Араб халифалиги даврида санъат, маданият ва меъморчилик - Искусство - Рефераты

Араб халифалиги даврида санъат, маданият ва меъморчилик

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

56 KB

Араб халифалиги даврида санъат, маданият ва меъморчилик Режа: 1. Ўрта осиё араб халифалиги даврида 2. Араб халифалиги даврида ўрта осиё санъати, маданияти ва меъморчилиги 3. XVI-XVIII асрларда Мовароуннаҳр меъморчилиги

1. Ўрта осиё араб халифалиги даврида Араб халифалиги – Арабистон, Яқин ва Ўрта Шарқ, Шимолий Африка, Испания, Ўрта Осиё, Закавказияни ўз ичига олган йирик феодал давлат бўлиб, у VII-VIII асрларда шаклланган. Араб халифалиги VII-асрнинг 70-йилларидан бошлаб Ўрта Осиёга ўз юришини бошлайди. 680 йили Убайдуллоҳ ибн Зиёд Бухорога ҳужум қилади. Бухорони талаб, катта ўлжа билан қайтади. Фарғонага Шох Жарир юриш қилади, аммо енгилиб қайтиб кетади. 706 йилдан Қутайби ибн Муслус катта қўшин билан Ўрта Осиёга кириб келади. У Бухоро, Самарқанд, Хоразмни, сўнгра Фарғонани ва Тошкентни эгаллаб, Ўзбекистон территориясида Араб халифалиги хукмронлигини ўрнатади. Ўрта Осиё аҳолиси арабларга хилма-хил турдаги бож тўлайдиган бўладилар. Кимки ислом динига кирмаса, яна қўшимча солиқлар тўлайди. Аҳоли турмуши ғоят оғир аҳволга тушиб қолади. Оддий халқ оммаси ҳам маҳаллий, ҳам келгиндилар солиғидан ғоят қашшоқлашиб кетадилар. 2. Араб халифалиги даврида ўрта осиё санъати, маданияти ва меъморчилиги Араб халифалиги даврида Ўрта Осиё ғоят оғир аҳволда қолади. Чунки, бу даврда халқ бошига тушган солиқлар ортиб боради. Халқни мажбуран ислом динига киритиш билан бирга уларни мол-мулкини ярмини араб қўшинларига ёки халифалик ихтиёрига ўтказилар эди. шунингдек, аҳоли жон солиғи, ер солиғи, закот ва бошқа солиқлар тўлайдиган бўлдилар,билан маданий ва иктисодий алокани кучайтиради. Унинг айникса Россия билан дипломатик алокаси яхши ривожланади. 1826-60 йилларда Бухорода Носруллохон хукмронлиги булиб, у мамлакатдаги барча хонлик, бекликларни бирлаштириб, ягона давлат ташкил этади.

XVIII асрни бошларида Фаргона видойсида Кукон хонлиги ташкил топади. Кукон хонлиги асрни охиригача Мовароуннаҳрни купгина вилоятларини узига кушиб олади. 1815 йили Тошкент хам Кукон хонлигига кушиб олинган эди. Ўрта Осиё – Мовароуннаҳр XVI-XVIII асрларда бўлиб утган тус- туполон, жангу-жадаллар бу улкани санъати, маданияти ва меъморчилигида анча тушкунлик холатига сабаб булади. Лекин шунга карамай Урта Осиёда санъат, маданият ва меъморчилик узига хос характерда ривожланиб келди. XVII асрда «Шердор» мадрасаси, Самаркандда, XVI асрда Тошкентда «Кукалдош» мадрасаси, Бухорода «Болаховуз» масжиди, «Ситораи Мохи Хоса» саройи, Наманганда «Хужам» макбараси, Хевада Оллокулихон» карвон саройи, «Тошховли», «Нурилла бой» саройи, Куконда Худоёрхон арки, меъморий бинолар курилади. XVIII-XIX асрларда Хевада «Пахлавон Махмуд», Куконда «Дахмаи Жахон» макбаралари каби юзлаб меъморчилик обидалари курилади. XVII-XVIII асрлардаги бинолар курилиши ансамбл куринишида булиб, улар бир неча биноларни узида мужассам этарди. Биноларни ички ва ташқи безакларига эътибор кучайди. Айникса, биноларни ички томони гоят юксак наккошлик ва уймакорлик санъати билан безатилди. Бу даврда кулолчилик ва кандакорлик санъати гуллаб яшнади. Амалий санъатнинг янги-янги турлари пайдо булди. Амалий санъатнинг газлама тукиш ва унга гул босиш, зардузлик, дўппидузлик, чармга бадиий ишлов бериш, заргарлик, мисгарлик, уймакорлик, тоштарошлик каби турлари яхши ривожланди. Тасвирий санъатни миниатюра тури, китобдустлик санъати хам жуда тез ривожланди. Мовароуннаҳрни Самарканд, Бухоро, Хева, Тошкент, Кукон, Карши, Шаҳрисабз каби шаҳарларда куплаб саройлар, жамоат бинолари,

масжид, мадрасалар курилди, уларни юксак санъат намуналари билан безатилди. Халк хунармандчилигини хамма турлари яхши ривожланди. Аммо XIX асрни охирларида Ўрта Осиёни руслар томонидан босиб олиниши билан милий санъатнинг инкирози бошланди. Чунки, Россиядан арзон санъат молларини олиб келиниши, махаллий саноат ва бадиий хунармандчиликни ривожига салбий таъсир кўрсата бошлади. Унинг Фирдавсийни «Шохнома» асари бўйича ишлаган 115 та миниатюра асари Ўзбекистон Фанлар Академияси Шаркшунослик институтида сакланмокда. Бу асарлар узининг юксак бадиийлиги, композициялари, ранг-баранглиги билан алохида тахсинга сазовор булган. Рассом уз асарларида ғоят кучли драматик вокеа-сюжетларни ифодалайди, уз даврининг социал хаётини тулаконли холда ифода этиб беради. Унинг «Қўзғолон» асарини кузатар эканмиз, асар каҳрамонларини ғоят ишончли ифода этилиб, уларни ғазабкор, ташвишли, шиддатли ва уз максадлари учун кураш майдонида эканликларни юксак махорат билан ифода этилганини курамиз. Асардаги ранглар хам жонли, қўзғолиш рухида берилганлигини кузатилади. Муҳаммад Мурод Самарқандий ўзининг фалсафий ва социал дунёсини асарларига олиб чика олган рассом булиб, ўрта асрлардаги Ўрта Осиё мусаввирларидан мутлок фарк килади. Чунки, у вокеа-сюжет мазмунини гояга томон кучайтириб боради. Ранглар, тасвирларга жон ато этади. Унинг ижоди ўрта асрлар санъати ттараккиётида алохидалик хусусияти билан ажралиб туради. Ўрта Осиёда ўрта асрлар тасвирий санъати ривожланишида К.Бехзод, М.Музаххиб, А.Бухорий, М.Самаркандий каби атокли рассомлар билан бир каторда Мухаммад Нодир Самарқандий, Давлат Мухаммад, Ахмад Махзум (Амад калла лакаби билан), Абдулхолик Маждум каби унлаб етук

рассомлар ижод килдилар. Аммо халига кадар ўрта асрларда ижод килган юзлаб рассом-мусаввирнинг номлари, ижодий фаолиятлари аникланмаган. Минглаб юксак махорат билан ишланган санъат асарлари борки уларнинг хаммуаллифлари ноаник. Айрим мусаввирларни атиги 5-10 дона асари топилган холос. Хуллас, Ўрта Осиёнинг ўрта асрлар даври тасвирий санъати, унинг ижодкорлари ва санъат асарлари такдири, шунингдек, санъатимизнинг тарихий тараққиёти ўз тадқиқотчиларини кутиб ётибди. 3. XVI-XVIII асрларда Мовароуннаҳр меъморчилиги Тарихий маълумотларга кўра, XVI асрнинг 1-ярмида Ўрта Осиёда – Мовароуннаҳрда темурийлар хукмронлиги якунига етади. Бу Хусайн Бойкарони вафот этиши ва Самаркандда Бобур Мирзони Шайбонийхон томонидан енгиб, сунгра Хирот тахтини эгаллаши билан характерланади. XVI асрда Ўрта Осиёда Бухоро ва Хева хонлиги вужудга келади. Абдуллахон II-чи Мовароуннаҳрни бирлаштириб олади (1534-98 йй). 1599 йили Мовароуннаҳрда хокимият Аштархонийлар кулига утади. 1740 йили Эрон шохи Нодирбек Бухорога бостириб киради, 1753 йили мангитлар сулоласини биринчи амири Мухаммад Рахимхон кулига утади. Мухаммад Рахимхон тезда савдо-сотикни йулга куйиб, чет эллар Араблар кўзга кўринган биноларга ўт қўйдилар, чорва молларини, қўйларни талаб кетдилар, экинзор, дарахтзорларни ёқиб юборилди. талончиликдан чиққан ночор аҳолига солиқлар ёғдириб юборилди. Ўрта Осиёликларни яқин 1000 йиллик санъати, маданияти ва меъморчилиги ер билан яксон этилди. Араблар бу соҳада қаттик ислоҳ ўтказдилар. Бу ислоҳга кўра фақат масжид, мадраса, турар жой қуришга рухсат этилди.

Тасвирий санъатни портрет, анамалистик жанрлари, шунингдек, ҳайкалтарошлик қатъиян манъ этилди. Фақат амалий санъат меъморчилик билан ривожлана бошлади. Меъморчиликда ҳам ислом-араб услуби қўлланиладиган бўлди. Масжид ва мадрасалар қурилди. Улар асосан хом ва пиштган ғиштдан қурилди. Масжид ва мадрасалар безатилишида асосан нақш ва ўймакорлик санъатидан фойдаланилди. Бинолар гумбазли қилиб қурилди. Мақбаралар қуриш ҳам одат тусига кирди. 8-9 асрларда Бухорода ва Афросиёбда бадиий кулолчилик ривожланди. 12-13 асрларда йирик шаҳарларда чилангарлик-мисгарлик ривож топди. Биноларни безатишда бўртма нақшлар, араб алифбосида сўзлардан фойдаланилди. 9-10 асрларда грих наққошлигига эътибор кучайди. 9-10 асрда «Термизшох саройи», «Қирққиз саройи», Норпойда «Араб ота мақбараси», Бухорода «Мирсаид Баҳром» мақбараси, шунингдек, «Султон Саодат», «Малик Карвон» ансамбллари, Самарқанд (Афросиёбда), Бухоро, Хоразм, Фарғонада кўплаб масжидлар ва мадрасалар қурилди. Х-асргача саройлар шаҳар ташқарисида қурилган бўлса, кейинчалик саройлар шаҳар ичкарисида қуриладиган бўлди. Самарқанд, Бухоро, Урганч, Термез шаҳарлари ҳунармандчиликни асосий марказлари бўлди. Бу шаҳарларда қоғоз, кулолчилик, шишасозлик, ёғоч ўймакорлиги ривожланди. Монументал меъморчиликка катта эътибор берилди. Араб халифалиги ҳукмронлик қилган VIII-X асрларда тасвирий санъатни ривожланиши анча секинлик билан борди. Портрет, анамалистик жанрлар ва ҳайкалтарошлик мутлоқ ривож топмади. Араб халифалигидан Ўрта Осиё чиқиб кетган бўлсада, ислом динини таъсири ўз мавқеини сақлаб қолди. Шунга кўра ўрта асрни XV-асрларигача Амир Темур давригача Ўрта Осиёдаги санъат яхши ривожлана олмади. Фақат меъморчилик ва амалий санъат ривожланди. Лекин тасвирий санъатни портрет ва анамалистик жанрларида рассомлар яширинча ижод қилиб, бу соҳада илмли рассомлар бўлганлиги ҳақида ҳам маълумотлар бор.

Адабиётлар 1. И.Каримов. Ўзбекистон буюк келажак сари. Т. 1998 й. 2. И.Каримов. Баркамол авлод орзуси. Т. 1999 й. 3. А.Асқаров. Ўзбекистон тарихи. Т. 1994 й. 4. Б.Аҳмедов. Ўзбекистон тарихи манбалари. Т. 2001 й. 5. Муаллифлар уюшмаси. Ўзбекистон санъати. Т. 2001 й. 6. Муаллифлар уюшмаси. Ватан туйғуси. Т. 1996 й. 7. Н.Абдуллаев. Санъат тарихи. 2 т. Т. 1987-2001 й.

Похожие

Улуғбек даврида фан, санъат ва маданият

Шарқ уйғониш даврида лафзий санъат турлари

Ўрта осиёга европа санъатининг кириб келиши

Тасвирий санъат

IX-XI асрларда Ўрта Осиё санъати, маданияти, меъморчилиги ва фани