Ҳайкалтарошлик намуналарининг экспертизаси ва атрибуциясининг асосий муаммолари - Искусство - Рефераты

Ҳайкалтарошлик намуналарининг экспертизаси ва атрибуциясининг асосий муаммолари

Загружено в:

29.11.2022

Скачано:

0

Размер:

42.490234375 KB

Ҳайкалтарошлик намуналарининг экспертизаси ва атрибуциясининг асосий муаммолари Санъат асарларининг экспертизаси ва атрибуцияси билан шуғулланувчи мутахассислар амалиётида фаолиятнинг умумий қоидалари аниқ кўзга ташланмоқда. Улар санъат, тарихий контекстдаги бадиий асарларни тайёрлашнинг техникаси ва технологияси тарихига, жамият тарихига оид билимлардан келиб чиқувчи тегишли илмий тайёргарликка асослангандир, улар тадқиқ қилинаётган предметни тушунишга имкон беради. Асарни батафсил тўғри кўздан кечира олиш маҳорати биринчи талаб ҳисобланади, зарурат бўлганда тадқиқотнинг физикавий-кимёвий усулларидан фойдаланган ҳолда ва улар ёрдамида аниқ маълумотлар олишга муваффақ бўлинади, кейин эса улар рўйхатга олинади (ҳужжатлаштирилади). Натижаларни талқин қилишдаги иккинчи соғлом фикр – бу меъёрни ҳис қилишдир. Учинчи талаб – тўғри баён қила олиш лаёқатидир. Бундай фаолият илмий ва бадиий ўзига хосликка эга бўлгани учун муайян қобилият ва истеъдод бўлишини тақозо этади. Кўриб чиқилаётган фаолият турли шаклда инсоният цивилизацияси тарихи ва санъат тарихи билан монанд кечади, мужассамлаштиришнинг гуллаган даврларида бу ишга билимдонлар сифатида ўз даврининг етакчи, кўпинча буюк мусаввирларини – Л.Гиберти, Микеланжело ва Рембрандтдан тортиб, О.Ренуар, А.Матисс ва В.Серовгача – жалб қилишган. Бу одамлар мазкур соҳада кенг қамровли билимга, шахсий тажрибага, истеъдодга ва ҳис қила олиш маҳоратига эга бўлишган. Ҳозирда уларнинг саъй-ҳаракатлари илм-фандан аввалги фаолият деб ҳисоблансада, айнан саналган сифатлар инсоният томонидан яратилган энг яхши нарсаларни авлодлар учун сақлаб қолиш ишида муҳим аҳамият касб этди. Кейинчалик Ж.Морелли, В.фон Боде, М.Фридлендер, Б.Бернсон, Б.Виппер, В.Грашченков ва бошқаларнинг асарлари кўп жиҳатдан бу соҳадаги тизимли илмий фаолиятнинг асосларини

белгилаб берди. Аммо бу илмий фаолият ҳозирда ҳам ҳали шаклланиш, ўз имкониятларини, чегараларини аниқлаш жараёнини бошдан кечирмоқда. Шу сабабли унинг кўп усуллари ва қоидалари, мезонларида умумийликлар бўлсада, лекин нафақат бошқа-бошқа мамлакатлар мутахассислари, балки кўпинча бир муассасанинг мутахассислари ўртасида ҳам тафовутларга эгадир. Бунда ҳеч қандай фожиа йўқ, бу мазкур фаолиятни янада ривожлантиришга олиб борувчи изланишлар, диалектик мулоқот ҳолатидир. Аввало эксперт деб аталувчилар ва музейларда атрибуцияни амалга оширувчиларни қарама-қарши қўйиш ҳақида тўхталиш керак (антиквар дилерларнинг фаолияти). Тасвирий санъат асарлари бозорида – комиссион дўконларда, аукцион фирмаларида ишловчи мутахассислар бажарадиган ишнинг ҳамда музейларда, галереяларда, таъмирлаш ва илмий-тадқиқот муассасаларида илмий ходимлар бажарадиган фаолиятнинг мақсади битта - у ҳам бўлса, санъат асари атрибуциясини тўғри амалга оширишдан, яъни асарнинг оригиналлигини, нусха ёки ўхшатмалигини, муаллифини, мактабини, яратилган вақтини, келиб чиқишини, сақланишини, таъмирланганлик ҳолатини, зарурат бўлганда қийматини, асарнинг сюжети ва тасвирланган киши ҳақидаги маълумотларни аниқлашдан иборатдир. Бунинг учун чуқур билим, катта тажриба ва муайян қобилият бўлиши талаб қилинади. Мутахассислар ишининг бир-биридан тафовути қуйидагича аниқланади: бозорда ишлайдиган мутахассис қисқа муддатда турли-туман мазмундаги кўплаб ишларни кўриб чиқади, улар ичидан бозорбоп ва ҳаридоргир асарни аниқлайди, буни асослаш учун асосий атрибуцион ўлчамлар зарур бўлади; музей фаолиятида танлов ва атрибуция иши узоқ вақт мобайнида амалга оширилиши мумкин, аммо улар илмий асосланган ва ва чуқур далилланган бўлиши керак, бунинг учун гуманитар ва табиий фанлар соҳасидаги тадқиқотлардан фойдаланилади. Бу хатти-ҳаракат ҳарактерига муайян ўзига хослик бағишлайди, улар ўртасида жиддий тафовут борлиги ҳақидаги хаёлпарастликларни келтириб чиқаради ва у ёки бунисининг устунлиги

ҳақидаги афсоналарни туғдиради. Очиқ баён қилинадиган ёки шама қилиб айтиладиган бу афсона ҳеч бир асосга ва касбий манфаатларга эга эмасдир. Биринчидан, уларнинг ҳар иккисининг ишида натижа – маҳорат билан қилинган хулоса, унинг сифати муҳим, хато нафақат мижозларнинг (сотувчи ва олувчининг) ҳар бири учун, балки эксперт учун ҳам, агар у аниқланадиган бўлса, жуда қимматга тушади. Иккинчидан, хулоса сифати ижрочининг касбий маҳоратига боғлиқ бўлади, чунки санъат асарларининг нархи кейинги йилларда ўта жадал ўсмоқда, демак, бозор бу ишни илгари профессионал даражада амалга оширган кишиларга – музей ходимларига мурожаат қилишга мажбур бўлмоқда, улар амалда санаб ўтилган икки ипостасда намоён бўлмоқдалар. Шундан кейин ҳам қарама-қаршилик излаш керакми? Атрибуция масаласини ҳал қилиш ҳам гуманитар, ҳам табиий фанларнинг усулларига таянган ҳолда – стилистик таҳлил, иконография, иконология ва палеографиядан, асарнинг техникаси ва технологиясини, унинг материалини, тузилишин турлича физикавий-кимёвий тадқиқ қилишдан фойдаланган ҳолда амалга оширилади. Шак-шубҳасиз, архив маълумотларини, ёзма ва тасвирий манбаларни билиш муҳим аҳамият касб этади. Ҳайкалтарошлик экспертизаси ва атрибуцияси бу турдаги санъат асарини яратиш технологияси билан боғлиқ ўзига хосликка эгадир. Картина ёки расмнинг муаллифини аниқлашда анъанавий равишда улар қандайдир конкрет муаллиф (Рембрандт, И.Репин ва ҳ.к.) томонидан чизилгани тахмин қилинади. Агар асар ўлчамлари анча катта бўлса, шу сабабли муаллиф унга ўз шогирдлари ёки ёрдамчиларини жалб қилган бўлса, бунда унинг оригиналлиги муаллифнинг ундаги иштироки, ўз қўли билан охирги ишловни берганлиги билан аниқланади. Ҳайкалтарошликда асар яратиш учун бу санъат турининг ўзига хосликларини белгиловчи анчагина катта миқдорда техник-ҳунармандчилик жараёнлари талаб этилади: аввал, лойдаги лепка, кейин уни қолиплаш, гипсга қуйиш, сўнг гипс моделни муаллиф томонидан зарурий ишлаш; сўнгра эса,

моделни лойдаги лепка усули билан зарур ўлчамгача катталаштириш, унга муаллиф томонидан ишлов бериш (тузатиш киритиш), яна қолиплаш ва гипсга қуйиш; зарурат бўлганда уни “мангу” деб аталмиш материалларга кўчириш: янги қолиплаш ёрдамида бронзага кўчириш, кейин тегишли мум модель ва қуйма шакл тайёрлаш, бронзага айлантириш, деталларни йиғиш, нақш бериш, патинлаш; агар ҳайкал мармарга (ёки гранит ва ёғочга) айлантириладиган бўлса, кесиш, бурғилаш, арралаш, пардозлаш, силлиқлаш каби махсус иш кўникмаларини талаб қилувчи ишларни амалга оширадиган турли мосламалар зарур бўлади. Санаб ўтилган жараёнларнинг анчаси сермашаққат ишдир. Бундан ташқари, уларни бажариш учун махсус билимлар ва тажриба – маҳорат билан қолиплаш, қуйиш, чопиш, нақшлаш, пардозлаш, силлиқлаш талаб қилинади. Айрим ҳайкалтарошлар (Микеланжело, Ж.Бернар, Б.Королев) ҳамиша, айримлари эса фақат ижодий фаолиятнинг бошланишида санаб ўтилган жараёнларни амалда шахсан ўз қўллари билан амалга оширишган. Бу кўпроқ истисно ҳолатдир. Юқорида саналган, бу фаолиятга ҳунармандчилик сифатида анъанавий равишда беписандлик билан қараш ҳолатларига кўра, асосий техник ишлар тўла ёки қисман ҳайкалтарошнинг профессионал мутахассис бўлмиш ёрдамчилари томонидан амалга оширилган ва амалга оширилмоқда. Ҳозирги вақтда эса бу иш ҳайкалтарошларга хизмат қилувчи махсус корхоналар, заводлар томонидан бажарилмоқда. Бу ишлар билан қолипловчилар, ётқизувчилар, қуювчилар, наққошлар, тоштарошлар, мармар йўнувчилар шуғулланишади. Уларнинг аксарияти, қоида тариқасида, махсус касбий бадиий кўникмаларга эгадирлар, шунинг учун уларнинг иштироки асар ечимининг ҳусусиятларига техник фаолиятдан кўра кўпроқ таъсир қилади. Биз учун шуниси муҳимки, айнан технология, техник ечим сезиларли даражада бажарилган асарнинг ҳарактерини, сифатини, бинобарин, унинг баҳосини белгилайди. Афсуски, асар атрибуциясидаги, яратилиш вақтидаги, унинг муаллифини белгилашдаги кўп ҳолатлар кўрсатилган омилларга

боғлиқ бўлишига қарамасдан, бу технологик жиҳат санъатшуносларни деярли қизиқтирмайди. Асарнинг оригиналлиги муаллиф томонидан белгиланганми ёки ёрдамчилар ва техник ижрочиларнинг фаолияти туфайли пайдо бўлганми? Айнан бу жараёнлар муаллифнинг ўзига хослигини, бадиий ечимнинг оригиналлигини белгилайди. Қатор машҳур рассомлар ижодига мансуб оммалашган асарларнинг муаллиф иштирокисиз кўп карра кўпайтирилганига етарлича миқдорда мисоллар мавжуд. Иши сифатли бўлгани учун Ф.Барбендьеннинг устахонаси катта машҳурлик ва шуҳратга эга бўлди. Бунда нафақат XVIII-XIX асрларга мансуб ҳайкалтарошлик асарлари катта миқдорда кўпайтирилди, балки ўзида муаллифликни сақлаб қолган ҳолда улар ўзгартирилди – муаллиф қўл ижодининг иштирокисиз уларнинг ўлчамлари катталаштирилди. Масалан, О.Роден билан келишувга кўра унинг қатор ишлари механик катталаштирилди, кейин эса улар бронзага айлантирилиб, кўпайтирилди. Айни вақтда плагиат (кўчирмакашлик) ва қалбакиликка ҳам мисоллар етарлича мавжуд: О.Роден каби А.Гудон ҳам тегишли молиявий тўловларсиз ўз ижодига тегишли машҳур асарларнинг пинҳона кўпайтирилганидан жуда норози бўлган эди. А.Гудон бу масала бўйича суд тортишувларида деярли ҳеч нарсага эриша олмади. Ҳолисона айтганда, санъат асарининг ҳақиқийлигини баҳолашнинг илмий мезонларига мувофиқ, асар муаллифлигини расмийлаштиришнинг тижорат манфаатларидан эмас, балки муаллифнинг ҳақиқий иштирокидан келиб чиқиш керак. Бундан ҳайкалтарошликда шак-шубҳасиз, ишнинг сақланиб қолган, муаллиф томонидан бажарилган лой ёки мум моделлари, гипс қуйилмалар, муаллиф узил-кесил шакл берган терракоталар гумонларга ўрин қолдирмайди. Шу қоидага мувофиқ, Москвадаги А.С.Пушкин номли давлат тасвирий санъат музейида сақланаётган муаллиф томонидан пухталаштирилган “Граждан Кале” фигурасининг гипс қуйилмаларидан бири оригинал сифатида, шак-шубҳасиз, “Бўса”, “Мангу баҳор” ҳайкалларининг бронзага қуйилган ҳолда кўплаб нусхада тайёрланган нусхасидан кўра

қимматлироқдир. Гипс ҳайкалларни узоқ сақлаб бўлмайди деб ҳисоблансада, айнан унда муаллифнинг асарга берган узил-кесил пардозлари сақланиб қолади (ҳар қандай гипс қуйилма муаллифлик иши бўлиши мумкин эмас). Албатта, биз “мангу” материалларга кўчирилган барча ҳайкалларни қайта баҳоламоқчи ёки қадрсизлантирмоқчи эмасмиз. Масала шундаки, мутахассис муаллифнинг ўзи бевосита тошни йўниб, мум моделни бронзага қуйиш учун ишлаган асарни, техник ёрдамчилар амалга оширган, ҳайкалтарош тошга кўчириладиган моделнинг муаллифи бўлган ишни бирбилан фарқлай олиши керак. Кейинги ҳолатда моделнинг муаллифи ва материалдаги ҳайкалнинг ижрочиси кўрсатилиши лозим. Александр I портрети сифатида тадқиқ қилишга келтирилган ҳайкал атрибуцияси бу ўринда мисол бўлиб хизмат қилиши мумкин. Бу мармар бюст буюк князь Николай Павловичнинг (бўлғуси император Николай биринчининг) машҳур портретини қарийб тўла такрорлайди. Бу портрет буюк князь 1821 йилда Берлинга ташриф буюрган пайтда таниқли немис ҳайкалтароши Христиан Даниэл Раух (1777-1857) томонидан яратилган эди. Айни вақтда келтирилган ишнинг айрим деталлари оригиналдан бирмунча фарқ қиларди. Бу ва итальян ҳайкалтарошларига хос бўлган қатор технологик усуллар мазкур ҳайкал бошқа устахонада яратилганлигини кўрсатарди. Ҳайкалнинг орқа томонидаги яхши сезилмайдиган монограмма, бошқа

ишлар билан қиёслаган ҳолда муаллифни аниқлашга имкон берди. Х.Д.Раухнинг асаридан 1843 йилда олинган нусханинг ижрочиси итальян ҳайкалтароши Алессандро Трискорни (1797-1851) бўлиб чиқди. Бугунги кунда, оригинал гипс ҳайкалларининг юксак қийматини англаш зарур, санъат асарининг қиймати ва ноёблиги у тайёрланган материалга эмас, балки унинг оригиналлигига боғлиқ. Бу қоида Ғарбий Европа мамлакатларида ва Америкада оддий аксиома сифатида қабул қилинган. Гипс ҳайкални унинг оригиналлигини аниқлаш мақсадида тадқиқ қилишда ҳайкалдаги тасвирий маълумотларнинг (унинг стилистикаси, иконографияси) техник ҳолат билан ўзаро боғланиши аҳамиятга эгадир. Масалан, бизнинг олдимизда турган ҳайкал XIX асрнинг биринчи ярмида Cанкт-Петербургдаги машҳур ҳайкалтарошнинг устахонасида яратилган деб ҳисобласак, гипс қуймани бажаришнинг техник сифатини белгиловчи кўп маълумотлар, деворнинг қалинлиги, тегишли материаллардан фойдаланиш, фрагментларни улаш усулларидан фойдаланиш, юз ва орқа томонларига ишлов бериш, шунингдек, материалнинг муайян диструкцияси ҳарактери (кейинчалик таъмирчининг қўли тегмаган жойлардаги) юқоридаги ҳолатга мос келиши керак. Ҳайкалнинг сиртини ультрабинафша ва ультрақизил нурлантириш билан тадқиқ қилиш зарур, баъзан рентгенографик тадқиқотлардан фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Асбоблар изларини қайд қилиш муҳим аҳамиятга эгадир, эталон асар ва тадқиқ қилинаётган асарларнинг яратилган даври бир-бирига яқин бўлиши мақбул ҳолдир. Шунингдек, гипс таркибини, унинг аралашмаларини таққослаш зарур. Кўпинча бундай гипс ҳайкалларда муаллифнинг “қўл излари” сақланиб қолади, баъзан ҳатто кўпчилик сезмаган, аммо таъмирлашга очганда дастлабки атрибуцияни тасдиқловчи муаллифнинг сигнатурасини кашф қилишга муваффақ бўлинади.

1837 йилда И.Витали гипсдан ясаган аёл бюсти бунга мисол бўлиб хизмат қилади, унинг орқа томонидан асосий атрибуцион хулосалардан кейин бу хулосаларни тасдиқловчи муаллифлик сигнатураси топилган. Ўрни келганда айтиш керакки, мазкур портрет марҳумнинг юз маскасидан фойдаланиб бажарилган. Айни вақтда мазкур ҳайкал портретда кимнинг тасвирлангани мавҳумлигича қолди, ҳайкал Глебовлар-Стрешневлар оиласига мансублиги ҳақидаги эски инвентарь ёзуви билан чекланилди. Узил-кесил қарор учун атрибуцион ўхшаш асар топилмади. Шак-шубҳасиз, агар етакчи музейлар турли эталон асарлардан олинган гипс таркиби ва аралашмалари бўйича асбобларнинг излари, улардан фойдаланиш ҳарактерига оид маълумотларни жамлаб борганларида гипсдан бўлган ҳайкални атрибуция қилиш муваффақиятли кечарди. Айнан ана шу маълумотлар, шунингдек, сиртнинг фактураси, қуйма чокларнинг шакли ва сифати Рус Давлат тарих музейида сақланаётган А.С.Пушкиннинг ўлимидан кейинги дастлабки икки маскасини аниқлашга имкон берди. Мармар ҳайкалларни тадқиқ қилишда физикавий-кимёвий таҳлиллардан фойдаланиш, шак-шубҳасиз, бир қараганда рангтасвирдаги шундай ишларга нисбатан чеклангандай кўринади. Биринчидан, охирги беш асрдаги Европа

ҳайкалтарошлиги асарларининг асосий қисми Каррар мармаридан (жумладан, XVIII аср ва XX аср бошларидаги рус ҳайкалтарошлиги асарлари) ясалган. Олдингизда Жанубий Урал мармаридан ясалган ҳайкал турсада, унинг эгалари Канови муаллиф эканлигини тахмин қилишади. Жавоб эса ўта аниқ. Иккинчидан, мармар ҳайкалларнинг сирти кўпинча шафқатсизларча таъмирга тортилади, бу муаллифнинг “қўл изларини” ўчиради, тадқиқот имкониятларини чеклайди. Аммо бу борада турли ҳарактердаги тадқиқотлар, жумладан, ультрабинафша нурланиш қизиқ маълумот беради. Бу ўринда рентгенографик тадқиқотлар кўпинча самарасиздир, лекин ультратўлқин тадқиқотлари маълумотлари анча самарали бўлиши мумкин. Тош ҳайкалдаги патина ахборотга жуда бойдир, бироқ, афсуски, бу мақсаддаги тадқиқотлар эндигина бошланди. Қолаверса, кўпинча у таъмирлашлар туфайли ачинарли ҳолга келиб қолади. Учинчидан, ҳар қандай ҳайкални, нафақат мармардан ясалган ҳайкални, тадқиқ қилишда тадқиқотчининг маҳорати катта аҳамиятга эга бўлади. У сиртни, унинг фактурасини, рельефини, қўнимсизлигини ҳаракатда ҳис қилиши, ишлатилган асбобларнинг кетма-кетлигини ва ҳарактерини, кесмаларнинг чуқурлигини ўқий олиши керак. Тўртинчидан, ҳайкалнинг сиртига шахсан ишлов берган ҳайкалтарош учун уни силлиқлаш, текислаш, кислотада ишлаш, мум қоплаш, баъзан тонировка қилишнинг муайян усуллари хос бўлади: бу жараёнда эришиладиган бадиий эффектлар жуда муҳимдир. Кўп даврларни ва қайта-қайта таъмирлашларни бошдан кечирган мармар ҳайкалда буни кўра олиш учун катта тажриба, билим, тадқиқот ва ҳ.клар талаб этилади. Ф.Шубин, А.Канови, А.Трискорни каби ҳайкалтарошларнинг мангуликка чулғанган мармардаги оригинал асарларини тозалаш мураккаб тозалашларни оқлади.

Айрим топилмалар ўзининг кутилмаганлиги билан лол қолдиради. Ёш Иоанн Крестителнинг унча катта бўлмаган ҳайкали, А.Канови яратган Наполеон биринчининг ёш ўғлини тасвирловчи ноёб оригинал ҳайкал шулар жумласидандир. Қора ва рангли металлдан ясалган ҳайкалларни тадқиқ қилиш учун турли физикавий-кимёвий таҳлилларни қўллаш қарор топган ва етарлича муваффақиятли йўлдир. У Ғарбий Европа ва Америкада кенг қўлланади, бироқ бадиий қуйиш ишлаб чиқариши яхши ривожланмаганлиги ва қимматлиги туфайли бизда аҳён-аҳёнда ишлатилади. Шу сабабли турли даврларда ясалган нусхалар ва қалбакилаштирилган ҳамда оригинал асарларнинг топилиб қолиши кутилмаган ҳол бўлиши мумкин. Тез орада санъат асарлари бозори ажойиб замонавий нусхалар ва қалбаки асарлар билан тўлиб боришини истисно қилиб бўлмайди, бу тадқиқот усуллари доимий ҳарактер касб этишга мажбур бўлади. Бу эса эталонлар ва техник маълумотлар банкини шакллантириш зарурлигига олиб келади. Ҳозирча металлдан ясалган ҳайкаллар иконография ва стилдан ташқари, қуйишнинг ҳарактерли белгилари, металлнинг ранги, унинг вазни, ташқи ва ички қисмларга ишлов бериш, бирикмалар ва кавшарлаш жойлари, зарблаш ҳарактери, патинлаш бўйича кўздан кечириш орқали аниқланади.

Ҳайкални атрибуция қилиш жараёнининг ўзи ижрочининг ҳунарини таҳлил қилишдан ташқари, санъат тарихини, нафақат етакчи, балки иккинчи даражали ватандош ва хорижий рассомларнинг ижодини билишга, нафақат оригинал ҳайкал, балки ҳайкал нусхаси ечими стилистикасини аниқлаш маҳоратига қурилади (масалан, XVIII аср асаридан нусхада профессионал XIX-XX асрларга хос қирраларни кўради). Бунга қўшимча сифатида айтиш мумкинки, жанрли, анималистик ва портретли ҳайкалдаги сюжет, композицион ечим ҳарактери яратилган асарнинг вақт чегараларини, баъзан мамлакатини, мактабини ва муаллифини аниқ белгилайди. Шунингдек, тадқиқотчи учун архив, мемуар ва тарихга оид маълумотларни билиш, иккинчи даражалидек бўлиб туюладиган, устахонада муаллифдан ташқари ишлаган шогирдлар, ёрдамчилар, техник ижрочилар фаолияти ва уларнинг бирор асарни яратишдаги иштироки, иш усуллари, ишлатилган материаллар ҳақида ахборотга эга бўлиш жуда муҳимдир. Уларнинг кўпи ёзишмаларда, молиявий ҳужжатларда акс этган бўлиши мумкин. Улар специфик ҳарактер касб этади, кўпинча кенг омма учун эълон қилинмайди, аммо тадқиқотчи учун ўта муҳимдир. Тажрибанинг кўрсатишича, асарнинг ҳам бадиий, ҳам техник сифати, уларнинг бир-бирига сингиши бош мезон ҳисобланади, уни ўқий олиш, ҳис қилиш, қалбдан ўтказиш тадқиқотчи учун муҳимдир. Айнан шу нарса асар билан танишишда дастлабки илҳомни беради ва кейинги тадқиқотларда, ҳам физикавий-кимёвий таҳлиллардан, ҳам тасвирий, архив ва ёзма манбалардан фойдаланишда ўзига хос йўл кўрсаткич бўлиб хизмат қилади. Айнан ижро сифати ҳамда асар, унинг муаллифи, мамлакати, вақти ҳақидаги маълумотлар оригинални қалбакидан фарқлашга имконият яратади.

Адабиётлар рўйхати 1. Арсеньева Е.В. Старинные узорные ткани. - М., Искусство. 1999. 2. Борисов И.Б. Обработка дерева. - М., 1999. 3. Базен Ж. История истории искусства: От Вазари до наших дней. - М., 1995 4. БСЭ, «Советская энциклопедия», издание третье, в 30 т., -М., 1969-1978. 5. Вельфлин Г. Истолкование искусства. - М., 1922. 6. Вельфлин Г. Классическое искусство. - СПб., 1997. 7. Вёльфлин Г. Основные понятия истории искусств. - СПб., 1994. 235 с. 8. Виппер Б.Р. Введение в историческое изучение искусства. -М., 2004. 257 с. 9. Власюк В.Б., Каплун А.А. Стили в искусстве. -М., 1998. 10. Гринь А. В. Системные принципы организации объективной реальности. - М.: Изд-во МГУП, 2000. 11. Даниэль С.М. Картина классической эпохи. -Л., 1986. 12. Дворжак М. История искусства как история духа. -СПб., 2000. 13. Дмитриева Н.А. Краткая история искусств. -М., 2000. 578 с.

Похожие

Музей предметлари атрибуцияси ва экспертизаси

Заргарлик буюмлари ва тақинчоқлари экспертизаси

Газлама ва гиламларнинг атрибуция ва экспертизаси

Гипс моделлардан одам бошини ишлаш

Арт-криминалистика - моҳият ва имконият