Арт-криминалистика - моҳият ва имконият - Искусство - Рефераты

Арт-криминалистика - моҳият ва имконият

Загружено в:

29.11.2022

Скачано:

0

Размер:

22.1484375 KB

Арт-криминалистика - моҳият ва имконият Ижтимоий муносабатларнинг юксалиши янгича кўринишларни тушунтиришга интилган илмий тартиб-интизомларни пайдо бўлишига ва уларнинг ўрганилишида ҳамкорлик қилишга муттасил чорлайди. Бундай илмий интизомларга арт-криминалистикани ҳам киритиш мумкин. Арт-криминалистика атамаси шартли ва йиғма ҳисобланади (артсанъат, криминалистика-жиноий ишларни текшириш услуби, усули ва техкикаси ҳақидаги ҳуқуқшунослик фани). Арт-криминалистика инсониятнинг маданий меросини кўпайтириш ва сақлаб қолишга чақирувчи янги илмий тартиб- интизом таркибига мумтоз криминалистикадан маълумотларни кирилганлиги сингари санъатшунослик услубини ҳам киритилади. Идентификация назарияси вазиятлари ва криминалистика ташҳиси, криминалистика техника, суд экспертизасининг умумий назарияси, санъат асарларини ўғрилик эканлигини ҳар томонлама текшириш, музей криминалистикаси, суд- санъатшунослик экспертизаси ва бошқалар арткриминалистика базасининг шаклланиши ва кейинги ривожи ҳисобланади. Арт-криминалистика шакланиш жараёнида санъатшунослик масалаларини ечиш учун криминалистика услуб ва воситаларидан фойдаланиш усули, кириминалистика масалаларини ечиш учун эса санъатшунослик услуб ва воситаларидан фойдаланиш усулини ишлаб чиқиш таклиф этилади. Шундай қилиб, ҳар иккала фаннинг ўзаро бойиши юз беради Арт-криминалистиканинг тадқиқ объекти биринчидан ҳар бир давлат маданий бойлигида муҳим аҳамиятга эга бўлган қўзгалувчан ва кўчмас мулк сингари маданий қадриятлар ҳисобланади. Булар санъат, тарих, археология, этнография нуқтаи назаридан қизиқиш ва қийматга молик бўлган санъат асари ва меъморчилик обидалари, қўлёзмалар, китоб, ҳужжатлар, ўсимлик ва ҳайвонот дунёсининг типик намуналари, муҳим илмий ва санъат коллекциялари, архив материаллари, жумладан, мусиқа архиви ва бошқа шу

каби буюмлар бўлиши мумкин. Иккинчидан, текшириш объекти сирасига заргарлик буюмлари, санъат асарининг кейинги тақдири билан боғлиқ бўлган тарихий далиллари киради. Учинчидан тарихий ва маданий қадриятларга тажовуз қилишни ҳам текшириш объекти сифатида ўрганиш мумкин. Санъатшунослик ва криминалистика оралиғида юзага келувчи турли хил: идентификацион (ўхшатиш, тенглаштириш), диагностик (ташҳис қўйиш) ва ситиуалогик (вазиятдан келиб чиқиш) вазифаларни бемалол криминалистика учлиги сафига киритиш мумкин. Инсонлар, буюмларнинг алоҳида ҳусусиятларига кўра ўхшатиш (қиёслаш) масалаларига ойдинлик киритиш учун қуйидаги идентификацион вазифалар амалга оширилади: - бадиий асар муаллифини ўхшатиш (рангтасвир, мусиқа, рақс санъати сингарилар); - тасвирий санъатда (картинада, ҳайкалтарошликда, қаламтасвирда, нусха (модель)ни ўхшатиш, (натурщик) (ижодкор нусҳа олувчи шахс); - тасвирдаги тимсол (персонаж)ни ўхшатиш; - асарнинг маълум бир қисмига кўра ўхшатиш; -аксессуар (жузъий қисм)лар тайёрловчи устани ўхшатиш (багет, ром сингари); - адабий асарлар муаллифини ўхшатиш; -фотосурат ва негативларга кўра фотоаппаратни ўхшатиш; - адат нусхасига кўра чоп этувчи ва кўпайтирувчи техник жиҳозларни ўхшатиш; - асарларни рақамига ёки бошқа нусхаларга нисбатан ўхшатиш; - рақамли тасвирий санъат асарларига кўра компьютерларни ўхшатиш. Криминалистик диагностика текширилаётган объектнинг хусусияти ва ҳолатига кўра суд ишида тасдиқлаш мақсадида олиб бориладиган фаолият. Криминалистик диагностика (ташҳис) назариясини асосчиси машҳур криминалист, профессор Ю.Г.Корухов ҳисобланади. Арткриминалистиканинг диагностик вазифаларига қуйидагилар киради:

- санъат асари яратилишида қўлланилган чолғу асбоблари хоссалари ташҳиси; - асарни тайёрлаш даври диагностикаси; - асарни тайёрлаш йўсинини аниқлаш; - асар тайёрланган мамлакат ва миллатга тегишли эканлигини аниқлаш Криминалистик вазият (ситуалогия) – моддий шароит рўй берган ҳодиса ва у ердаги алоҳида ўрганилаётган воқеа-ҳодисалар қонуниятлари ҳақидаги таълимот. Криминалистик ситуалогиянинг асосчиси профессор Г.Л.Грановскийдир. Ситуалогик хусусиятдаги вазифаларга қуйидагилар киради: - асарнинг алоҳида қисмларини ишлаб чиқариш тафвсилотларига аниқлик киритиш; - санъат асарларига кейинчалик киритилган ўзгариш тўғрисидаги далилларни аниқлаштириш; - асар муаллифлари ёки бажарувчилари сонини аниқлаштириш; - асарни вайрон этилиш (талофати) ҳолатларини аниқлаштириш. Арт-криминалистикада текширувнинг тарихий-санъатшунослик услуби билан бир қаторда билишнинг умумилмий услубидан (кузатиш, ўлчаш, тавсифлаш, таққослаш, тажриба, андозасини тайёрлаш, тадқиқнинг математик, кибернетик, эвристик услублари), айнан криминалистикага хос бўлган услуб (техник-кирминалистик, тузилишли-криминалистик), шунингдек бошқа фанларнинг махсус услубларидан (ижтимоий, физикавий, химиявий услуб, антропологик ва антропометрик услублар) ҳам фаол фойдаланилади. Ҳозирги кунда турли санъат асарларининг аҳамиятли, лекин бирбирига алоқаси бўлмаган тарих-санъатшунослик тажрибалари ишлаб чиқилган. Суд-муаллифшунослик ва дасхатшунослик экспертизаси доирасида адабий асарлар муаллифларини аниқлаш борасида криминалистлар томонидан кўп сонли тадқиқотлар олиб борилганлиги маълум. Бир неча бор суд-фопоскопик (нутқ товушлари ҳусусиятларини ўрганишда ишлатиладиган

асбоб) восита ва услубларни қўллаш билан санъат арбоблари ва тарихий шахслар чиқишларининг ноёб овозлари ёзиш ишлари олиб борилган. Суд-товаршунослик экспертизаси бўлимлари даврий тарзда санъат асарлари, антиквариатлар, заргарлик асарлари баҳолаш ишларини амалга ошириб, санъат асарларига атайин ёки эҳтиётсизлик билан етказилган талофат сабаблари, шунингдек, таъмирлаш ишларига кетган ҳаражатларни ўрганади. Трасология бўйича олиб борилган текшириш ишларида санъат асарларини кичик қисмларига (масалан, картиналарни айнан ўхшатиш ёки ташҳис қўйишга) кўра ўрганилади. Эксперт-моддийшунослар, текширишни асбоб-ускуналар бўйича ўрганиш бўлими зиммасига эса ниҳоятда ўзига хос вазифалар юкланади. Эксперт-биолог (тупроқшунос, этномолог (ҳараротшунос), микробиолог) лар эътиборини ҳам ўзига жалб этувчи ҳодисалар ҳам маълум. Суд тарих-санъатшунослик ва санъатшунослик экспертизалари санъат асарларини муаллифи ҳақиқийлиги (одатда, мунозара бўлган тақдирда), асар тайёрланиши усулларини аниқлаш мақсадида, унинг тарихий-маданий қадриятлари баҳосини тадқиқ этади. Суд ва суд-экспертиза амалиётида охирги ўн йилликда жиноий ишлар соҳасида бўлгани сингари фуқаролик суд ишларини муълум тартибга келтиришда санъатшунослик экспертиза ва тадқиқотлари фаоллашуви ошиб борганлиги кузатилади. Санъат асарлари ўғирланганда, бож тўламасдан товар олиб ўтилганда, фирибгарлик, бегона мулкни атайин йўқ қилинганда, муаллифлик ҳуқуқи бузилганда, мулк жиноят йўли билан қўлга киритилган ёки ўтказишда, мамлакатга бадиий, тарихий ва археологик бойликлар қайтарилмаганда, истеъмолчи алданганлигида, қурол-яроғларни ноқонуний савдо-сотиғида, тарихий ва маданий ёдгорликларни йўқ қилиш ва уларга зарар етказганликда суд тарих-санъатшунослик ва санъатшунослик эспертизаси жиноий-қидирув ишларига кўра иш олиб борилади.

Суд-санъатшунослик экспертизасининг асосий вазифаларидан бири тадқиқ этилаётган асарнинг ҳақиқийлигини, унинг маданий ва тарихий қиймати ва асар муаллифини аниқлашдан иборат. Прецессуаль (судга оид) қонун чиқарувчи тартибда бунинг учун махсус ишлаб чиқарилган услуб ва воситалар ёрдамида тасвирий санъат, мусиқа, адабий асарлар, антиквар буюмларга нисбатан суд экспертизаси вазифалари чегараларида судда текшириб кўрилаётган ва кўриб чиқилаётган ишлар билан боғлиқ далиллар ҳақидаги маълумотлар суд-санъатшунослик экспертизаси предмети (объекти) ҳисобланади Экспертизанинг бошқа синфлари сингари суд-санъатшунослик экспертизасини белгилаш ва олиб боришда идентицикацион (айнан ўша эканлик), таҳлилий (диагностик), тоифалаштириш (классификацион) вазифалари кўндаланг қўйилади. Эксперт сифатида санъатшунослик соҳасида махсус билимга эга бўлган шахс таклиф этилади. Улар рисолага кўра, олий ўқув юртлари ўқитувчилари, соҳага тегишли илмий-тадқиқот муассасалари ходимлари, музей, картиналар галереяси, таъмирлаш устахоналари ходимлари, композиторлар ва рассомлар бўлиши мумкин. Терговчи ва ҳакамлар учун мўлжалланган турли қўлланмаларида эксперт-санъатшунос томонидан ечимини топиши лозим бўлган қуйидаги саволлар олиб борилади: - Мазкур шахс тақдим этилган асарнинг муаллифими? - Мазкур санъат асарига муҳим бадиий қадрият сифатида қараш мумкинми? - Ушбу тасвирий санъат асари асл нусҳами ёки кўчирмами? - Бу асар қайси даврда яратилган? - Асар муаллифи қайсидир машҳур уста (айнан ким) бўлиши мумкинми? - Мазкур асар қайси санъат йўналишига (мактабига) тегишли эканлиги? - Бу асар таъмир ёки тузатишга (айнан қайси турига) учраганми? - Санъат асарининг сақланиш ҳолати қандай?

Кўпчилик муаллифлар адабий экспертизани санъатшунослик таркибига киритишади, негаки, уларни ечишда қуйидаги турдош саволлар туради: - мазкур адабий асарнин мустақил, кўчирма ёки қурама эканлиги тўғрисида; - мазкур шахс тавсия қилинаётган асар муаллифи бўла оладими. Суд-санъатшунослик экспертизалари турларига қуйидагилар киради: - рангтасвир асарлари экспертизаси; - график асарлар экспертизаси; - ҳакалтарошлик асарлари экспертизаси; - бадиий фотосуратлар экспертизаси; - кинофильмлар ва видео ёзувлар экспертизаси; - халқ ҳунармандчилиги бадиий асарлари экспертизаси; - антиквар буюмлар экспертизаси; - алоҳида қадрли мусиқа асбоблари экспертизаси; - адабий асарлар экспертизаси; - мусиқий асарлар экспертизаси. Суд-санъатшунослик экспертизасининг бу турларининг ҳар бири текширилаётган объект ҳусусиятларига асосланган ва илмий услуб ҳамда воситаларда қўлланилган қатор турдаги ва шахсий тадқиқ услубини талаб этади. Санъат асарлари, антиквариатлар ва мусиқа асбобларини баҳолаш бўйича олиб бориладиган экспертиза алоҳида қонун-қоидалар асосида олиб борилади. Бундай экспертизаларни экспертизанинг товаршунослик турига киритиш бизнинг назаримизда нотўғри бўлади, чунки санъат асарларини баҳолаш аниқ маданий ва бадиий қадриятлар, тегишли предметнинг яратилган ёки тайёрланган вақти, санъат асарлари бозорининг ўзига хослиги билан чамбарчас боғлиқ. Криминалистик габитология (қиёфашунослик) ва санъатшунослик интеграция (бир-бирига муносиб тарзда ривожланган тармоқлар) соҳаси экспертиза йўналишлари ичида келажаги порлоқ турлардан саналмоқда. Айнан криминалистик габитология – криминалистикада инсоннинг ташқи

жиҳатлари ҳақидаги маълумотдан фойдаланиш ҳақидаги таълимот соҳасида турли моддий омиллар (фотосуратлар, график тасвирлар, композицион портретлар ва бошқалар)да инсоннинг ташқи қиёфасини ифодалаш тўғрисида санъатшунослар учун зарурий маълумотлар жамланган. Габитология инсон ташқи қиёфасининг ўзига хос ҳусусиятларини инсон онгида акс этиши қониниятлари билан бир қаторда, турли тасвирлар бўйича одамларнинг айнан ўхшатиш усуллари ва воситаларини ўрганади. Фан томонидан ташқи кўринишнинг умумий ва алоҳида белгилари қисмларга ажратилганча таснифланган, инсон ташқи қиёфасининг турли тасвирларига мувофиқ қиёслаш йўли билан тадқиқ этиш тавсияномалари ишлаб чиқилган. Бир вақтнинг ўзида криминалистлар айни инсоннинг унинг бадиий тасвири бўйича жиноий суд жараёнини ўрганиш мақсадида иш олиб бормайдилар. Бу муаллифнинг шахсий идрокига кўра тасвир этилаётган шахснинг ташқи қиёфаси ҳусусиятларида акс эттирилаётган образда ўзининг яширин мақсадини услублар, мактаблар таъсирида киритилиши имкониятларига мўлжалланган. Бир вақтнинг ўзида машҳур ангропологлар, криминалистлар ва суд тиббиёт ходимлари вақти-вақти билан ўлган одамнинг ташқи қиёфасини бош суягига кўра қайта яратишда иштирок этадилар. Бу борада улар махсус антропологик услублардан ташқари, юзнинг юмшоқ тўқималари қалинлиги ҳақидаги муҳим маълумотлар кераклиги ва бунинг учунтасвирий санъат соҳасида билим ва малакалар зарур эканлигини қайд қиладилар. Қиёфани қайта яратиш жараёни фан ва санъатнинг узвий алоқаси маҳсулидир. Антропология, криминалистика ва суд медицинаси соҳасидаги махсус билимларни биргаликда қўллаш инсонни акс эттирувчи ҳайкалтарошлик, рангтасвир ва график санъат асарларида тимсолнинг ташқи белгилари ва тимсол идентификацияси (айнан ўша)ни ифодалаш имконини беради. Тасвирий санъат тарихи ва назариясида текширишнинг бир бутун ҳолатдаги услубини қўллашни талаб этувчи ўзига хос вазифалар тез-тез юзага келади. Бу эса унинг бадиий образлардаги тимсолига кўра намунани

(образ) диагностика ва идентификациясидир. Бундай вазифани на санъатшунос, на криминалист ечишга кучи етади. Масалани ечиш криминалистика, руҳшунослик, санъатшунослик, антропология ва бошқа фанларнинг баъзи бир вазиятларига асосланган ўзига хос услубларни ишлаб чиқишни талаб этади. Флоренция санъати соҳасида машҳур мутахассис ҳисобланган П.Д.Баренбойм Медичи капелласи ҳайкалини ўрганишда бундай вазифани қўйишга имкон яратди. Идентификация мақсадида тубдан текшириш ишларини олиб бориш учун симультан таниш – бир лаҳздаги «қўлга киритиш» (тутиб туриш) сингари, идрок этилаётган предметни маълум бир синфга бир вақтнинг ўзида киритиш учун хизмат қилиши мумкин. Бундай таниш объектга илк маротаба назар ташлаганда, шунингдек, кутилмаган кашфиёт кўринишидаги объектга узоқ вақт ва кўп маротаба қизиққан пайтда содир бўлиши мумкин. Иккинчи воқеа санъатда образларни ўхшашлигини аниқлаш учун бир мунча хос. Симультан танишга зид бўлган сукцессив таниш, яъни тушуниб етилган предметни қанақадир синфга киритишда унинг белгилари билан ёнма-ён таҳлил этиш натижаси содир бўлган ҳолатга айтилади. Объектни бундай аниқлаш криминалистик эксперт тадқиқодга кўпроқ хос. Бу борада илмий деб аталган классик услуб бизнинг мақсадимиз учун ҳар томонлама мос келмайди, чунки рассом санъат асарини яратишда хусусий белгиларни (масалан, қулоқ супраларини тузилиши, ажин ва бурмалар жойлашиши, бурун қирралари чизиқларини) тез-тез четлаб ўтади. Биз соф криминалистик услуб билан санъат асарини таҳлил қилолмаймиз (ҳатто, инглиз тилидаги forensic art атамаси таржимада «суд-эксперт санъати» маъносини англатада). Давлат криминалистикасида “музей криминалистикаси”ни шаклланлириш ҳақида асосли фикр айтиб ўтилган. Рангтасвир, графика, ҳайкалтарошлик асарлари, қурол-яроғлар, ҳужжатлар, нумизматика ва филателия(почта маркали, қоғоз пуллар ва шу каби коллекциялар) буюмлари,

амалий-безак санъати, заргарлик буюмлари ва бошқалар музей криминалистикасида объект ҳисобланади. Охирги ўн йилликда санъат дурдоналарини ўғирланиши, санъат асарлари билан боғлиқ фирибгарлик ишларини, шунингдек, уюшган жиноятчиликни келтириб чиқармоқда. Криминалистик фанлар санъат асарлари билан боғлиқ бўлган жиноятларни ўрганиш услубларига бағишланган нашрлар сонини ошириш билан бу кўринишларга жавоб бермоқда. С.А.Приданов, В.М.Первушин ва бошқаларни монографик тадқиқотларини мисол қилишимиз мумкин. Белгилаб ўтилган воқеалар сонининг кўплиги арт-криминалистига восита ва услубларини ишлаб чиқиш долзарблигини юқори даражада эканлигидан далолат беради. Бир вақтнинг ўзида бу йўналишни мустақил илмий-амалий таълим сифатида шаклланиши учун луғат ва атамаларни, мутахассисларни ўқитиш дастурлари тайёрлаш, шунингдек, маданий қадриятларни криминалистик ва суд-санъатшунослик текшириш ишларининг амалий таҳлиллларини олиб бориш зарур.

Адабиётлар рўйхати 1. Арсеньева Е.В. Старинные узорные ткани. - М., Искусство. 1999. 2. Борисов И.Б. Обработка дерева. - М., 1999. 3. Базен Ж. История истории искусства: От Вазари до наших дней. - М., 1995 4. БСЭ, «Советская энциклопедия», издание третье, в 30 т., -М., 1969-1978. 5. Вельфлин Г. Истолкование искусства. - М., 1922. 6. Вельфлин Г. Классическое искусство. - СПб., 1997. 7. Вёльфлин Г. Основные понятия истории искусств. - СПб., 1994. 235 с. 8. Виппер Б.Р. Введение в историческое изучение искусства. -М., 2004. 257 с. 9. Власюк В.Б., Каплун А.А. Стили в искусстве. -М., 1998. 10. Гринь А. В. Системные принципы организации объективной реальности. - М.: Изд-во МГУП, 2000. 11. Даниэль С.М. Картина классической эпохи. -Л., 1986. 12. Дворжак М. История искусства как история духа. -СПб., 2000. 13. Дмитриева Н.А. Краткая история искусств. -М., 2000. 578 с.

Похожие

Технологик экспертиза олиб бориш турлари ва услублари

ХIХ аср охири XX аср саньати

Суръат (темп)

Газлама ва гиламларнинг атрибуция ва экспертизаси

Санамаларнинг тарихий асослари