшлар ишланади. Босиладиган кигиз ҳажмига мослаб қамиш қолип тайёрланади. Кигизни тайёрлашда чий юзига юзлик ундан сўнг оралиқ жун ташланади. Сўнгра устидан қайноқ сув қуйи лади. Оралиқ жун яйратилади ва яна сув қуйилади. Махсус чий шолча ёки қалинроқ матога ўралади арқон билан маҳкам бойлаб устидан тез-тез қайноқ сув сепиб думалатилади. Арқон ечилади ва кигизни чийдан ажратиб олиниб яна устидан қайноқ сув сепилади. Кигизни ўртасидан арқон билан ўраб, уч- тўрт киши ўтириб уни думалатиб уқалайди, билаклайди. Агар суви қол маган бўлса сув берилади ва икки учини бирикти риб боғлаб бир ёки бир ярим соат тортиб чўзиб турилади. Кигиз қотгандан сўнг икки ёнига тахта қўйиб ишқалаб текислаб чиқилади. Ҳозир кигиз лар махсус машиналар ёрдамида тайёрланаяпти. Масалан, саноат корхоналарида жун махсус машиналарда титилади. Унга махсус суюқлик сепилади ва машинада аралаштирилади, аралаш ма машинадан тараб ўтказилиб момиғи олинади. Момиқни машинада текис қилиб тўшаб, зичлана ди. Шундан сўнг махсус сульфат кислота эрит маси шимдирилади. Керакли ўлчамда керакли зичликда машинада ишланади. Уни чўзиб, чет лари тўғрилаб турилади. Кейин эса буғли қуриткичларда қуритилади. Охирида эса пардозланиб, ортиқча қиллар қирқиб ташланади, прессла нади ва силкитилади. Баъзан жундан ташқари минерал ва кимёвий толалардан ҳам кигизлар тайёрланмоқда. Кигиз техникада ва қурилишда кенг ишлатилмоқда. Музика асбоблари, протез ларда, самолётларда, амортизаторлар сифатида автомобилларда ишлатилмоқда. Қурилишда эса товуш ва совуқни ўтказмайдиган материал сифатида ҳам кенг қўлланилмоқда. Ҳозирги вақтда палос, гилам, гилам пояндозлар кўплаб ишлаб чиқарилиши туфайли қўлда кигиз тайёрлаш тех нологияси унутилиб кетиш арафасида турибди.

Фойдаланилган адабиётлар. 1. С.Булатов «Узбек халк Амалий безак санъати»Тошкекнт «Мехнат»1991йил. 2. Г.В.Беда.Основы изобретательной грамоты. Москва. «Моладая гвардия», 1987г. 3. М.А.Бикажанова. Одежда узбечек Ташкента В.кн «Костюм народов средней Азии» М,1979г. 4. П.А.Гончаров Золотошвейное искусство Бухары.Изд.лит и искусства им.Г.Гуляма.1986й. 5. Н.С.Гражданкина. Архитектурно-строительные материалы Средней Азии.Т. Узбекистон, 1989г. 6. Б.П.Денике Искусство Средней Азии. Центриздат.1927г. 7. П.Ш.Зохидов Меъмор санъати. Тошкент. Г.Гулом номли адабиёт ва санъат нашриёти.1978й.

Похожие

Гилам тўқиш ва кигиз босиш санъати

Саватчилик ва бўйрачилик санъати

Каштачилик санъати

Пичоқчилик санъати

Плакат санъати