Каштачилик санъати - Искусство - Рефераты

Каштачилик санъати

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

221.5 KB

Каштачилик санъати Режа 1. Каштачиликнинг ривожланиш тарихи 2. Каштачиликда безак буюмлари турлари 3. Кашта тикиш технологиялари

Ўзбек миллий каштачилиги (каштадўзлик) а малий санъьтнинг энг қадимий турларидан бўлиб, у халқнинг ўз турмушини гўзал қилиш истаги натижасида юзага келган. Каштачилик санъати нафақат мамлакатимизда, балки чет элларда ҳам шуҳрат қозонган. Ўзбек халқ усталари қўллари билан тикилган кирпеч, сўзана, зардевор, гулкўрпа, чойшаб кабилар Белгия, Америка Қўш ма Штатлари, Ҳиндистон, Афғонистон каби хорижий, шунингдек, мамлакатимизнинг Фарғона водийсида фақат хонадонларда эмас, балки музейларда доим ий экспозицияга айланиб қолган. Ҳозиргача буюмлар ўзига хос гўзаллик, нафис безакларнинг ранг-баранглиги билан кишиларни ҳайратга солиб келмоқда. фадиий каштачилик узоқ тарихга эга, буни археологик топилмалар ва ёзма манбалар исботлаб бермоқ да. Ўзбек каштачилиги иқлим, табиий шароит, муҳит билан боғлиқ ҳолда барча касб-ҳунарлари билан биргаликда ривож топган. Каштачилик санъатининг энг қадимийси сақланмаган. X I V — XV асрларга мансуб миниатюралар орқали каштачиликнинг жуда қадимдан ривожланган л и г и н и к ў р и ш м у м к и н . И с п а н э л ч и с и Р у и Г о н з а л е с д е К л а в и х о А м и р Т е м у р с а р о й и д а ў з б е к м и л л и й к а ш т а б е з а к л а р и н и к ў р ганини кундалигида ёзиб қолдирган. 1467 йили Камолиддин Беҳзод «Зафарнома»га ишлаган «Темур тахтда» миниатюрасида чодирга иш ланган каштани ҳам акс эттирган. X I X асрнинг иккинчи ярмида кашта тикиш машинасининг ихтиро этилиши каштачилик корхоналарининг вужудга келишига асос солди. Машинада кашта ларнинг кўп ишлаб чиқарилиши уларнинг ба диийлигига путур етказди. Қўл кашталари уну тила бошланди. Лекин айрим хилларигина сақ ланиб қолди.Ўзбек каштачилиги қўшни халқлар каштачилиги таъсирида бойиди ва ривожланди. Ўзбек кашталарига назар солсак, унда Ҳинд, Хитой, Рус, Афғон, Қозоқ, Қирғиз ва Тожик каштачиликларининг усул ва услубларини уч ратамиз. Б у с а н ъ а т д а ҳ а р б и р м и л л а т н и н г ў з и г а х о с э нг кў п қўл ла йд иг ан на қш ла ри бў ла ди . Чу нончи ўзбек кашталарида ўсимликсимон, гео метрик

ҳамда гул нақшлари кўп бўлса, рус каштачилигида геометрик, ўсимликсимон шакл лар, гуллар, қуш ва мевалар кўп тасвирланади. Ҳ айвонлар, шох ва туёқларни эслатувчи элемент лар тасвирланади. Қадимий анъаналарга кўра, ўзбек қизлари — бўлажак келинчаклар сеплари — ҳар хил кашта чилик буюмларини ўзлари тайёрлашлари лозим эди. Кашталар қанчалик нозик, чиройли бўлса, қайлиқ шунчалик юқори баҳоланар эди. Қизлар 7-—9 ёшидан бошлаб кашта тикишга ўргатиларди. Улар уч, тўрт йилдан кейин мустақил кашта тика бошлайдилар. Етишиб чиққан каштачилар ўзининг санъати ва табиатига кўра гўзаллик ҳақидаги орзуларини ифодалашга ҳаракат қилганлар. Каштачиликнинг муҳим турларидан бири зардўзликдир. Зардўзлик — зар ип билан кашта тикиш касби бўлиб, Ўзбекистонда, айниқса Бухорода кенг тарқалган. Зардўзи усулида тайёрланган кашта ларда олтин, кумуш рангдаги ипак ҳамде сунъий ипак ва толалардан фойдаланилади. Каштачиликнинг махсус турларкдан бири — аппликациядир. Аппликация — лотинча ёпиштириш деган маъ нони билдириб, газлама, қоғоз ва бошқа материалларга ранг-баранг газлама, қоғоз бўлакларини ёпиштириш ёки тикиш йўли билан безаш демакдир. Аппликация каштадўзликнинг махсус тури бўлиб, у ўзига хос технологияга эга. Асосий матога рангдор мато парчасини, чарм ва бошқа- ларни қадаб, атрофи чокланади. Аппликацияда кўпинча изма чоклардан фойдаланилади. Кашта нинг бу тури Ўзбекистонда яхши ривожлан маган. Ҳозирги вақтда кўпинча болалар пальто ларига, кўйлакларига, бош кийимларига ҳар хил қуш, мева, гул ва ҳайвонлар тасвири апплика ция усулида чокланади. Айрим ҳол ларда аёлларнинг кийимлари шу усулда беза тиляпти. Архитектурада ва бирор буюмларни безаш да аппликация усулидан кенг фойдаланиб келинмоқда. Каштачиликда безак буюмлари турлари

Ўрта Осиёда каштачилик жуда кенг тарқалган бўлиб, оилада ҳар бир аёл кашта тикишни билиши керак бўлган. Шунинг учун ҳар бир оила ўзи учун кирпеч, сўзана, дорпеч, ойнахалта, чойхалта ва бошқаларни ўзи тайёрлаган. Безак буюмларининг тури жуда кўп масалан, сўзана, кирпеч, чойшаб, ойнахалта, чой халта, зардевор, палак, гул кўрпа, дорпеч, буғжома, парда, белбоғ, такяпўш (ёстиқ устига ёпиладиган), дўппи, кўйлак, даст рўмол, ҳамён, жойнамоз, сумка, нимча, махси- кавуш, халтача ва бошқалар бадиий дид билан безатилган. Ўтмишда бу кашталар оқ ва малла матоларга тикилган. Кейинчалик сатин, шойи бахмалга тикиладиган бўлди. Каштачиликда ишла тиладиган безак буюм турлари билан танишиб чиқамиз. Дўппи — Ўзбекистонда кенг тарқалган енгил бош кийим. Дўппи кийиш дастлаб Эронда ва туркий халқлар ўртасида, . Россияда эса XIII асрда расм бўлган. Асрлар давомида дўппининг турли хиллари вужудга келган. Бахмалга, сатинга, сидирға шойига ип, ипак ва зар билан дўппи гуллари тикилган. Ўзбекистонда, Тошкент, Чуст, Бухоро, Самар қанд, Бойсун, Шаҳрисабз дўппилари машҳур бўлиб, улар ўзига хосдир. Жумҳуриятимизнинг барча районларида дўппи тикилади. Унинг И р о қ и , Ч у с т д ў п п и , Г и л а м д ў п п и , Ч а к м а тўр, Қизил гул, Пилтадўзи, Зардўппи, Тўлдирма деб номланадиган миллий дўппилар бор. Ҳар бир дўппи яратилиш услубига эга бўлиб, улар бир- биридан фарқ қилади. Ўзбекистонда оммавий бош кийими асосан уч хил шаклга эга бўлади. «Кулоҳ», «арақчин», «тусдўппи». Кулоҳ —конуссимон бош кийим. У асосан дарвешлар қалпоғи. Унинг матоҳи тоқ учбурчак парчаларидан бичилиб ёнламасига тикилади. Ку лоҳ (эркаклар бош кийими) ҳозир жуда кам учрайди. Арақчин — шарсимон дўппи, уни асосан кекса лар кияди. Тошкентда шарсимон дўппилар канда хаёл, босма, чакматўр, ироқи чок усулларида тикилади. Тус дўппи — Кенг тарқалган ясси юзали дўппи. Кўпинча тус дўппи чуст дўппи деб юритилади. Тус дўппиларнинг биргина классик

вариантининг ўзида саккизта ювелир чок услуби қўлланилади. Масалан, занжира, тўғри чок, чита, кунгура, еталатма, тароқ, ова, пилдироқ. Чуст дўпписи- нинг тепасига кизакдан квадрат шаклида бўртиб чиқиб, ярим шар кўринишида бўлади.? Тошкент дўпписи сидирға бахмалдан (гулсиз) тикилган бўлади. Бухоро дўппилари сидирға ёки гулли бахмалдан жиякли қилиб тикипади, жияги турли хил ипаклардан рангдор нақшли йўрма усулида тикилган бўлади. Жойнамоз — ерга солиб устида намоз ўқийди ган тўшама. Ислом динига эътиқод қилувчилар ишлатидиади. У ибодат вақтида кишини бу дунё дан ажратувчи омил деб тасаввур қилинади. Жойнамоз х,ар хил матодан тайёрланиб, унинг уч томони меҳроб шаклида тикилган бўлади. Ундан мачит, мадраса ва уйларда фойдалани лади. У турли ўлчамда бўлади. Ибодатни канда қилмаслик учун бошқа нарсалардан фойдаланиш мумкин. Масалан, чопон, қийиқча, шолча каби лардан, чунки улар диний нуқтаи назардан пок ҳисобланади. Жойнамоз каштачиликда жуда чиройли қилиб безатилган бўлади. Зардевор — уй жиҳози, у сидирға шойи бах мал, сатинга кашта тикиб безатилган бадиий буюм .Зардевор ўзбек ҳамда тожик ларда янги тушган келиннинг уйига, шифтига ёки деворига илиб қўйилади. У зар ип ёки ипак гажимли бўлиб, эни 40—70 см, узунлиги мўл жалланган уйнинг деворига мослаб тикилади. Палак — деворларга илинадиган энг йирик, энг қиммат безак буюмларидан бири. Палакда осмон в а т ў л и н о й а к с э т т и р и л а д и . У н и қ а д и м д а оқ ёки малла бўзга кашта тикиб тайёрланган. У сўзанадан гулларининг йириклиги, заминига ҳам кашта қопланиши билан фарқ қилади. Палакни уртасида иирик ои тасвири қизил қирмизи, пушти ипак билан кашталанади ва атрофига жуда чиройли қилиб ўсимликсимон нақшлар тикилади. Нақшлар ичида кўпинча бодом, қалам пир элементлари қўлланилади. Палакда қирқтача ой ҳам тасвирлаш мумкин, шунинг учун

ойини сонига қараб олти ойли палак, ўн икки ойли палак, ҳаттоки катта уйлар учун қирқ ойли палак тикилгани бизга маълум. Ойлар турли ранглар билан бир неча хил тасвирланган. Машҳур каштадўзлар баъзида ойни ажойиб нақшлар билан безаб, ўз маҳоратларини намоён этганлар. Агар ойни ичи сидирға рангда ифодаланган бўлса, уни , о й п а л а к , а г а р н а қ ш л и б ў л с а г у л п а л а к в а ҳоказо номлар билан юритилади. Кейинги вақт ларда палакни қўл меҳнати кўп бўлгани учун сўзана дейила бошлади, лекин ҳозир палакни қўлда тикишга катта аҳамият берилмоқда. Кирпеч — кирпўш, токчага тахлаб қўйилган кийим-кечак устидан ёки деворни вертикал бўш жойларига илиб, уйни безатиб туриши учун ишлатиладиган бадиий буюм. Кирпеч кашталари қўлда ёки машинада тикилади. Кирпеч қўлда илма кашта билан безалади. У кийим-кечакни чангдан сақлайди ва уйни безаб туради. Одатда, палакка ўхшатиб тикилгани кирпечпалак деб юри тилади. Бу тури ҳам кенг ишлатилади. Сўзана — форсча сўзани деб ҳам юритилади, игна билан тикилган деган маънони беради. Сўзана матога кашта тикиб тайёрланган ба диий буюм бўлиб, хонани безатиш учун деворга илиб қўйилади. У сатин, бахмал, шойи ва бошқа матоларга кашта тикиб тайёрланади. У ўзига хос бадиий кўринишга эга. Матонинг рангидан усталариАлиз кашта замини сифатида фойдалана дилар. Шунинг учун палакдан фарқ қилади.Сўзана ҳар бир хонадонда бўлган, чунки бир қиз турмушга чиқишидан олдин ўзи учун сўзана тайёрлаган. Сўзана келинларнинг сепи ҳисоблан ган. Камбағал оилада сўзанани малла, оқ бўздан, бадавлатроқларида эса шойидан, бахмалдан тикишган. Сўзана учун композицион жойлашган ўсимликсимон нақшлардан фойдаланилади. Сўза на ўртасида кўпинча доирасимон гул тикилиб атрофи гулдор ислимий нақшлар билан без тилади. Сўзана тикиш жуда қадимдан ривож ланган бўлиб XIX асргача бўлган сўзаналар сақланмаган. Фақат XIX асрга оид Самарқанд, Нурота, Фарғона, Ўратепа, Шаҳрисабз, Тошкент, Фарғона

ва бошқа жойлардаги сўзана турларидан намуналар бор. Санъатнинг бу тури а йниқса Ўзбекистон ва Тожикистон территория сида қадимдан кенг тарқалган. Кейинги пайтларда сўзана машинада тикилиб келинмоқда. Чойшаб — форсча-тожикча рўйжо — тун чодири деган маънони билдиради. Чойшаб асосан тахмонга тутиш, ётганда ёпиниш учун, тўшак устидан тўшалади. Тўшак устидан ёзиладиган чойшаб кам каштали оқ суруп, тахмонга тути- ладиган сатин, шойи, бахмал ва бошқалардан тикилади. Ҳозирги вақтда чойшабдан сўзана каби бадиий буюм сифатида ҳам фойдаланиб келинмоқда. Ўзбек дўппилари

Сўзана. Кашта тикиш технологияси Кашта — турли рангдаги ипак, мулина, зар ип билан игна, илмоқли бигизда ҳар хил матога машинада гул тикишдир. Кашта ҳар хил кийим ларга, рўзғор буюмларига тикилади. Каштачи ликда мато, кигиз, чарм, картон, зиғир, жун, и п а к , с у н ъ и й и п л а р , з а р и п л а р , м ай и н с им , хом чармдан тайёрланган тасмалар, мунчоқ, мар жон, металл пулакча, қимматбаҳо табиий ва сунъий тошлар, шишадан тайёрланган мунчоқлар ва бошқа материаллар ишлатилади. Каштачилик да ўзига хос иш қуроллари мавжуд бўлиб, улар ўзига хос операцияни бажаради. Каштачиликда игналар, илмоқли ва илмоцсиз бигизлар, тўғна ғич, ангишвона, қайчи ҳамда чамбараклар ишла тилади.

Чамбарак асосан ёғочдан ясалади, у доира, квадрат, тўғри тўртбурчак шаклида бўлади. Кичик кашталарга доира чамбарак ишлатилади, чунки у қулайдир. Ҳамма кашталарга ҳам чамбарак ишлатилавермайди. Ип ва игна кашта тики ладиган матолар қалинлигига мос қилиб тан ланади. Каштачиликда ёғоч дастали икки хил, яъни илмоқли ва илмоқсиз бигизлар ишлатилади. Айрим материалларга масалан, чарм ва картонга қийналмасдан тикиш учун илмоқсиз бигизлар ишлатилади. Нақшлар учун ўткир учли 10—12 см узунликдаги қайчилар ишлатилади. Тикиш қулай бўлиши учун қатим 50—60 см дан узун бўлмас лиги лозим, кашта чамбаракда тикилса ангиш вона қўлланилмайди. Нақш нусхаси ҳар хил материалларга ҳар хил йўллар билан туширилади. Масалан, нусха кўчириладиган қоғозлар ахта, ёруғлик ёрдамида, нақш чизилган қоғозни материал устидан кўклаб чиқилади кейин бу қоғозлар йиртиб олинади. Каштага иплар рангини мослаб танлаш каштадўздан катта маҳорат ҳамда дид талаб қилади. Тўғри танланган ип кашта- нинг жозибадор чиқишига сабаб бўлади. Қўлда кашта тикишнинг икки тури мавжуд: биринчиси матонинг арқоқ қамда ўрим ипларини санаб кашта тикиш, иккинчиси эса матога гул тасвири контурини чизиб, эркин кашта тикиш т у р л а р и . А р қ о қ ў р и м и п л а р и к е с и ш т и р и б тикилган полотно ёки бўз шаклида тўқилган матоларга тикилади. Бунинг сабаби кашта тикиш- да мато ипларини санаб тикишга қулайдир. Санама кашта тури Ўзбекистонда кенг тарқалган. Эркин кашта мато танламайди, туширилган тасвир чизиқлари асосида тикилади. Ўзбек каштачили г и д а й ў р м а , и л м а , и р о қ и , б о с м а , х о м д ў з и , чам ак, чипта хаёл, бахя чоклар кенг тарқал ган. Бадиий кашталарда турли жойдан турли чоклар ишлатилади. Чунончи Шаҳрисабзда йўрма, кандахаёл, Ироқи, Тошкентда кўпроқ босма чоки, Бухоро, Нурота, Самарқанд йўрма чоки билан тикилади. Чамак чоки — кашта тикиш чокларидан бири бўлиб, чапдан ўнгга икки параллел чизиқ бўйлаб тикилади ва ип ўтказилган игна ўнгдан

санчилади. Сўнг юқорига чапга томон қия қилиб чиқарилади ва п ас тк и чи зи ққ а па ра лле л ра ви шд а т ўғ ри қадс :ади ҳамда пасти ҳам қия қилиб чиқарил ади. Чамак чоки кўпинча нақшларни рамкага олишда ёки дўппи кизакларига бадиий безак беришда ишлатилади. Қайчини кичик ўткир учлиси ишлатилади. Чамак чоки рус каштадўзлари ора сида «козлик» дейилади. Бахя чоки — кашта четларини мустаҳкамлашга хизмат қилиб, матога худди кўклагандек, лекин бир текис чок ҳамда масофа ҳисобга олиниб тикилади. Шундан сўнг мато ўгирилиб яна тикиб чиқилади, натижада текис ип чизиқ ҳосил қили нади. Бу чок ж уда қадимдан қўлда, кейинча лик машинада тикиладиган бўлган. У икки қатор, яъни қаторлар ўзаро туташиб чиқиши ҳам мумкин. Куппа чоки —турли йўналишда, яъни чапдан ўнгга, ўнгдан чапга, юқоридан пастга, пастдан юқорига сидирға тикиб ҳосил қилинади. Енма- ён тикиладиган чоклар бир текис ёки гул шак лига қараб кичикдан катталашиб, каттадан-кичик лашиб боради. Бу чок дурўя, (икки томонлама) санама, пилтадўзи номлар билан юритилади. Дўп пидўзликда ва кашталарда жуда кенг фойдала нади. Иўрма чоки — йўрмаки, илмоқли бичиқ ёки игна билан матонинг ўнг томонида ҳалқалар занжири ҳосил қилиб тикипиб, бигизга ўтказилган ип асосий матонинг сиртида чап қўл билан ушлаб турилади. Санчилиб чиққан игна билан эса ҳалқа ҳосил қилинади. Йўрма чоклари билан йирик кашталарнинг ҳошиялари, гул вабаргларни асосий шохга улайдиган банд ва бошқалар қадимдан шундай усулда тикилган. Йўрма чокдан Самарқанд, Бухоро, Қашқадарё каштадўзлари кўп фойдаланади. Чинди хаёл — дурўя чока, матога игна қадалиб бир меъёрда тикиб чиқилади, тескари ўгириб яна тикиб чиқилади. Шу тариқа матонинг олди ва орқа томонида бир хилда гул ҳосил қилинади. Бу чок билан икки томони ҳам кўзга ташланадиган буюмлар, яъни сочиқ, рўмол ва бошқаларни безашда ишлатилади.

Фойдаланилган адабиётлар. 1. С.Булатов «Узбек халк Амалий безак санъати»Тошкекнт «Мехнат»1991йил. 2. Г.В.Беда.Основы изобретательной грамоты. Москва. «Моладая гвардия», 1987г. 3. М.А.Бикажанова. Одежда узбечек Ташкента В.кн «Костюм народов средней Азии» М,1979г. 4. П.А.Гончаров Золотошвейное искусство Бухары.Изд.лит и искусства им.Г.Гуляма.1986й. 5. Н.С.Гражданкина. Архитектурно-строительные материалы Средней Азии.Т. Узбекистон, 1989г. 6. Б.П.Денике Искусство Средней Азии. Центриздат.1927г.

Похожие

Каштачилик санъати тарихи

Пичоқчилик санъати

Плакат санъати

Театр санъати

Заргарлик санъати