Гилам тўқиш ва кигиз босиш санъати - Искусство - Рефераты

Гилам тўқиш ва кигиз босиш санъати

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

45.5 KB

Гилам тўқиш ва кигиз босиш санъати Режа: 1. Гилам тўқиш санъатининг ривожланиши. 2. Кигиз босиш.

Халқ амалий безак санъатининг кенг тарқалган тури бўлиб, кўп асирлик миллий анъана ва узоқ тарихга эга. Гилам тўқиш бадиий ҳунарга киради. У қадимдан аёллар орасида кенг тарқалган ҳунар сифатида машҳурдир. Гилам тўқиш санъати айниқса чорвачилик билан шуғулланадиган кўчманчи халқлар орасида тарқалган. Гилам қадим замонлардан бери хона ичини безатиш, иссиқ сақлаш, товушни камайтириш учун хизмат қилади. гилам асосан полга ёки бўйра устига тўшалади, хонани безатиш учун деворга осилади ва ўтов ичига ўралади. Бу санъат жуда қадим замонлардан бери ривожланганлигини ёзма тарихий манбалар ва архиологик топилмалар исботлаб беради. Археологик топилмалар натижасида Хоразмда милоддан аввалги 1-минг йилликка мансуб гиламлар топилганлиги тасдиқланди. Қадимда Уссури, Бобил, Мидияда кейинроқ эса Эрон, Хиндистон, Туркияда тўқилган рангли гиламлар машхур бўлган. VII -аср қўлёзмалари гилам тўқиш санъати ўша вақтларда Ўрта Осиёда ҳам ривожланганлиги тасдиқланди. V - VII асрларда Ўрта осиёдаги кўпгина шаҳарлардан Хитойга хар ҳил гиламлар олиб келинган. Масалан, қариш ва нашибодан тўқилган гиламлар Хитойга олиб бориб сотилган. Ўрта Осиё ва Афғонистон адабиётларида кўрсатилишича VII - XI асрларда Хоразм ҳамда Самарқанд билан Бухоро ўртасидаги баъзи шаҳарлардан кичик-кичик жойнамоз гиламлар тўқиб чет мамлакатларга сотилган. XI - XII асрларда Ўрта Осиёда шу жумладан Ўзбекистон ҳудудида гилам тўқиш санъати жуда ривожланган. XIV -асрда эса Ўзбекистон ҳудудида гилам тўқиш санъати ривожланмай қолди, чунки Мўғул босқинчилари Ўрта Осиёни эгаллаб олган эди. XIV асрнинг иккинчи ярмида Ўрта Осиёнинг Амир Темур қўлига ўтиши билан бу соҳа яна ривожланиб кетди. Ҳар хил хорижий мамлакатлардан олиб келинган усталар гилам тўқиш устахоналарида ишлаганлар. XVIII - XIX аср бошалрида айниқса Бухоро ва Фарғона хонликларида гилам тўқиш санъати тез суръатлар билан ривожланган.

XX аср бошларида Қўқон, Самарқанд, Андижон, Бухоро Ўрта Осиёнинг гилам тўқиб сотиш маркази ҳисобланган. Гилам тўқийдиган машиналар ихтиро этила бошланди. Хива, Андижон, Қарши, Ургут шаҳарларида гилам тўқийдиган корхоналар очилди. Андижонда «Мехчамгули» артели қошида гилам тўқиш курси очилди. Артелга Фарғона водийсидаги Ойим қишлоғидан катта уста Мехринисо Тешабоева таклиф этилди. Жумхуриятда гиламдўзликни ривожлантириш учун Туркманистондан машхур усталар таклиф этилди ва кўплаб гиламдўз усталар тайёрлаб берилди. Ўзбекистонда гилам тўқиш мактаби асосан икки – Самарқанд ва Андижон гиламлари ўзининг чидамлилиги, пишиқлиги, аниқ қизил-кўк, колориди билан фарқ қилади. Фарғона Қорақалпоқ гиламлари асосан икки хил, яъни қизил ва тўқ кўк гаммада тўқилади. ўзбек гиламларининг четига рута, ўртасига турунж ёки доира нақш ишланади. Самарқанд гиламдўзлик мактабига Самарқанд ва Бухоро вилоятларидаги гилам тўқувчилар киради. Бухоро гиламлари ўзининг ранг-баранглинги катталиги, узун патлиги ва чиройли нақшлари билан ажралиб туради. Самарқанд гиламлари қисқа патли, марказида турунж четига алоҳида-алоҳида нақшлар ишланади. қалқон деб номланган турунж нақши жуда кўп ишланади. Гиламлар хошиядор эстетик жихатдан чиройли ишланган бўлади. Кўпгина мамлакатларда қадимдан тўқиб келинаётган гиламлар яхши ривожланган. Масалан, Франция, Эрон, Хитой, Хиндистон, Афғонистон ва бошқа мамлакатларда. Энг яхши гиламлар Доғистон, Туркманистон, Грузия, Озарбайжонда ва Арманистонда тўқилади. гиламнинг тўқима, тикма, ва босма ҳиллари бор. Тўқима гиламда – гиламнинг гули тўқилади. ўзбекистонда патли ва патсиз (полос) гиламлар тўқилади. Тикма гилам – тайёр буюмга гули тикиладиган гилам. Босма гилам – гули бўяб босиладиган гилам.

Ҳива, Андижон, Ургут, Қарши ва бошқа жойларда тўқима гиламлар тайёрланади. Хулоса қилиб айтганда ўзбек гиламдўзлиги ўзининг миллий анъаналарини сақлаган ҳолда янги тажрибалар билан бойитилди. Хива, Андижон, Самарқанд, Қаршининг патли, Шаҳрисабзнинг тақир гиламларига эҳтиёж катта. Кигиз босиш санъати қадим замонлардан бери ривожланиб келаётган халқ амалий санъати турларидан бири. Ўзбекистон ҳудудининг қайси жойида халқлар чорвачилик билан шуғулланган бўлса, шу ерда кигиз босиш касби кенг тарқалган. Бу санъат тури Ўрта Осиё ва Қозоғистонда қадимдан ривожланиб келган. Ота-боболаримиз кигизни ерга бўйра устидан солишган. Ўтовларни ўрашган, қалпоқ, пийма ва бошқаларда ишлатилган айрим ҳолларда гулдор, чиройли кигизлар бадиий буюм сифатида ишлатилган. Кигиз оқ, қизил, қора, гулдор ва гулсиз бўлади. Сурхондарё ҳамда Қашқадарё вилоятларида қорақўй ва чайдим кигизлар, Хоразмда эса макянамат хиллари бор. Ўзбекистонда кигиз босишнинг ўзига хос номлари бўлиб кигиз босиш қуйидаги технологияда бажарилади. Кигиз қўйнинг кузги жунидан ёки эчкининг жунидан тайёрланади. Жун титиб тозаланади, ювиб қуритилади. Шундан сўнг махсус савағичлар ёрдамида яхшилаб саваланади, яъни титилади. Бу жараёндан сўнг жун ранги ва сифатига кўра юзлик, оралиққа, танлаб ажратилади, юзига махсус ранг билан бўялган майин жунлардан нақшлар ишланади. Ҳозир кигизлар махсус машиналар ёрдамида тайёрланяпти. Масалан саноат корхоналарида жун махсус машиналар ёрдамида титилади. Унга махсус суюқлик сепилади ва машинада аралаштирилади, аралашма машинадан тараб ўтказилиб, момиғи олинади. Момиқни машинада текис килиб тўшаб зичланади. Шундан сўнг махсус сулфат кислота эритмаси шимдирилади. Керакли ўлчамда керакли зичликда машинада ишланади. Уни чўзиб, четлари тўғрилаб турилади. Кейин эса буғли қуритгичларда қуритилади. Охирида эса пардозланиб, ортиқча қиллар қирқиб ташланади, прессланади ва силкитилади. Баъзан баъзан жундан

ташқари минерал ва кимёвий толалардан ҳам кигизлар тайёрланмоқда. Кигиз техникада ва қурилишда кенг фойдаланилмоқда Мусиқа асбоблари, протезларда, самолётларда, амортизатор сифатида автомобилларда ишлатилмоқда. Қурилишда эса товуш ва совуқни ўтказмайдиган материал сифатида ҳам кенг қўлланилмоқда ҳозирги вақтда полос гилам, гилам поёндозлар кўплаб ишлаб чиқарилиши туфайли қўлда кигиз тайёрлаш технологияси унутилиб кетиш арафасида.

Фойдаланилган адабиётлар : 1. С.Булатов. Ўзбек халқ амалий безак санъати. Тошкент-1991 йил. 2. М. Прица «Тошкент ганчкорлиги» Бадиий адабиётлар нашриёти. 1960 йил. 3. С.Булатов. Ўзбекистон санъати тарихи. Тошкент 1991 йил. 4. Т.Абдуллаев XIX - XX асрларда Ўзбекистон кандакорлик санъати. Тошкент 1994 йил. 5. Р.Хасанов. Амалий безак санъати методикаси. Тошкент 2003 йил.

Похожие

Гилам тўқиш санъати

Саватчилик ва бўйрачилик санъати

Халқ амалий безак санъати

Узбекистон миллий амалий безак санъати

Афросиёб санъати ва меъморчилиги