Газлама ва гиламларнинг атрибуция ва экспертизаси - Искусство - Рефераты

Газлама ва гиламларнинг атрибуция ва экспертизаси

Загружено в:

29.11.2022

Скачано:

0

Размер:

451.50390625 KB

Газлама ва гиламларнинг атрибуция ва экспертизаси Музей коллекцияларида ҳар хил давр ва турли мамлакатларни газламалари бор. Уларнинг атрибуцияси ва экспертизаси мураккаб жараёнлардан саналади. Бунда уларнинг таркибий қисмларини ўрганиш муҳим масалалардан саналади. Улар кўпинча табиий ўсимликлардан ва ҳайвонлардан олинадиган толалардан ва сунъий ипак иплардан (замонавий газламалар) тайёрланади. Газлама – қўл ва тўқув станокларида тўқилган, пардозлананган ва ишлатишга тайёр мато саналади. Ўлчаб-газлаб сотилгани учун газлама деб номланган. Музей коллекцияларида оқартирилган, сидирға ёки гулли, ўнг томони тукли ва туксиз каби турли кўринишдаги газламалар ва улардан тикилган либослар коллекцияси мавжуд. Газламалар (ўриш, бўйлама) ва арқоқ (энлама) ипларнинг ўрилиши, уларнинг материали, эни, пардоз турлари, ишлатилиши билан бир-биридан ажралади (ип газлама, жун газлама, ипак газлама ва ҳ.к.). Газламаларнинг пишиқлик, киришувчанлик, чўзилувчанлик, қалинлик хоссалари бор. Газламаларнинг пишиқлиги танда ва арқоқ ипларининг пишитилиши ва ўрилишига боғлиқ. У махсус даномометр ёрдамида аниқланади. Бадиий безак кўринишига эга газламалар Жаккард машинаси ёрдамида йирик гуллик ўрилишда тўқув дастгоҳларида ёки қўлда тўқилади. Улар пишитилган ҳар ҳил рангли иплардан (пахта, жун, ипак ва кимёвий толалар ҳамда металл иплардан) тўқилади. Жун ва табиий ипак газламаларнинг таркибида оқсилларга ўхшаб, кўпгина аминокислоталар бирлашиб тузилган бўлиб, улар – СО – МН – пектид билан боғланиб юқори полимерлаш макро молекулалар бирикмасига – ипак– фиброин, ва жун – керотинга айланади. Фиброин ва керотин органик эритмалар ва кислоталарга чидамли, лекин ёруғлик бактерия ва

замбуруғларга чидамсиз бўлади. Ипак фиброини эса ёруғликка жуда таъсирчан. Ўсимлик толаларга пахта, каноп, каноптола ва бошқалар киритилади. Целлюлоза С 6 Н 7 О 2 (ОН) 3 – ўсимлик толаларни асоси. У шелог, намлик, қуёш нурларига ва органик эритмаларга чидамли лекин минерал кислоталар унга зарар келтиради. Сунъий толаларга: 1. органик: вискозали мисаммиак ацетон толаси: 2. синтетик: нейлон, капрон ва хлорин, винъон, лавсан ва бшқалар 3. минерал: асбест ва шиша толалар киритилади. Органик толалар саноатда целлюлозадан ишлаб чиқарилади. Ўсимлик толаларга ўхшаб улар минерал кислоталарга жуда чидамсиз. Синтетик толалар оддий кимёвий бирикмалардан синтез орқали (тошкўмирни қуюқ моддасини фенолин углерод ва кальций окисидан) олинади. Синтетик толалар механик ҳаракатларга ўта чидамли ва кичик чигр оскопик хусусиятларга эга. Капрон, нейлон ёруғликда ўзининг мустахкамлигини йўқотади ва фенол, олтингугурт, хлорид кислоталар таъсирига чидамсиз. Хлорвинил толалар эса иссиқликка жуда таъсирчан бўлиб, 65 – 70 о юмшайди ва деформация бўлади. Лекин улар кимёвий бирикмаларга, ёруғлик ва намликка жуда чидамли. Газламалар минерал ёки ўсимлик бўёқлар билан бўялган бўлиб, улар олтин, кумуш, дур ва қимматбаҳо тошлар билан безатилган. Ипакдан ташқари ҳамма қимматбаҳо газламаларларда турли хил иплар ишлатилади. 1. Йигирилган тилла ип – ингичка тилла сим бўлиб, шелк, каноп ёки пахта ипига зич ўралган бўлади. 2. Тилла ип – ингичка метал тасмадан ингичка бўлгунча тортилган ип. XVII асргача Россияга шарқдан олиб келинарди. Бундай ип рус каштасида, шарқ ва ғарб газламаларда учраб турарди.

3. Бить – ингичка ясси металлик тасма. Улар ялтироқ, рангли, қиралли бўлган. Жоккард газламаларни кашта билан безашда, ва рус каштачилигида ишлатилган. 4. Скаль – рангли шелк ва тилладан қилинган симли бир мунча ўралган ёки икки хил рангли шелк ипини бир – бири билан ўралган бўлади. 5. Мишура – мис ёки қўрғошиндан қилинган тилла ёки кумуш рангли иплар. 6. Айлантириб бир – бирига айлантириб ўралган турли рангдаги иплар. Музей коллекцияларида ҳар хил газламалардан ташқари ҳар хил усулда ишланган газламалар ҳам мавжуд. Нақш билан безатилган, бўялган газламалар, ҳар хил чок услубларида тикилган кашталар, кундалик ва байрам кийимлар. Газламалар, айниқса кашталарга кўпинча ялтироқ иплар, мунчоқлар, қимматбаҳо тошлар ва бошқа безаклар билан ишлов берилган. Бу газлама турларининг барчасида қўл меҳнати орқали яратилишида қуйидагича ишлаб чиқариш нуқсонлари кузатилади Близка – битта ёки бир нечта асосий ипларни йўқлиги. Тўсиқлар – айрим иплар ремиз ёки бедро қисмига нотўғри ўтганлиги. Ипларни бир – бирига ёпишиб қолиши– асосий ип ва ипни бир – бири билан тўқилмаганлиги. Асосни парчалангани – асосий ипни бўш ёки нотўғри тортилгани. Ипларни нотўғри тўқилганлиги Бўялган газламалар бир хил тонда бўялмаган бўлиши Безакли газламаларда: безакли ва фонни бир – бирига тўғри келмаслиги. Бўялганда бегона бўёқ қўшилиб кетиши, безакни аниқмаслиги, бўёқларни оқиб қолиши. Мато тўқиш бўйича биринчи технология Жаккард машинаси Францияда XVIII аср охирида яратилади. Россияда бундай машиналар XIX асрнинг иккинчи чорагида ишлай бошлаган. Бу вақтгача гул солиб тўқилган газламалар қўл билан бошқариладиган асбоб ускунада ишлаб чиқилган.

Бундай газламалар бир рангли (камка, дамасс мато турларида) ёки кўп рангли (парча, тафта, бархат мато турларида) ишлаб чиқилган. Турли рангли газламаларда асосий ипларни сони ҳар хил бўлади: кўпинча 1 – 2 ёки (гобелен турдаги газламаларда) 3 – 4 турли рангдаги асос иплар ишлатилади. Кўндаланг расмни шакллантирадиган иплар кўпинча асос ипдан анча қалин бўлади. Кўндаланг иплар айланали ёки айланасиз бўлиб, уларни сони 25 тадан ошиқ бўлиши ҳам мумкин. Кўндаланг иплар газламани бир четидан иккинчи четигача ўтказилиб, тескари томонида бойланади. Баъзида улар фақат расм жойда бўлиб газламани тескари тарафида боғланмайди. Асосий ва кўндаланг иплар расмни турига қараб бир – бири билан тўқилади. Қўлда тўқилганда ипларни кетма – кетлиги бузилиши мумкин ва расмлар аниқ чиқмайди. Газламаларнинг тури ва улардаги безакларнинг хилма – хиллиги туфайли уларни консервациялашда ташқи муҳитни таъсири ҳам ҳар хил бўлади. Уларнинг шикастланишига олиб келадиган сабаблар ҳар хил. Улардан бири толаларни ёруғлик ва иссиқлик ёрдамида кислород билан окисни замбуруғ ва куя капалакларни таъсири ва хаводаги газлар таъсиридан келиб чиқадиган деструкция холати. Бундай омиллар таъсиридан газламаларнинг толалари кейинчалик кукунга айланиши мумкин. Ҳаводаги кислород толалар тузилмасини вақт давомида окис, қуёш нурлари эса унинг рангини хиралаштиради ва мустаҳкамлигини бузади. Ёруғликка энг таъсирчан газлама бу ипак, каноп толалари саналади. Газламаларни шикастланишга олиб келадиган омиллардан энг асосийси - бу ультрабинафша нурларига бой бўлган қуёш нури. Бу нурлар таъсирида озон ва водород ҳосил бўлиб, толаларни ва уларни кимёвий – физикавий ҳусусиятларини ўзгаришга олиб келади. Бўёқлардан эса анилик бўёқлар ёруғликка жуда таъсирчан бўлади. Анилик бўёқлар XIX асрнинг иккинчи ярмидан ишлатилиб келинмоқда. Бу вақтгача бўёқларни тайёрлашда турли ўсимлик ва минераллар ишлатиларди. Улар ёруғликка чидамсиз бўлиб, сувда тез ювилиб кетарди. Намлик юқори

кўрсаткични кўрсатганда толани бузилишига ҳаводаги хлор, аммиак ва олтингугурт газлар сабабчи бўлади. Олтингугурт гази тош кўмирни ёнишида ҳосил бўлиб, сувда эригандан кейин олтингугурт кислотага айланади. Бундай кислота айниқса ўсимлик толалари ва бўёқларга зарар етказади. Юқори намлик ҳам толаларни шикастланишга олиб келади. Намлик юқори бўлганда ёруғлик ҳам кучлироқ зарар етказади. Юқори намлик чанг, моғор ва ҳашоратларни пайдо бўлишига олиб келади. Толаларни гидроскопик камчилигига ҳам нисбий намликни кўтарилиши сабаб бўлади. Толаларни адсорбиция ёки десорбиция (намликни йўқотиш) холати. Ҳавони нисбий намлиги ва ҳарорати билан боғлиқ бўлади. Ҳавони нисбий намлиги 60% ва ҳарорати 18 – 20 о толалар оптималгиграскомик намлилига эга бўлади. Агар ҳавони нисбий намлиги 80% бўлса матоларни толаси кенгаяди ва мустахкамлиги пасаяди. Агар ҳавони нисбий намлиги пасайса, толанинг “қуришига” олиб келади ва бундай холатда толаларни юмшоқлиги, эгилувчанлиги йўқолади. Ҳавонинг нисбий намлиги тез – тез ўзгариб турса матоларни толалари шикастланади ва тез эскиради. Газламаларнинг орасида йиғилиб қоладиган чанг органик ва минерал заррачалардан иборат бўлиб, юқори намликни оксид ёки қотишмалар ҳосил қилиб, толаларга ножўя таъсирини етказади. Бу унсурлар толаларда ҳашоратларни пайдо бўлишига олиб келади. Улардан энг кўп учрайдиган тури куя капалак саналади. Газламалардаги чанг вақт ўтган сари кетмайдиган доғга айланади. Агар ҳавони нисбий намлиги 70% дан юқори бўлса газламалар моғорлашни бошлайди. Моғорни пайдо бўлиши учун газламалар толасидаги бирикмалар чангдаги ва минерал тузлар асос бўлади. Шундай қилиб тез-тез шамоллатилмайдиган намлик юқори бўлган холлларда моғор пайдо бўлишига яхшигина шароит бўлади. Замбуруғлар + 20 – 25 о ва намлиги 70 % юқори бўлган холларда жуда тез ривожланади. Улар газламаларда пайдо бўлгандан кейин толаларни шикастлантиради ва газламалар ўз ҳусусиятини йўқотади (ранги ўзгаради ва мустаҳкамлиги йўқолади).

Қуруқ, яхши ёритилган ва тез-тез шамоллатиб турилган хоналарда моғор пайдо бўлмайди. Занг ва ёғдан қолган доғлар ҳам толаларни шикастланишига олиб келади. Газламаларни ўзининг оғирлиги ҳам толаларни механик шикастлашга олиб келади. Агар музейларда газламалар ёки турли матолардан тикилган либослар осилиб турган ҳолатда турса уларни асосий толалари чўзилиб мустахкамлигини йўқотади ва натижада газламалар яроқсиз холатга келади. Лекин толалар механик ҳаракат натижасида пайдо бўлган ўзгаришларни бартараф этиб, ўз холатига қайтадиган хусусиятга эга. Шунинг учун музейдаги экспонатларни вақти вақти билан олиб горизонтал холатда сақланса улар ўз холатига қайтади. Жуда қадимги тилла ва кумуш кашталар билан безатилган экспонатлар музейда фақат горизонтал ҳолатда кўрсатилиши керак. Механик шикастланишларга асосий ёки кўндаланг ипларни узилиши ва газламаларни ҳар хил жойларда химик реактивлардан ёки ёнғинлар натижасида пайдо бўлган йиртиқлар киритилади. Толаларни тузилишидаги ўзгаришларга уларни гигроскопик ҳусусиятини йўқотилиши киради. Тилла ёки кумуш иплар билан тикилган газламаларнинг нақшларни ранги кетиб қора рангда бўлиб қолади. Газламаларни ҳолатини тасвирлаётганда улардаги ҳар хил доғларни ҳам белгилаб қўйиш керак. Бундай доғлар ёғ, сиёх, занг доғлари, сут, тер, елим, қон, чанг, қора куя ва бошқа нарсалардан қолган бўлиши мумкин. Газламаларни холатини аниқлаётганда уларни ифлосланиш турларини ҳам алоҳида таъкидлаб қўйиш керак. Газламалар экспертиза ва атрибуциясида кашталар энг талабгор буюмлар сифатига эга саналади. Кашталар ипак, жун ва турли хил тилла ип ёрдамида духоба ва ёрқин рангдаги газламаларга тикилар эди. Улардан ташқари кашталар турли хил иплар билан тикилади. Улар: Грань – қиралли тилла ип. Бу ип билан каштани четлари тикилади. Канитель – ингичка металдан қилинган бурама сим. Трунцал ёки струнцал – канительга ўхшаш, лекин кўпроқ эгилувчан.

Зарқоғоз – кумуш ёки мисдан ясалган ингичка қоғоз. Нақшни майда қисмларини асоси учун ишлатилади. Улар ҳар хил рангли бўлади. Шишадан қилинган ҳар хил рангли ва турли шаклдаги найчалар. Плашики – тилла кумуш ёки мисдан ясалган турли шаклдаги тешикли безаклар. Драбницалар – металдан ясалган турли хил қубба оғи безаклар. Хар хил ёзувлар ва нақшлар билан безатилган бўлади. Қимматбаҳо тошлар, дур ва феруза тошларни тешиги бўлса улар газламаларга тикилиб улар газламаларга тикилиб қўйиларди. Агар улар тешиксиз бўлса метал симлар билан мустаҳкамлаб, тикиб қўйиларди. Дурни ипга олиб безак ёки нақшли четларига тикиб чиқилган ёки газламаларга тўғридан-тўғри тикилади. Газламаларга ишлов берилган кашталарни асосий шикастланиш турлари 1. Каштанинг асосини бутунлай ёки айрим қисмларининг йўқотилиши. 2. Каштанинг ипак, жун, пистонларини қисман ёки умуман йўқолиши. 3. Тикилган тош, дур, мунчоқ, найчалар ва пистонларни ипларини бўшаб қолиши. 4. Дур, тошлар, майда мунчоқ, найчаларни йўқолиши ёки тўкилиши саналади. Ушбу белгилар асосан Шарқий ва Ғарбий Европа газлама ва либослар коллекцияларида мавжуд бўлиб, уларни экспертизадан ўтказишда ушбу белгиларни ўзлаштириш муҳим саналади. Ўзбекистон тарихи давлат музейи Этнография фондида ҳам миллий матоларимиз саналмиш атлас, батист, банорас, беқасам, бўз, чит матолари коллекцияси мавжуд. Атлас (араб тилида – туксиз, силлиқ) ўриши ҳам, арқоғи ҳам табиий ипакдан тўқиладиган, ўриши абр усулида ранг-баранг нақшлар билан безатиладиган бир юзлама майин мато саналади. Алоҳида ишлов билан атласга жило берилади, шунга кўра у товланиб туради. Бунинг учун қадимда

кудунг урилган, ҳозирда атлас иссиқ сатҳли барабан-каландирдан ўтказилади. Атласнинг табиий ипакдан тўқилган энг аъло нави саккиз тепкили атлас ёки хонатлас деб номланади. Хонатласнинг барча сири унинг тузилиши ва тўқилиш усулидадир. Атласнинг тўқилиш технологияси: тўрт тепкили атлас тўрт тепкили дастгоҳда, саккиз тепкили атлас саккиз тепкили дастгоҳда тўқилади. Тандага гулалар танданинг ҳар саккиз нахи тўқилишида устма-уст келадиган қилиб кўтарилади, нахлар тепкиларга мувофиқлаштирилиб, гулалар уйноғичларга уланади 1 . Атласнинг нақшлари, ранглари, бирор кимсага бағишланганлиги ёки бошқа белгиларига кўра ҳар ҳил бўлади. Машҳурлари: “Қора атлас”,”Барги карам”, “Патнус одими”, “Хосиятхон”, “Яҳудий нусха”, “Наманган нусха”, “Номозшомгул”, “Нодира”, ”Нурхон”, “Баҳор”, “Гули”, “Лайли”, “Ширин”, “Зулфия”, “Марғилон”, “Янги Тошкент”, “Даста гул”, “Нурли қуёш”, “Юбилей”, “Гўзалхон”, “Лола”, “Чинни гул”, “Тонг юлдузи”, “Саодат”, “Гул ва наврўз” ва бошқа турлари мавжуд. Атласнинг бир кийимлиги яхлит ҳолда ҳам, икки бўлакка бўлиб ҳам сотилган. Икки бўлакка бўлинган атласнинг ҳар бир бўлаги бир тоқа атлас, икки тоқаси яъни бир кийимлиги атлас деб номланади. Батист (французча - batiste) – енгил, юпқа ип газлама бўлиб, ингичка пишиқ ипдан тўқилади. Батистлар оқ ёки ҳар хил оч рангда бўлади. Батистлардан ёзги куйлак, ич кийим, чойшаб, ёстиқ жилдлари ва бошқа буюмлар тикилади. Батист зиғир ёки пахта толасидан олинадиган иплардан тўқилади. Банорас (Банорас шаҳри номидан) – материали, тўқилиши ва пишиқлиги жиҳатидан беқасамга ўхшаш газлама. Беқасамдан фақат гуллари билан фарқ қилади. Банорас асосан, кумуш ранг оқ тусли бўлиб, уни зўрға кўринадиган қорамтир йўллар кесиб ўтади. Банораснинг асл ватани Ҳиндистон бўлса-да, Ўзбекистоннинг Бухоро, Қўқон, Самарқанд, Наманган 1 Маҳкамова С. Узбекские абровые ткани. Т., 1963. Ст. 23-26.

каби шаҳарларида қадимдан тўқилади. Банорасдан тўн, нимча каби миллий кийимлар тикилади. Беқасам йўл-йўл нақшли, пишиқ газлама бўлиб, унинг ўриши ипак, арқоғи ип бўлади. Тўқиш жараёнида беқасам юзида ўзига хос кўндаланг чивиқлар (арқоғи ўришидан анча йўғонлиги туфайли) ва товланма нақшлар (кудунглаш ва сайқал беришдан) ҳосил бўлади. Олдиндан бўялган ўриш иплари ишлатилиши натижасида беқасам нақши икки томонлама, хилма-хил ва ранг-баранг бўлиб чиқади. Беқасамдан эркаклар ва аёллардан байрам либослари (тўн, камзул) ҳамда чиройли кўрпачалар тайёрланади. Бухоро, Наманган, Қўқон, Марғилон каби шаҳарларда гули қалинлиги, пишиқлиги жиҳатидан фарқ қиладиган беқасамлар ишлаб чиқарилган. Беқасамни тўқиш усуллари ҳозир ҳам деярли ўзгармаган. Беқасамнинг оқ, чивиқ, олти катак, мармар, бухори турлари мавжуд 2 . Бўз пахта ипидан тўқилган қалин оқ мато бўлиб, икки тепкили қўл дастгоҳида тўқилади. Бўзнинг малла пахтадан тўқилган маллабўз, оқ ип тандасига аралаштириб тўқилган йўл-йўл нақшли “қалами”, ингичка йўлли “чиғи” каби турлари мавжуд. 2 Народное декоративное искусство Советского Убекистана. Текстиль. Т., 1954. Ст-5-21.

Гилам ва гилам маҳсулотлари. Гилам - бадиий тўқима буюм. Асосан полга ва бўйра устига тўшалади, хонани безатиш учун деворга осиладиган, ўтов ичига ўраладиган турлари мавжуд. Ёзма тарихий манбалар ва археологик қазишмалар гиламнинг қадим замонларда ҳам мавжуд бўлганлигини кўрсатади. Хоразмда археологик қазишмалар пайтида милоддан аввалги биринчи минг йилликка мансуб гиламлар топилган. Бобил, Ассурия, Мидияда, кейинроқ Ҳиндистон, Эрон, Туркияда тўқилган рангдор гиламлар қадимдан машҳур бўлган. Кавказ, Ўрта Осиё, Россия, Украина, Молдавия, Болгария, Руминия гиламалари рўзғор ашёси сифатидаги бадиий буюм сифатида кенг тарқалган. Гиламнинг тўқима (гули тўқиладиган), тикма (тайёр буюмга тикиладиган), босма (гули бўяб босиладиган) хиллари мавуд. Ўзбекистонда тўқима гиламларнинг икки хили – патли ва патсиз (баъзида палос деб юритилади) турлари мавжуд. Гиламларнинг нақш-гуллари хилма-хил рангда ва турли-туман шаклларда бўлиб, бунда асосан геометрик шакллардан, қисман ўсимлик шаклларидан фойдаланилади. Бу гул-нақшлар одатда махсус мутахассис рассомлар тайёрлаган эскизлар асосида тўқилади, тикилади, босилади. Бадиий гиламлар тайёрлашда буюк кишиларнинг портретлари, йирик ёзувчиларнинг машҳур асарларига чизилган расмлар, шунингдек атоқли рассомларнинг расмларидан нусха кўчирилиб, гиламларнинг бадиий қиймати оширилади. Гилам тўқиш касби, бадиий тўқиш тури, ҳунармандчилик соҳаларидан бири саналади. Қадимда аёллар орасида кенг тарқалган ҳунар сифатида машҳур. Айниқса чорвачилик билан шуғулланадиган кўчманчи халқлар орасида кенг ривожланган. Гиламлар асосан ўсимлик - пахта, зиғир, жун толасидан, жун – қўй, эчки, туя жунларидан тайёрланади. Ҳозирда сунъий толалардан ҳам гиламлар тўқилади. Гилам ўтмишда ер бағирлаб ётиқ ҳолда ўрнатиладиган пастак дастгоҳларда тўқилган. Гиламчилик яхши ривожланган жойларда эса тўқув дастгоҳларининг анча мукаммаллаштирилган ва бир неча тўқувчи ёнма-ён

ўтириб бирданига тўқийверадиган кенг ўқ (ғалтак) хиллари ясалган. Қўлда гилам тўқиш Ўрта Осиёда, айниқса, Туркманистонда кенг ривожланган 3 . Бу ғоят сермашаққат иш бўлиб, яхши мутахассис 1 м 2 патли гилам тўқиш учун бир ойга яқин вақт сарфлайди, шунинг учун ҳам қўлда тўқилган гиламлар бадиий жиҳатдан қимматли саналади. Гиламлар калта патли (3-7 мм ) ва узун патли (8-17 мм ) қилиб тўқилади. Ўзбекистон ҳудудида гиламлар асосан қўй ва туя жунидан, пахта ипидан тўқийдилар. Туркманлар гиламларида ипак ишлатилади. XIX аср охиригача гилам тўқишда ишлатиладиган калава ип ўсимликлардан тайёрланадиган бўёқлар билан бўялган (анилин бўёқлар). Патли гиламларни тўқиш техникаси айниқса мураккаб иш саналади. Тўқишда арқоқдан ташқари пат ҳосил қиладиган қўшимча нах (ип) ҳам ишлатилади. Бу иш қўлда бажарилади. Патли гиламларнинг нақш ёки гули санама ироқига ўхшатиб, рангли ипларни нусхага қараб териш асосида яратилади, бироқ нақш (гул) каштада кесишган бахя чоклар миқдорига боғлиқ бўлса, патли гиламда боғланган бандларнинг миқдорига боғлиқ бўлади. Нақш (гул яратишда) бандларнинг ҳисоби аниқ бўлиши керак. Бир қатор банд боғлаб чиқилгач, арқоқ ўтказилиб, тароқ билан бостирилади. Сўнгра, патлари қайчи билан текисланади, тўқиш шу тахлитда давом этаверади. Тўқувчи калта патли гиламнинг 1 дм2 юзасидан 600-1200 та пат боғлаши керак. Гиламдўзликда бадиий гиламлар қўйидаги гуруҳларга бўлинади ва бу турлар энг кўп экспорт қилинадиган бадиий гиламлар туркуми саналади 4 : Биринчи гуруҳ: Кавказ гиламлари – 1) Куба, 2) Ширван, 3) Баку, 4) Казах, 5) Гипса, 6) Қорабоғ, 7) Доғ. Иккинчи гуруҳ: Ўрта Осиё гиламлари - 1) Пенди, 2) Ахал-текин, 3) Текин , 4) Иомуд, 5) Чадур, 6) Афғон, 7) Қизил-оёғи, 8) Керки, 9) Белуж, 10) Қирғиз, 11) Чували, 12) Торби. 3 Мошкова В.Г. Ковры народов Средней Азии конца XIX начало XX в.в..Т., 1970. Ст-16. 4 Производство ковров. Сборник статей по технике коврокачества под редакцией Н.Н.Соболева.// Инструкция Коверкустэкспорта. Всесоюзное кооперативное объединенное издательство КОИЗ. Москва 1931. Ст.101.

Учинчи гуруҳ: Форс гиламлари – 1) Фараган, 2) Мосул, 3)Араг, 4) Қора-қурд, 5) Хамодон, 6) Хуросан-Мешед, 7) Хуросан- Тюркбаф, 8) Хуросан-Туршус, 9) Мушкобод, Султонобод, Мағал, Шероз 10) Табриз , 11) Гериз, Герован ва Бакшеиш 12) Қурд ва Бижар 13) Сарух, 14) қуш тасвирли Хуросан гиламлари, 15) Ҳирот, Кирмоншоҳ. Тўртинчи гуруҳ: Турк гиламлари – 1) Онодўли, 2) Смирна Бешинчи гуруҳ: Хитой гиламлари – 1) Қашғар, 2) Ахсу-хотан Олтинчи гуруҳ: Ипак маҳсулотларидан тайёрланган гиламлар Еттинчи гуруҳ: Украин гиламлари – 1) Полтава, 2) Зели Саккизинчи гуруҳ: Таркибида жун маҳсулотлари мавжуд бўлмаган гиламлар – 1) Сумах, 2) Палос, 3) Вэрцэ, 4) Шадде, 5) Рус, украин ва араб клималари, 5) Гобелен, обюсеон Ўрта Осиё гиламлари ҳорижда ҳам энг талабгор, бадиий қийматга эга гиламлар саналади. Улар ҳудудлар бўйича қуйидагича гуруҳланади: 1. Ўзбек гиламлари 2. Қорақалпоқ гиламлари 3. Қирғиз гиламлари 4. Туркман гиламлари

Бадиий гилам турлари ва уларда мавжуд бўлган ҳажмларнинг фоизлар ҳисобидаги ечими ( Кавказорти худуди бадиий гиламлари бўйича) 18 /р Ўлчамлар инглиз футида берилган, қавс ичида эса (см) Гипса гиламлари Қорабоғ гиламлари Дарбан д гиламлари Ширван , Куба гиламлари 2,3х3,3 – 7. 3. 9 (69х99) . . - - 5 5 2,3х3,6 – 7.10. 6 (69х107) . . - - 5 5 2,6х3,6 – 8. 9. 0 (76х107) . . - - 5 5 2,0х4,0 – 8. 0. 0 (61х122) . . - - 5 5 2,6х4,0 – 10.0.0 (76х122) . . 5 5 10 10 2,9х4,6 – 12. 4.6 (84x137) . . 5 5 10 10 2,6х5,0 – 12. 6.0 (76x158) . . 5 5 10 10 3,0х4,9 – 14. 3.0 (91x145) . . 5 5 10 10 3,6х4,6 – 15. 9.0 (107x137) . . 35 35 40 55 3,6х5,0 – 17. 6.0 (107x152) . . 35 35 40 55 3,0х5,0 – 35 35 40 55

18 Производство ковров. Сборник статей по технике коврокачества под редакцией Н.Н.Соболева.// Инструкция Коверкустэкспорта. Всесоюзное кооперативное объединенное издательство КОИЗ. Москва 1931. Ст.102. 15. 0.0 (91x152) . . 3,3х5,6 – 17.10.6 (99x168) . . 35 35 40 55 3,0х6,0 – 18.0.0 (91x183) . . 35 35 40 55 4,6х6,6– 29.5.0 (137х198) .. 8 10 10 5 4,6х7,0– 31.6.0 (137х213) .. 8 10 10 5 4,6х6,0– 27.0.0 (137х183) .. 5 5 5 5 4,0х7,0– 28.0.0 (122х123) .. 5 5 5 5 2,6х9,0– 22.6.0 (76х274) .. 2 5 3 5 2,6х12,0– 30.0. 0 (76х366).. 2 5 3 5 3,0х9,0– 27.0.0 (91х274) . . 2 5 3 5 3,0х12,0– 36.0.0 (91х366) .. 2 5 3 5 5,0х7,0– 36.0.0 (252х213) .. 35 12 - - 6,0х7,6– 37.0.0 (152х229) .. 35 12 - - 5,0х8,0– 40.0.0 (152х244) .. 35 12 - -

5,6х8,0– 44.0.0 (168х244) .. 35 12 - - 9,6х5,3– 49.10.6 (290х160) .. - - 5 3 9,6х5,6– 52.3.0 (290х168) .. - - 5 3 10,0х5,3– 52.6.0 (305х160) .. - - 5 3 10,0х5,6– 55.0.0 (305х168) .. - - 5 3 9,0х6,0– 54.0.0 (274х183) .. 6 12 10 7 9,0х6,6– 58.6.0 (274х198) .. 6 12 10 7 10,0х6,6– 65.0.0 (305х1936) .. 6 12 10 7 0 10,0х7,0– 70.0.0 (305х213) .. 2 8 5 3 10,0х8,0– 80.0.0 (3605х244) .. 2 8 5 3 11,0х8,0– 88.0.0 (335х244) .. 2 8 5 3 1 12,0х9,0– 108.0.0 (366х274) .. 2 6 6 2 2 13,0х10,0 –130.0.0 (396х305) .. - 2 2 - 14,0х10,0 –140.0.0 (427х305) .. - 2 2 -

15,0х12,0 –180. 0.0 (457х366) .. - 2 2 - 16,0х12,0 –192.0.0 - 2 2 - (488х356) .. Бадиий гилам турлари ва уларда мавжуд бўлган ҳажмларнинг фоизлар ҳисобидаги ечими (Ўрта Осиё худуди бадиий гиламлари бўйича) 5 /р Ўлчамлар инглиз футида берилган, қавс ичида эса (см) Бухо ро гиламлари Афғо ний, керки гиламлари Иому д гиламлари Пенд и гиламлари 2,3х3,3 – 7. 3. 9 (69х99) . . . . . 10 5 - - 2,3х6,6 – 7.10. 6 (69х107) . . … 10 5 - - 2,6х3,6 – 8. 9. 0 (76х107) . …. 10 5 - - 2,0х4,0 – 8. 0. 0 (61х122) . 10 5 - - 5 Производство ковров. Сборник статей по технике коврокачества под редакцией Н.Н.Соболева.// Инструкция Коверкустэкспорта. Всесоюзное кооперативное объединенное издательство КОИЗ. Москва 1931. Ст.103.

…. 2,6х4,0 – 10.0.0 (76х122) . …. 22 10 10 - 2,9х4,4 – 12. 4.6 (84x137) . …. 22 10 10 - 2,6х5,0 – 12. 6.0 (76x152) . …. 22 10 10 - 3,0х4,9 – 14. 3.0 (91x145) . …. 22 10 10 - 3,6х4,6 – 15. 9.0 (107x137) . …. 35 20 15 30 3,6х5,0 – 17. 6.0 (107x152) . …. 35 20 15 30 3,0х5,0 – 15. 0.0 (91x152) . …. 35 20 15 30 3,3х5,6 – 17.10.6 (99x168) . …. 35 20 15 30 3,0х6,0 – 18.0.0 (91x183) . …. 35 20 15 30 3,0х6,0 – 21.0.0 (107x183) . …. 35 20 15 30 4,0х6,0– 24.0.0 (122х183) ….. 10 5 15 30 4,0х7,0–28.0.0 (122х213) ….. 10 5 15 30 4,6х6,6–29.5.0 (137х198) ….. 5 5 - - 4,6х7,0–31.6.0 (137х213) ….. 5 5 - - 9,0х6,0–54.0.0 (274х183) ….. 12 25 60 40 10,0х6,6–65.0. 0 (305x188)….. 12 25 60 40 10,0х7,0–70.0.0 (305х213) . …. 12 25 60 40

10,0х8,0–88.0.0 (335х244) ….. 12 25 60 40 12,0х9,0– 108.0.0 (366х274) ….. 4 10 - - 13,0х10,0– 130.0.0 (396х305) ….. 2 10 - - 14,0х10,0– 140.0.0 (427х305) ….. 2 10 - - 14,0х11,0– 154.0.0 (427х335) ….. - 6 - - 15,0х12,0– 180.0.0 (457х366) ….. - 6 - - 0 16,0х13,0– 208.0.0 (488х396) ….. - 4 - - 18,0х13,0– 234.0.0 (549х396) ….. - 4 - - Ушбу жадвалда энг машҳур, ҳорижда талаб катта бўлган гилам турларининг ҳажм жиҳатдан қандай турларга бўлиниши сонларда ифода этилган. Бу орқали маълум турга мансуб гиламларнинг қандай ҳажмларда учрашини аниқлаштириш мумкин. Бугунги кунда гилам тўқишни осонлаштириш ва унинг нархини арзон қилиш мақсадида гилам тўқийдиган машиналардан кенг фойдаланила бошланди. Машиналарда ишлаб чиқариладиган гиламлар тўқиш техникаси ва нақш-гулларининг миллийлиги билан бир-биридан фарқ қилади.

Гобелен. Гиламлар туркумига кирувчи безак газлама саналади. Гобелен – деворларга осиш, дераза ва эшикларга тутиш, мебелларга қоплаш учун ишлатилади. Гобеленлар турли рангдаги жун, ипак, пахта, баъзан зар иплардан махсус тўқув дастгоҳларида тўқилади. Ҳар ҳил йўғонликдаги иплардан тўқилганлиги сабабли, гобеленнинг сирти ғадир-будур бўлади. Гобелен сиртига безаклар туширилади. Гобеленлар асосан XIX асргача қўлда тўқилган бўлиб, кейинчалик механик усулда тўқила бошлади. Гобелен. Франция.XX аср боши, қўл меҳнати 70-60 см 20 “Чумчуқ қўз” гилам (палос) эксперт хулосаси Буюмнинг номланиши Гилам (палас) - палос Муаллиф Турдибаева Туман Даврий санаси 1985 йил Ишланиш техникаси Урмак тўқувчилик дастгоҳида тўқилган Хом ашёси Жун маҳсулоти Ўлчамлари 363х210 см Сони Бир дона Буюмнинг келиб чиқиш жойи, тарихи Самарқанд вилояти

Буюмнинг умумий тавсифи Гилам-палос “Чумчуқ кўз” деб номланиб, “Урмак” тўқувчилик дастгоҳида тўқилган. Бундай гилампалослар қадимдан кўчманчи ва чорвадорлик билан шуғулланган жойларда қўйлардан олинган жунлардан йигирилиб, тўқилган. Эни 35 см бўлиб, бир-бирига қўшиб тикилиши натижасида ҳосил қилинган. Бу гилам-палас ёки олача-гилам йўл-йўл нақшлардан иборат бўлиб, жигарранг, қора, яшил, оқ 20 Ўзбекистон тарихи давлат музейи . “Гиламлар” фонди. ранглардан фойдаланилган Буюм клеймоси, алоҳида белгилари Мавжуд эмас Сақланиши Яхши ҳолатда

Похожие

Музей предметлари атрибуцияси ва экспертизаси

Заргарлик буюмлари ва тақинчоқлари экспертизаси

Ҳайкалтарошлик намуналарининг экспертизаси ва атрибуциясининг асосий муаммолари

Бадиий металлни экспертиза қилиш - музей тўпламларидаги, антиквар савдодаги мис ва унинг қотишмаларидан ясалган буюмлар

Маданий бойликларнинг типлари ва турлари