Музей предметлари атрибуцияси ва экспертизаси

Загружено в:

29.11.2022

Скачано:

0

Размер:

48.013671875 KB

Скачать

Музей предметлари атрибуцияси ва экспертизаси Reja: Атрибуция ва экспертиза тушунчалари  Санъат асари паспорти (рўйхатга олинганлиги ҳақидаги ҳужжат)  Санъат асарлари атрибуцияси турлари ва услублари  Антиквариат нима?  Қадимий буюмлар савдоси бўйича ташкил этиладиган аукционлар фаолиятига назар

Атрибуция ва экспертиза тушунчалари Атрибуция (музейшуносликда) – бадиий асар (расм, ҳайкал), музей предметларининг асллигини, муаллифини, яратилган жойи, вақтини аниқлашдир. Атрибуция – музей ишининг энг муҳим соҳаларидан бири бўлиб, текширилаётган объект муаллифини ва унинг яратилган вақтни аниқлашга имкон берувчи тартиб жараёни. Юксак даражадаги натижага доим ҳам эришиб бўлмайди, кўпчилик ҳолларда объектнинг яратилиши ҳудуди ва вақтини ошириброқ ёки камайтириброқ белгилашга тўғри келади. Бу ўринда эса услублар, миллийлик тушунчаси, ҳудудий мактаблар, аниқ бир устанинг мактаби ёки унинг давраси сингари мезонлар ҳисобга олинади. Шундай қилиб, атрибуция текширилаётган объектнинг санъат тарихи маконий-даврий даража кўрсаткичларда ҳақиқатга бир оз бўлсада мос келган жойини аниқлаштириб беради. Музей предметларида атрибуция жараёнларини ўрганилиши – комплектлаш ва сақлаш функцияларини тўғри амалга оширишга ёрдам беради. Предмет қанчалик тўлақонли илмий ўрганилиб баён этилса ва чуқур таҳлил этилса шунчалик уни амалий аҳамияти ҳам ошади. Баъзи бир предметлар учун оғирлик вазнини аниқлаш муҳимдир (нумизматика, қимматбаҳо тош ва металлар). Ҳамма предметларда ҳажми, шакли, яратилган вақти геральдик белгилари инобатга олинади. Санъат асарларини атрибуциялаш мураккаб жараёндир. Тасвирни иконаграфиясини аниқлаш жараёнида асар ренгенографиядан ўтказилади. Бу ўз навбатида ранг қатламини, илк композиция чизмаларини аниқлайди. Ультрабинафша ва инфрақизил диапазонлардан кузатиш асосида эса, бўёқлар қайси ранглар асосида ҳосил бўлганлиги аниқлайди. Музей предметларини ўрганиш натижасида олинган маълумотлар музей фондларини ҳисобга олиш ҳужжатлари, кирим китоби, инвентарь китоби, қабул қилиш актлари, картотека ва каталогларда баён этилади. Атрибуция натижаларини систематизациялаш, классификациялаш каби

ҳолатлар музей предметини интерпритация қилишга, ҳамда унинг устидан таҳлиллар олиб боришга олиб келади. Юқорида келтирилган аспектлар реставрация ва консервация методларини танлашда, сақлаш тартибининг меъёрий тизимини аниқлаб беришда муҳим роль ўйнайди. Предметни атрибуциялашда ўзига хос бўлган асосий белгиларни аниқлаш муҳим босқичлардан бири саналади. Бу босқичда предметнинг физикавий, кимёвий ҳусусиятлари билан бирга унинг келиб чиқиши ва тарихий муҳити ҳам ўрганиб чиқилади. Мисол тариқасида, археологик предметнинг атрибуциясида биринчи бўлиб, унинг ташқи ҳусусияти, аниқ хронологик босқичи, қайси маданиятга тегишли эканлиги тадқиқ этилади. Археологик предметлар билан иш олиб бориш жараёнида археологик маданият ва бошқа турдаги ёдгорликлар бўйича билимга эга бўлиш кераклиги, ундан ташқари аналогияларни излашда махсус адабиётлардан фойдаланиш талаб этилади. Музей предметлари бўйича йиғилган ахборот ҳажмини тартибга келтиришда музей предметларини классификациялаш тартибида амалга оширади. Классификациянинг анча мураккаб кўринишидаги турлари ҳам мавжуд бўлиб, уларга хронологик, географик, технологик ва предметларнинг бошқа ўзига хос белгилари киради. Мисол учун археология фондларида предметлар географик белгисига кўра ажратилади, яъни бунда, у ёки бошқа археологик ёдгорликдан келиб чиқиши тушунилади. Кейинги босқичда предметларнинг классификацияси уларнинг материали асосида олиб борилади. Мисол учун, керамика, шиша, металл функциялари эса идиш, безак ёки қурол предметлари орқали ўрганилади. Музей предметларини илк бор классификациялашда, уларни қуйидаги алоҳида гуруҳларга ажратиш мумкин: 1. Археологик материаллар 2. Антропологик материаллар 3. Тасвирий санъат асарлари 4. Биологик намуналар 5. Ботаник намуналар

6. Зоологик намуналар 7. Инсон фаолиятининг маҳсули бўлган моддий ёдгорликлар намуналари 8. Артефактлар 9. Тарихий жойлар 10. Геологик намуналар 11. Китоб ва қўлёзмалар 12. Ҳарита, фотосуратлар 13. Кинофильмлар Музейга келиб тушган предметларни ўрганиш жараёнида қуйидагиларга эътибор берилади: 1) Предметнинг ажралиб турувчи томонлари, унинг сақланган жойи ва бошқа ҳисобга олинган маълумотлар 2) Предметни артефакт, ҳужжат ёки намуна сифатидаги тарихи 3) Предметни келиб чиқиши ва у топилган муҳитнинг ҳарактеристкаси 4) Предметнинг тавсифи: унинг физик ҳарактеристикаси 5) Предметнинг алоҳида маданият маҳсулига тегишлилиги, даврининг келиб чиқиши 6) Предметнинг безаги ва нимани ўзида акс эттираётганлиги ҳақида тавсифи 7) Предметнинг классификацияси: типологияси ва функционаллиги “Атрибуция” – кенг маънода, буюмларни тарихий-бадиий аниқлаш бўлиб, одатда, яратилиш вақти ва жойини, муаллифи, мактаби ва қайси маданиятга тегишли эканлигини аниқлашни ўз ичига олади. Мазкур атама санъатшуносликда ёки моддий маданиятнинг амалий тарихида кўпроқ қўлланилади. Экспертиза махсус билим ва тегишли мутахассислик тажрибаларидан тўпланган юқори даражадаги касбий билимлар маҳсули бўлиб, мазкур махсус билимлар ёрдамида текширувчи олдига қўйилган вазифа ечимида

етакчилик қилади. Бундан келиб чиққан ҳолда, юқори даражадаги атрибуция бир вақтнинг ўзида санъатшунослик экпертизаси бўлиши мумкин. Шундай қилиб, бу тушунчалар айнан тенг маънони англатади. Шу билан биргаликда, санъатшунослик текширувидан ташқари ҳеч қанақа экспертизани атрибуция деб атаб бўлмайди. Умуман олганда, «экспертиза» тушунчаси тор маънода «атрибуция»дир. Музей амалиётида эса, ҳеч бўлмаганда қуйидаги шартларнинг бири бажарилган тақдирда ҳам атрибуция тушунчаси эмас, балки қуйидаги бадиий асарлар экспертизаси тушунчаси қўлланилади: - агар объект (асар) фаннинг ички талабларига кўра эмас, балки ташқи сабабларини (босқичли давом этган суд қарори, антиквариат бозори вакили билан мутахассиснинг савдо-сотиқ шартномаси кабиларни) топиш мақсадида тадқиқ этилаётган бўлса; - эксперт томонидан олинган натижалар фаннинг бошқа соҳасидан (музейшунослик, санъатшунослик ва бошқа соҳалар) бўлса (бу фанга тегишли восита, услуб, аппаратлардан фойдаланган ҳолда); - агар натижалар атрибуцияни усталик билан эгаллаган ва мазкур соҳада юқори обрўга эга бўлган, шунингдек, уларни кўпчилиги ушбу соҳада санъатшунос-мутахассис бўлган, эксперт сифатида танилган санъатшунослар томонидан олинган бўлса; Агар айтиб ўтилган белгилардан келиб чиқадиган бўлсак, унда ҳолис (аниқ) санъатшунослик атрибуцияси ҳар доим ҳам экспертиза бўла олмайди, чунки атрибуция ҳар доим ҳам тан олинган санъатшунос томонидан бажарилмаган бўлиши мумкин. Бир вақтнинг ўзида объектив илмийтехникавий ёки санъатшуносликка оид бўлмаган усуллар ёрдамида олиб борилган изланиш жараёни доимо эспертиза деб аталиши лозим, негаки бундай ҳолатда санъатшунос бошқа фанлар услубларидан, албатта, фойдаланади. Кўпчилик ҳолларда санъат асарларининг илмий-техникавий экспертизаси атрибуция деб қаралмайди. Бунинг сабаби эспертизаларни олиб борувчи мутахассислар санъат тарихини макаммал билмасликларидир.

Лекин, шунга қарамай, ўрганилаётган асарнинг яратилиш тарихини, ишлаб чиқарилган буюм технологияси ва қўлланилган бадиий материалнинг ўзига хослигини ҳолисона кўрсатувчи санъатшунос томонидан таклиф этилаётган атрибуция, одатда, олиб борилаётган экспертизани асослашга ёки рад этишга ёрдам беради. Музей предметларини ўрганиш ўз ичига предметни асллигини, унинг бадиий қийматини аниқлашни йўлга қўяди. Предметнинг асллиги унинг барча белгилари бир-бири билан таққосланган ҳолда исботланади. Асл бўлмаган предметларда белгиларнинг бетартиб жойлашиши ягона фикр билдиришни қийинлаштиради. Музейда предметнинг бетакрорлиги, эстетик қимматга эгалиги ҳам асосий ўринни эгаллаб, бу экспозиция ва экскурсия жараёнларида музейнинг коммуникатив фаолиятида муҳим роль ўйнайди. Бадиий асарлар атрибуцияси услубий таҳлил ёки технологик экспертиза сингари турли объектлар белгиларига айнан ўхшатилади. Экспертизани бу жиҳатдан қараб чиқиб, улар икки турга бўлинади: 1. Қиёслаш учун материал талаб этмайдиган ҳолатлар экспертизаси 2. Қиёслашга асосланган, яъни материал талаб этадиган экспертиза тури. Экспертизанинг бу икки тури нафақат турли мақсадларга эга, балки турлича бошланғич маълумотларни талаб этади, уларни назарий ва амалий жиҳатдан аниқ чегаралаш жуда муҳимдир. Экспертизанинг биринчи тури фақат текширилаётган объект билан иш олиб боради. Ўз навбатида, у асар яратилишида ишлатилган материалларни, картина санаси ва имзонинг аслига мувофиқлигини аниқлаштиради, ёмон фарқланадиган ёзувларга аниқлик киритади. Бундай экспертиза пайтида эксперт-технолог атрибуция борасида хулоса чиқармайди, яъни у экспертиза қилинаётган картинанинг бирор бир муаллифга тегишли эканлигини аниқламайди, тасдиқламайди ёки инкор этмайди. Экспертиза қилинаётган асар иштирокида олинган объектив технологик маълумотлар мазкур муаллиф асарининг технологик ўзига хослиги, асарнинг ишланган вақти ёки унинг

яратилган жойи ҳақидаги замонавий тасаввурларга зид келмаслиги, ёки уларга зид келиши ҳақида далиллар келтириши лозим. Шу билан биргаликда, рангтасвирнинг бир ёки бошқа материалларини қўлланилиши дастлабки пайтда маълум бўлмаган тақдирда, бундай экспертизалар иш жараёнида асарларни қайта атрибуцияси ўтказилишини тақозо этади. Иккинчи тури - бу идентификацион экспертиза. Унинг номидан маълумки, биринчи турдагига қарши ўлароқ, у қиёслаш ва ўхшатиш учун зарурий бўлган материални талаб этади. Мазкур пайтда гап биринчи турдаги экспертизада ишлатиладиган материаллар (пигментлар, боғловчилар) идентификациясидан тубдан фарқланувчи – индивидуал-аниқ объектлар ўртасидаги фарқни аниқлаш ҳақида боради. Идентификацион экпертиза пайтида тадқиқ этилаётган асар белгилари унга ўшатиладиган ва шубҳасиз ҳақиқий деб ҳисобланилаётган, аниқ бир асар белгилари билан ўхшатилади. Бошқа сўз билан айтганда, текшириш натижасида турли текширув объектларида аниқ бир белгиларининг ўхшашлиги аниқлаштирилади. Идентифакацион экспертиза вазифасига мазкур асар аниқ бир устанинг ҳақиқий асари, кўчирилган нусха ёки қалбаки эканлигини исботловчи далилларни аниқлаш киради. Кейинги бобларда бу изланишларга батафсил тўхталиб ўтилади. Санъат асари паспорти (рўйхатга олинганлиги ҳақидаги ҳужжат) Санъат асарларини паспортлаштириш – асл нусхадаги санъат асарини юқори даражада ишлаб кўчирилган асар нусхасига алмаштириш мақсадидаги сохталаштиришга бирмунча самарали қарши қурашишдир. Паспортлаштиришнинг бош вазифаси - санъат асарини сотилишидан, таъмирга беришдан, экспертиза ва сақлашга беришдан олдин қайд қилинган ҳолатидир. Бу борада санъат асарини сохталаштирилмаланлигини тасдиқловчи ҳужжатлар, яъни санъат асарини рентген нурларида ва яққол кўриниб турадиган спектрдаги тасвири бўлагини ва шунга ўхшаш

маълумотларнинг тўлақонли шахсий дело-досьеси (ҳужжатлар тўплами) тузилади. Санъат асари ва ҳужжатларни маркалаштиришнинг мажбурий тартиби ишлаб чиқарилади. Паспортлаштириш жараёнида ўзига фотография, ҳужжатлар каталоги, сақланиш ҳолати таснифи (эски рангтасвир асари учун), ҳимояловчи голографик наклейка, ваколатли орган муҳри ва рахбар имзосини қамровчи санъат асари паспорти юзага келади. Паспортнинг бир нусхаси электрон шаклда, ёзма шаклдаги юқори даражада ҳимояланган ташкилот бланкида, иккинчи нусхаси санъат асари эгасида сақланади. Санъат асари паспорти суд ва мунозарали, шунингдек, ўғирлик ишлари бўлган тақдирда ҳам айнан ўша картина эканлигини тасдиқлаш учун муҳим ва зарур. Бу борада паспорт буюм асл эканлигига кафолат бермайди, мазкур асар рўйхатдан ўтканлигини, даъвогарнинг биринчи талабномасини тасдиқлайди. Муаллиф гувоҳномаси муаллифга паспортлаштириш жараёни тугаллангандан кейин берилади. Бунда муаллиф гувоҳномаси доим санъат асарига ҳамроҳлик қилади, муаллиф томонидан имзоланганлиги боис, у асарнинг ҳақиқийлиги кўрсатувчи ҳужжат гувоҳномаси ҳисобланади. Муаллиф гувоҳномаси сотувчига санъат асарини келиб чиқиши ҳақида тугал маълумот беради. Унинг ҳар бир эгасига улар қўлга киритган санъат асари ҳақиқий эканлигигани тасдиқлайди ва буни текшириб кўришга имкон беради. Муаллифлар санъат асари ҳар бир қайта сотилганда гонарар олиш имкониятига эга бўладилар. Шундай қилиб, гувоҳнома олиш билан муаллифлар бозорда санъат асарига мурожаат қилиш муваффақиятини таъминлашга ва ишончли ҳужжатга эга бўладилар. Ҳозирда маданий бойликлар бўйича эксперт касбига (мутахассислигига) талаб жуда катта. Бизнинг давримизда арт-бозорнинг илдамлаб кетаётгани боис, бадиий асарлар экспорти ва импортнинг тезлашиши, бу соҳада кафолат, бошқача қилиб айтганда, суғурта

компаниялар ва банклар сонининг ошиши хусусий экспертиза тушунчасида кенг тасдиқ топади. Ҳозирги пайтда Ўзбекистонда маданий бойликлар бўйича экспертиза олиб бориш фаолияти шаклланмоқда. Экспертларнинг амалий тажрибалари бозор субъектлари (эгалари) томонидан тан олинган, касбий салоҳияти эса уларнинг эксперт хулосалари учун кафолат бўла олади. Бироқ, умуман олганда, бадиий қадриятлар бўйича экспертлар тўгараги берк қолмоқда. Давлат тизимида бўлганлиги сингари хусусий тизимда ҳам музей ва илмий-тадқиқот ишлари бўйича тажрибага эгалиги билан тавсия қилиб келинаётган биргина мутахассисга мурожаат қилинмоқда. Айнан касбий маҳорат, маълум бир гуруҳдаги обрў бир ёки бошқа экспертга мурожаат қилишга ишонч бўлиб келмоқда. Давлат эксперт марказларини ташкил этилиши бадиий асарлар экспертизаси муаммоларини ўзига хос тарзда ечишга ва шу билан унинг халқаро экспертлар ҳамжамиятига фаол кириб боришига имкон яратади. Давлат суд-экспертиза муассасаларида суд-санъатшунослик экспертизалари бўлимларини ташкил қилиниши ҳам соҳа ривожининг ижобий ҳолатларидан саналади. Бундай бўлимларда махсус тайёргарликдан ўтган ва мураккаб суд-санъатшунослик экспертизасини олиб боришда эксперт-ташкилотчи вазифасини бажарувчи мутахассислар ишлаши мумкин. Суд-санъатшунослик экспертизаси олиб боришнинг умумий ва хусусий услубларига тайёргарлик, экспертлар даражасини ошириш ва таълим дастурлари, эксперт фаолияти муаммолари бўйича координат-услубий кенгашнинг тегишли шўъбаларини тузиш (суд экспертизаси бўйича идоралараро илмий-услубий кенгашлар) талаб этилади. Бу борада судмуаллифлик экспертизасининг бой тажрибаларини ҳисобга олиш ва уларни қўллаш назарда тутилади. Тегишли экспертиза бўлимларида эса, санъат асарларини тадқиқ қилишдаги катта талаб - мазкур мутахассислар таянч пунктларини тузиш, текширилаётган предметни тўғри ва бир тахлитда баён этиш учун атамалар луғатини тайёрлаш мумкин.

Хорижда санъат асарлари ва предметлари устида олиб борилган суд ва суддан ташқари экспертизаларнинг умумий сони мазкур мустақил турдаги экспертизанинг кейинги ривожига талаблар кучайганлигидан далолат беради. Бугунги кунда классик рангтасвирда бир қатор пигментлар қўлланилиши доираси ва ривожланиши бирмунча аниқроқ ҳолатда маълум бўлмоқда: • авваллари маълум бўлмаган, лекин ўтмишда қўлланилган пигментлар аниқланди; • янги давр саноат ишлаб чиқаришида янги замон пигментларининг топилганлигининг аниқ санаси маълум; • ХХ аср бошлари ва ўрталарида кашф этилган ва тарқалган пигментлар гуруҳи маълум. Буларнинг натижаси ўлароқ, турли даврларда турли миллий мактаблар ва бир мунча атоқли усталари ишлатган пигментларнинг ўзига хос тўпламлари ҳақида кенг кўламли маълумотлар йиғилмоқда. Шундай қилиб, исталган экспертиза сўнгида экспертнинг малака ва маҳорати ҳамма ишни ҳал қилади. Фарқи шундаки, малакалилик мазкур пайтда субъектив ҳис қилиш ва ички сезгиларга асосланмасдан – маълум уста, вақт ёки мактабнинг ҳақиқий картинаси тадқиқ этилганда ўхшаш шароитда олинган ҳолис маълумотлар билан экспертиза қилинаётган асар текширилиши вақтидаги олинган лаборатория маълумотлари мувофиқ келишига – мантиқий англашга асосланади. Картинанинг ҳар бир тузилиш жараёнининг лаборатория таҳлили натижасида, айни пайтда йиғилган техник маълумотлар экспертиза қилинаётган асарнинг келиб чиқиши ҳақидаги фикрга асосланганлигининг турли босқичларини аниқлашга имкон беради. Эксперт жамият ишончи учун унда мутахассис сифатида ишлайди, мутахассис муҳокамаси эса, мулоҳазанинг оқилона асосланганлиги билан фарқланади. Эксперт мулоҳазаси шахсий тажрибага таянади, бу эса эскперт сўзининг (лат.еxpertus - тажрибали) келиб чиқишида яққол аниқ бўлади. Бироқ шахсий тажриба шунчаки, оддий ҳаётий тажриба билан эмас, балки

касбий тажриба билан ҳам боғлиқдир. Бу дегани, санъатшунослик ва музей иши соҳасидаги эксперт шунчаки мутахассис эмас, балки қиёслайш ва таҳлил қила олишни эплайдиган мутахассисдир. Шундай қилиб, бадиий, маданий ва тарихий меросни сақланишга ва кўпчилик томонидан эътироф этилган аҳлоқ меъёрларини мустаҳкамлашга имкон туғдирувчи суд-санъатшунослик экспертизаси услубларини яратиш ва такомиллаштириш давлат аҳамиятига молик вазифалардан ҳисобланади. Ташкилий ишлар, малакали кадрлар ва илмий-услубий ҳарактердаги меъёрларни зудлик билан амалга оширишни талаб этади. Экспертиза – муаян масалаларни экспертлар томонидан текширилиши (мазкур сўзнинг умумий қабул қилинган маъносига кўра) обектнинг миқдор меъзонларини ўлчашга имкон берувчи ўлчов ва ташҳис қўйиш воситалари ёрдамида тадқиқ этишга мўлжалланади. Техник-технологик экпертиза изчил текшириш жараёни бўлиб, бунда жумладан текширилаётган объектнинг ҳақиқийлигини(асллигини) инкор этиш ёки тасдиқлаш мумкин бўлади. Баъзан экспертиза сўзи бирмунча кенг маънода, яъни тадқиқ этилаётган объектнинг тан олинган нуфузини тасдиқловчи хулоса сифатида қўлланилади. Бундай пайтда у (экспертиза) ўз ичига атрибутцияни ҳам олади. Экспертга хос малакани умумлаштирган ҳолда санъат асарларини эскперт тадқиқи вазифаларини иккига, яъни диагностик (ташҳис) ва идентификацион (ўхшатиш) турга бўлиш мумкин. Диагностик вазифаларга асар муаллифи ишлатган материаллар ҳусусиятини ўрганиш ва уларнинг маълум бир даврга тегишлилиги, муаллифнинг ишлаш техникасини аниқлаш жараёнлари киради. Муаллиф томонидан қимматбаҳо тош ёки маъдан ишлатилган тақдирда тамғанинг ҳақиқийлиги, софлик даражасини кўрсатувчи рақам ишончлилигини, яъни унинг қимматбаҳо маъдан таркиби билан тўғри келишини аниқлаш, шунингдек, геммологик (минерал ҳусусиятларига кўра) экспертиза қилиш зарур.

Амалий аҳамиятга эга бўлган экспертизаларнинг асосий вазифаларига қуйидагиларни киритиш мумкин: - асар ёки буюм ҳақиқийлигини аниқлаш; - асарнинг яратилган даври ва жойини, мактабини ва муаллифини аниқлаш; - санъат асарининг бадиий қийматини белгилаш. Экспертиза ёки техникавий-технологик изланишлар (бу борада уларнинг ҳар иккаласи маънодош) – бу тадқиқ этилаётган объектни тасдиқлаш ёки рад этиш мақсадида олиб борилган жараён. Амалий экспертизанинг асосий вазифалари умумий тарзда олиб борилган изланишлар даврида ўз ечимини топади ва улар қуйидаги йўналишларни ўз ичига олади: - расмий-услубий таҳлил; - тарихий-санъатшунослик таҳлили; - техникавий-технологик таҳлил. Санъат асарларининг услубий белгилари объект яратилган давр, мактаб, асллилик ёки нусҳа олинганлик, маълум бир ҳолларда муаллифликни тасдиқлашга изн беради. Мазкур масалаларни охиригача ечиш учун технологик далиллар зарур бўлади. Текширишнинг технологик тури химиявий ўрганишни, услуб таҳлили, рентгенографик текширишни, ультрабинафша ва инфрақизил нурланишни, микроскопик тадқиқ этишни ўз ичига олади. Экспертиза ва атрибуциянинг бош масалаларидан яна бири маълум бир санъат асарини таъмирланган ёки таъмирланмаган ҳолатларини аниқлашдир. Бу масала бўйича эксперт фикрини тасдиқловчи маълум мутахассислар белгилари ҳам мавжуд. Жумладан, санъат асари яратилиш даври ва муаллифи ҳақида бирмунча ишонарли хулоса чиқаришда микроскопда текшириш, кимёвий ва бошқа маълумотларни услубий ўзига хослигини таққослашга суяниш мумкин. Таъмирланмаган картина ўзига хос хусусиятга эга бўлади, негаки, у ўзининг дастлабки «қўл тегизилмаган»

тўкис тузилиши ҳақида барча маълумотларни сақлаб қолган бўлади. Бу эса, жуда қимматли маълумот бўлиб, асарнинг тахмин қилинган вақти ва муаллифини аниқлаштириб, унинг ҳақиқий эканлигини тасдиқлаши, шунингдек, картинани тўлақонли тавсифлашга ҳам имкон бериши мумкин. Таъмирлаш асарнинг асллиги муаммолари, айнан асар яратилиши тўғрисида маълумот берувчи дастлабки кўринишининг сақланганлиги билан изчил боғлиқ. Таъмирлаш ишларидан кейин асар ўзининг аввалги “таржимаи ҳол”ини йўқотади. Санъат асарлари атрибуцияси турлари ва услублари Санъат асарлари саноқсиз музей ва хусусий коллекциялар бўйича тарқатилган ва деярли ҳар бир коллекциянинг ўз дурдоналари бор. Агар дурдоналар бўлмаса, номаълум рассом картинаси ёки эски нусха асари остида уларни Рафаэль ёки Рембрант, Рокотов ёки Брюллов номлари билан боғлаб турувчи ёрлиқ пайдо бўлади. Бу борада санъатнинг янги соҳаларини қамраб олувчи ва янада кенгроқ ўлчамларни қўлловчи сохта объектларсиз иш бормайди. Бу борада маълум бир санъат асарини турли қинғир йўллар билан “Ўзимники!” дейиш бировларни астрономик тахмин билан аукционга етакласа, баъзиларни жиноятга элтади. Кўп сонли нусҳакашлар ҳали Дюрер ҳаётлигидаёқ уларга рассом монограммасини қўйганча, «нюренберглик буюк рассом»нинг картиналарини такрорлаганлар. XVI асрда Леопольд Вильгелм Австрийский Дюрернинг 68 та сохта асарини улар асл нусха деган фикрга асосланиб сотиб олган. XVII асрда Голланд ва Итальян рангтасвири оммавий тарзда сохталаштирилди. Голланд антиквариат буюмлар коллекционери Уленборх ўз устахонасида ёш рассомлар асарларни сохталаштириш ишлари билан машғул бўлган. Шундай сохта асарлардан 30 тасини Бранденбург курфюрстига «итальян» картиналари сифатида сотган. Мазкур сохта асарлар қўлга олинган Амстердам магистранти уларни муҳокама қилиш учун 50 та эскпертни жалб қилган, уларнинг ярмиси картиналарни сохта эканлигини тан

олишган, ярмиси эса бу фикрни рад этишган. XVIII асрга келиб, XVII аср голланд жанристларининг асарларини қалбакилаштирдилар. XIX асрда уларни фламанд усталари картиналари билан биргаликда қалбаки вариантларини яратишди. Тўғри, бу «дурдона»ларнинг барчаси ҳам қайта ишланмаган, балки кўпинча номаълум рассомнинг ҳақиқий асарига русум бўлиб қолган рассомнинг сохта дастхати қўйилган. Янги замонда рассомлар асарларига бошқача талабнинг пайдо бўлиши билан француз импрессионист ва постимпрессионистлари асарларининг қалбаки вариантлари сони ошди. Уларнинг орқасидан Матисс, Пикассо ва бошқаларга ҳам навбат етиб келди. XIX-XX асрлар чегарасидаги рус рассомлари, айниқса, рус авангардлари асарларини сохта кўринишларини ишлаш авж олди. Бадиий бозорни турли қалбаки асарлардан қандай чеклаш мумкин? Олиб борилаётган атрибуцияни ишончлилиги, асарнинг ҳақиқийлиги ҳақида фикрни илмий асослашга имкон берувчи илмий воситалар бугунги кунда мавжудми? Тахминан юз йиллар муқаддам санъат ихлосмандлари орасида номаълум илк “Маҳоратли шахс” эксперт тушунчаси пайдо бўлди. Экспертлар мамлакатдан мамлакатга, музейдан музейга кўчиб юрганча бадиий асарлар атрибуцияси ишлари билан шуғулланди. Унинг кўриш хотираси ва чархланган сезгилари билимдонга ҳар доим ҳам хатосиз хулоса чиқаришга имкон бермасада, лекин у бир ёки бошқа асарнинг муаллифи ва унинг асллиги ҳақида одатда аниқ хулоса чиқара олган. Хулосада экспертнинг нуфузи муҳим ўрин эгаллаган. Экспертга у ҳақ ёки ноҳақ эканлигидан қатъий назар ишонишган. Унинг шухрати картина қийматини аниқлаган, ҳаридорга кафолат вазифасини ўтаган. Бу борада билимдон ўз хулосасини исботлаши умуман шарт эмас. Шу билан бир қаторда, санъат оламида қалбакилик ҳақида қиссаларнинг кўплиги экспертлар услубларнинг ўзига хослиги ва картинанинг ташқи белгилари билан чекланиб қолганлиги,

шунингдек, сезгиларнинг бу борада ҳамма вақт ҳам ўринли хулоса чиқара олмаслигидан далолат беради. Уруш йилларидан кейинги энг баланд янграган шов-шувлардан бири «Эссаусдаги ўқувчилар» картинасини атрибуцияси ҳақида борди. Омма томонидан тан олинган обрўга эга бўлган голланд рангтасвири билимдони доктор Бредиус мазкур картинани Вермер Делфтский асари эканлигини айтди. Бу эса ўн йилдан кейин санъат тарихида энг йирик жанжаллардан бирига олиб келди. Технологик экспертиза бу картинани гўёки классик голланд рассомлари Терборх, Хальс ва Вермернинг бошқа 14 картинасидан бири эмаслигини, балки 1937 йиллар ва иккинчи жаҳон уруши тугаган даврларда сотилган ва «кашф қилинган» бу асарлар, аслида, голланд рассоми Ян ван Меергерен томонидан қайта ишланган, аниқроғи, қалбакилаштирилган ва билимдонларнинг бенуқсон эскпертизалари туфайли ўша пайтларда афсонавий даромад ҳисобланган 2300000 долларларга пулланганлигини аниқлашга ёрдам берди. ХХ асрнинг 20-йилларидаёқ музейларга сохта асарлари кириб келиши сабабли кўпгина музей ходимлари сезгилар ёрдамида аниқлаш услубини музей ҳар доим ҳам кафолатлай олмаслигига ишонишган. Ўша даврлардаёқ экспертлар берадиган ҳолис баҳолар кўпроқ эътироз уйғота бошлаган ва Европанинг кўпгина йирик музейлари раҳбарларига нисбатан ишончсизлик туғилган. Бу борада атайлаб қилинган соҳталаштириш ҳақида гап бораётгани йўқ. Масалан, маҳоратли эксперт Александр Бенуа асар бошида Екатерина II портретини Рокотов асарларидан бири деб ҳисоблади, ўн йил ўтиб эса фикридан қайтади: «Мен ўзим – деб ёзади у 1916 йилда, – бу атрибуцияга узоқ вақт ишондим, бироқ ҳозир ҳеч бир шубҳа йўқки, қаршимизда Левицкий картинаси турибди». Нафақат энг яхши, балки энг омадли ҳисобланган эксперт Бернард Бернсон Луврдаги Леонардо да Винчи картинасини қирқ йил ўрганиб, ўн беш йил давомида бу картина ҳақида бир неча маротаба фикрини ўзгартирганини тан олади. «У ҳақида “Knaurs

Lexikon”да айтилишича: “– у хато қилмайди деб ҳисоблайдилар, лекин, албатта, бу нотўғри. Ҳамма ҳам хато қилади”. 1930 йилда “Die Kunstauktion” немис журнали саҳифаларида бадиий экспертиза мақсади, вазифалари ва имкониятлари мунозаларали ёритилди. Мазкур баҳс-мунозарада музей директорлари, санъатшунослар, картина сотувчилар иштирок этишган. Унинг баъзи бир иштирокчилари экспертизани ҳеч нарса билан алмаштириб бўлмайдиган шубҳасиз кўнгилсиз воқеа (кулфат) деб ҳисобладилар, ўзининг концепциясига содиқ билимдонларни - айрим экспертлар рад этишди (ёки – улар ишлари услуби устидан исталган назорат мумкинлигини рад этишди), кўпчилик эса экспертиза илмийтадқиқот деб ҳисоблашланишига қарамасдан, у фаннинг мавжуд даражасидан кўпроқ самара бериши мумкин эмас, лекин у бу даражадан паст ўринга тушиб кетиши ҳам мумкин эмас, - деган фикрда бўлди. Бу фикрнинг муаллифлари экспертиза сифатини оширишнинг ягона имкониятини рангтасвир асарларини тадқиқ этишда табиий фанлар услубини қўллашда кўрдилар. Бироқ, ўн йиллар давомида аста-секинлик билан йирик бадиий музейлар ва илмий марказлар тадқиқот фаолиятида муносиб ўрин эгаллаб борган технологик экспертиза ишлари амалда талаб қилинмай қолди. Замонавий технология экспертизанинг кўплаб услубларини олиб боришга имкон беради. Шу ўринда гап минералогик ва технологик экспертиза ҳақида кетмоқда. Бу экспертиза турлари атрибуция жараёнида таҳлил қилинаётган объект ҳақида тўлиқ маълумотга эга бўлишга имкон яратади. Яна бир ютуқли томони шундаки, предметга аниқ қиймат белгилаш ишларини ойдинлаштиради. Антиквариат нима? Инсонларда антиквар буюмларга қизиқиш икки сабабга кўра юзага келади. Биринчидан, тарихга, ўтмишга, яъни ўзида ўтган асрлар аломатини ташиб юрувчи қадимий буюмларга бўлган қизиқиш. Антиквар буюмлар

ўзига хос чиройли ва асл бўлишидан ташқари, уларнинг кўпчилиги йирик бадиий ва маданий қадрият аҳамиятига молик бўлади. Худди шу ерда антиквариатларнинг иккинчи хоссаси келиб чиқади. Кўпгина антиквар буюмлар вақт ўтиши билан ўз қийматини янада оширади ва унинг бу жиҳати пул маблағини бошқа кўринишда кўлга киритиш ва сақлашга имкон беради. Қоидага кўра, инсонда унинг антиквар буюмлар савдоси билан шуғулланиши учун келтирилган ҳар иккала важ ҳам мавжуд. Лекин бунинг учун қизиқишнинг ўзи етарли эмас, кераклича билимга ҳам эга бўлиш лозим. Дастлаб, антиквариат нима ва унинг қандай турлари мавжудлигига аниқлик киритиш мақсадга мувофиқдир. Аниқланишига кўра, антиквариат – бу савдо-сотиқ ва коллекция тўплаш объекти бўлиб, уларга кўҳна ва ноёб бадиий асарлар ва қимматбаҳо буюмлар киради. Антиквар буюмларнинг асосий белгилари сифатида мутахассислар қуйидагиларни кўрсатадилар: - кўҳналик; - ноёб ва нодирлик; - ягоналик; - тарихий давр ёки тарихий воқеалар билан алоқадорлиги; - такрорлаш имконини бермаслиги; - бадиий қийматга эга эканлиги; Бироқ, буюмни антиквар ҳисоблашда юқорида келтирилган аломатларнинг барчаси бўлиши шарт эмас. Уларнинг ўзаро кесишиши ва уйғунлашиши муҳим. Гарчи бирмунча қиммат антиквар буюмларда юқоридаги белгаларни барчаси учрайди. Асосий белги, албатта, унинг қадимги эканлигидир. Буюм биринчи навбатда давр ва тарихига кўра антикварга айланади. Буюмнинг бадиий қиймати ҳам жуда муҳим ва у мутахассисларнинг фикрича, буюмни «даврлар бўйича саёҳатга жўнашига» имкон беради. Нодир нарсалар гуруҳига тушиш учун эса предметда албатта, ажойиб, ноёб томони, бадиий ўзига хослиги ва қандайдир тарихий муҳимлиги бўлиши лозим.

Қадимий буюмлар савдоси бўйича ташкил этиладиган аукционлар фаолиятига назар Айни кунларда мамлакатимизда кўпгина давлатлар билан иқтисодий, маданий, сиёсий, ижтимоий соҳаларда алоқалар йўлга қўйилган. Биз биламизки, чет эл туризми ўлка иқтисодиётида етакчи ўрин тутади. Бунинг учун ўз тарихимизни, маданий меросимизни, қадриятларимизни асраган ҳолда кенг оммага тадбиқ этишимиз лозим. Барчага маълумки, санъатнинг ривожланишида иқтисоднинг ҳам ўрни муҳимдир. Музейларнинг ажойиб ва барча рақобатдан устун бўлган махсулоти бор. Музейларнинг тараққиёти, менежмент ва маркетингда ўз маҳсулотидан фойдалана олишидадир. Бугунги кунда, кўпгина замонавий ижодкорлар ишлари юзасидан музейлар қошида ҳам бадиий аукционлар ташкил этилиши долзарб муаммолардан саналади. Аукцион (лотинча auctio) – маълум жойда молни “ким ошди” савдоси йўли билан очиқ сотиш усулидир. Аукционда бошқа ҳаридорларга нисбатан энг юқори нарх берган ҳаридор буюмни сотиб олади. Аукционлар мажбурий ва ихтиёрий турларга бўлинади. Мажбурий аукцион суд ёки давлат органлари томонидан турли қарзларни ундириш, ихтиёрий аукцион эса мулк эгаларининг ташаббуси билан каттароқ даромадга эга бўлиш мақсадида уюштирилади. Аукцион халқаро миқёсда ҳам йирик савдо марказларида ташкил этилади. Бадиий аукционларда баҳолаш мезони ёдгорликни қийматидан келиб чиққан ҳолда кўрсатилган мавжуд қонун-қоидалар бўйича белгиланади. Бадиий ижоднинг баҳоси ва изланишлари, махсус билим, керак бўлса маҳорат талаб этади. Бу борада бадиий аукционлар соҳасида асосий экспертлар фаолият олиб борадиган муҳим тармоқ сифатида ривожланмоқда. Доимий сохталик индустрияси илгарилаб бораётгани учун антиквариатлар бўйича асосий вазифа сохталикни аниқлашдан иборатдир.

Бадиий аукционларда ҳам экспертлар қуйидаги кўринишларда изланишларни ташкил этадилар: 1. Техника – технология экспертизаси реставраторлар томонидан олиб борилади. 2. Рентгенолог, химик, графолог ва бошқа аниқ соҳа кишилари зарур бўлган ҳолларда чақирилади. Денгиз офицери Жеймс Кристи махобатли санъат асарларининг ким ошди бозоридаги биринчи илғорларидан эди. У илк марта 1766 йили 5 декабрдан Лондонда бу ишни йўлга қўйди. Тез орада турли қадимий буюмларни сотиш учун махсус аукцион залига эга бўлди. Унинг фаолияти энг ривожланган даври 1848 йил ким ошди савдосининг гуллаб яшнаган даври – “Катта арзон сотиш даври”га тўғри келди. Асосан Кристи санъат асарларини сотишда XVIII- XIX асрларни жуда катта ким ошди савдосига айлантирди. Жеймс Кристи хатто антиквариат ишқибози Роберт Валпола коллекцияларини тўпланишида бадиий аукционлар олди – сотдида қатнашди. Соутбис асосчиси эса китоб сотувчиси С.Бейкер саналади. У биринчи марта 1744 йил қадимий қўлёзма асарлар бўйича ўзининг илк аукционини ўтказди. 1754 йил Бейкер доимий равишда иш юритувчи сифатида аукцион офисини очди. Бир аср давомида тадбиркор ва унинг ходимлари фақатгина китоблар савдоси билан шуғулланишди. Буларнинг орасида машхур княз Талейран, Герцог Юркский ҳамда Наполеоннинг Авлиё Елена оролига сургунда ўзи билан бирга олиб кетган кутубхонаси ҳам бор эди. 1778 йил буларнинг барчаси унинг жияни бўлмиш Бейкер Жон Соутбисга мерос бўлиб қолди. Мазкур фирма 80 йилдан ортиқ муддат ўз фаолиятини давом эттирди. Шунинг учун ҳам корхона “Соутбис” деб атала бошлади. Бу давр оралиғида компания кенгайиб қўшимча гравюра, танга, медал ва ноёб санъат асарларини ҳам сотишни қўлга киритди, лекин доимгидек китоб савдоси билан шуғулланаверди. Сақланиб қолган маълумотларга қараганда мебел ва ранг-тасвир асарлари Кристи аукцион уйига жўнатилган. 1913 йилга келиб эса, бу анъанада Франц Хальснинг

$”Эркак портрети” асари, жуда катта ким ошди-савдосида илк бора мебел ва гравюра, картиналар ҳам иштирок этган. 1950 йил охирларига келиб, Соутбис аукционлар ўтказиш бўйича биринчиликни қўлга киритди. Соутбис ёпиқ клуб эди. У ерда ишлаш учун фақат зодагон табақа вакилларини қабул қилинар эди. 1980 йилга келиб, Соутбис компанияси инқирозга учради. 1983 йил Соутбис америкалик ишбилармон, кўплаб дўконлар эгаси Алфред Таубманга сотилди. Бугунги кунда Сотбисни дунё бўйлаб юздан ортиқ офислари мавжуд. Шулар қатори Москвада ҳам ўз шахобчасига эга. Унинг йиллик пул айланмаси 2 млд. АҚШ $дан ошиқ ҳисобланади. Соутбис биринчилардан бўлиб, 2000 йилдан бошлаб интернет орқали санъат асарлари аукционини ўтказа бошлади. Дунё бўйича учинчи ўринда турувчи аукцион уйи Бонҳамсдир. У 1797 йил машҳур гравюрачи рассом Томас Додд ва ноёб китоблар сотувчиси Волтер Бонҳамсга тегишлидир. Бугунги кунда Бонҳамс 70 та категория асосида, рангтасвир асарлари, машиналар, мусиқий асбоблар, гиламлар, дизайн объектлари билан савдо қилади. Аукцион уйи дунё бўйлаб йилига 700 дан ортиқ савдо аукционларини ташкил этади. АҚШдаги (Бонҳамс & Буттер Фиелдс) ва Австралиядаги (Бонхамс & Гоодманс) аукционлари ҳам Бонхамсга тегишлидир 1 . Анча ёшроқ бўлган Маc Доугалс рус санъат асарларига ихтисослашган ягона аукциондир. Мазкур ким ошди савдоси 2006 йилга келиб, 10 миллион АҚШ $га ошди. Аукцион уйи рангтасвир ва қадимий санъат асарларини сотиш бўйича бир неча маротаба рекордлар ўрнатган. Асосий офиси Лондонда жойлашган бўлиб, ундан ташқари Париж, Москва, Киевда ҳам идоралари мавжуд. Ким ошди савдоси ўртача бир йилда икки марта ўтказилади. Қадимий аукцион уйларидан бири Стокгольм аукцион уйи 1676 йил ташкил этилган. У ўртача йилига 75 та аукцион савдоларини ўтказади 2 . 1 Auktsion.ru\history\14632.html интернет сайти 2 Auktsion.ru\history\14632.html интернет сайти$ $Кристи аукцион уйи бугунги кунда дунё бўйича энг катта пул айланмасига эга. Унинг асосчиси Жейм Кристи (Жейм Кристи) ўзининг биринчи аукционини 1766 йил 5 декабрда Лондонда ўтказди. У XVIII асрга келиб, Россия билан алоқасини мустаҳкамлаб, малика Екатерина II га ватандоши Роберт Уолполанинг коллекциясини сотиб олишга ёрдам берган. Бу эса Эрмитаж музейи ташкил этилишининг асоси бўлди. Ҳозирда Кристи йиллик пул айланмаси 2,31 млрд. фунт стерлингни (4,67 млрд$.) ташкил этди. Ушбу аукцион уйи йилига 600 дан ортиқ (ўртача кунига 2 тадан) 80 хил йўналиш бўйлаб очиқ аукционлар ўтказади. Булардан хайкалтарошлик, заргарлик, фото асарлар, мебел, соатсозлик, вино, машина ва бошқа турларни санаб ўтиш мумкин. Кристининг 43 давлатда 85 та офиси фаолият кўрсатади. 5 та қитъа бўйлаб, ўзининг 14 та савдо бинолари бор. Булардан, Лондон, Нью-Йорк, Лос Анжелос, Париж, Женева, Милан, Амстердам, Тель Авив, Дубай, Гонгконг, Россия, Хитой, Ҳиндистонда ҳам савдо уйларини очди. Кристининг ҳозирда Москвада доимий рус бўлими ҳам очилган бўлиб, ҳозирда ушбу савдо уйи энг тез ривожланаётган шаҳобчалардан саналади. Россияда 2000 йил унинг пул айланмаси 54,9$ млн. Булар қаторида бир неча янги рекордлар ўрнатилди 3 . Ўзбекистонда ҳам 2008 йил август ойидан бошлаб Ўзбекистон антикварлар ассоциацияси «MEROS» ташкил этилди. Ушбу ташкилот нодавлат, нотижорат ташкилот бўлиб, маданий меросни сақлаш борасида ўз ташаббуслари билан чиққан ихтиёрий коллекционерлар томонидан очилган. Ассоциацианинг тўлиқ номи – «Multi Earned Rares Of the Society» ёки қисқартмада «MEROS» тушунчасини беради 4 . Уюшма Ўзбекистон Республикасининг миллий бойлиги халқ ижодий асарларини 3 Auktsion.ru\history\14632.html интернет сайти. 4 Фонд Форум расмий сайти интернет маълумотларидан фойдаланилди.$

Музей предметлари атрибуцияси ва экспертизаси

29.11.2022

0

48.013671875 KB

Похожие