Шарқ уйғониш даврида лафзий санъат турлари - Искусство - Рефераты

Шарқ уйғониш даврида лафзий санъат турлари

Загружено в:

25.04.2023

Скачано:

0

Размер:

153.5 KB

Шарқ уйғониш даврида лафзий санъат турлари Reja : 3. Фаробий – лафзий санъат ҳақида 4. Беруний – чечанлик ҳақида 5. Ибн Сино – товуш, овоз, нутқ хақида 6. Ал – Хоразмий – аруз хақида 7. Юсуф Хос Хожиб - сўз санъати хақида 8. Абу Ҳомид Ғаззолий – баҳс маданияти хақида 9. Кайковус - сухандонлик хақида 10. Иршод ва Қози Ўший - нотиқлик санъати ҳақида 11. Хожа Муайяд - ваъз хақида 12. Мавлоно Риёзий - лутф санъати хақида. 13. Ҳусайн Воиз Кошифий - нотиқлик санъати хақида 14. Мадҳия – мусобақаси кичик шаклли томоша

Фаробий – лафзий санъат ҳақида Улуғ ватандошмиз Абу Наср Фаробий (870-950) тўғри сўзлаш, тўғри мантиқий хулосалар чиқариш, мазмундор ва гўзал нутқ тузишда лексикология, грамматика ва мантиқнинг нақадар аҳамияти зўрлиги ҳақида - "Қандай қилиб таълим бериш ва таълим олиш, фикрни қандай ифодалаш, баён этиш, қандай сўраш ва қандай жавоб бериш (масаласи)га келганимизда, бу ҳақда билимларнинг энг биринчиси — жисмларга ва ҳодисаларга исм берувчи тил ҳақидаги илмдир деб тасдиқлайман" – дейди. Иккинчи илм грамматикадир: “У жисмларга берилган номларни қандай тартибга солишни ҳамда нарсалар (субстанция) ва ҳодисаларнинг (акциденция) жойлашишини ва бундан чиқадиган натижаларни ифодаловчи ҳикматли сўзларни ва нутқни қандай тузишни ўргатади.” Учинчи илм мантиқдир: "маълум хулосалар келтириб чиқариш учун логик фигураларга биноан қандай қилиб дарак гапларни жойлаштиришни ўргатади. Бу хулосалар ёрдамида биз билмаган нарсаларни билиб оламиз ҳамда нима тўғри, нима ёлғон эканлиги ҳақида ҳукм чиқарамиз". Кўринадики, грамматика ва мантиқ фанларининг нутқ тузишдаги аҳамиятини ақидаси буюк олимлар юксак даражада англаганлар ва уларга катта аҳамият берганлар.Улар қадимги грек фалсафасига ва бошқа фанларга оид асарлардан озиқланибгина қолмай, уларни тўлдирдилар, ғалат ўринларига изоҳ бердилар. Шарқ илк Уйғониш даври қомусий олими Абу Наср Форобий (872—950) табиий-илмий, фалсафий, ижтимоий-сиёсий, ахлоқий масалалар билан бир қаторда тилшунослик, шеърият, нотиқлик санъати, ҳаттотлик ва мусиқа назариясига оид ўнлаб асарлар яратди. Унинг «Шеър ва қофиялар ҳақида сўз» («Калом фи аъжр ва-л қавофи»); «Риторика ҳақида китоб» («Китоб фи-л хитоба»); «Луғатлар ҳақида ки-тоб» («Китоб фи-л луғат»); «Хаттотлик ҳақида китоб» («Китоб фи-л санъат ал китобат»); «Мусиқа ҳақида катта китоб» («Китоб ул-мусиқа ал-кабир»); «Мусиқа ҳақида сўз»

(«Калом фи-л мусиқий»); «Ритмлар туркумлари ҳақида китоб» («Китоб ул фи ихсоил-иқо») каби асарларида бевосита санъат назариясига оид қарашлар баён этилган. Форобий «Бахт-саодатга эришув ҳақида»ги рисоласида инсон гўзалликни самарали идрок этиши учун унда нозик табиат ва ақлий мукаммаллик замини бўлиши керак, ҳиссий ва ақлий қобилиятга эга бўлган инсонгина дунёнинг барча сирларини била олиши мумкин, деб таъкидлайди. «Инсон ақл-идроки туфайли ҳақиқий инсонга айланади, билим инсонга бахт ва шодлик келтиради, инсон билиш орқали ўзида гўзаллик ва мукаммалликни кашф этади» деб уқтиради. Форобий одамларни илм билан, санъат билан шуғулланишга даъват этади ва шу туфайли гўзал нарсалар – тушунарли нарсага айланади, деб кўрсатади. Форобий инсон қобилиятини иккига: туғма ва кейин эришилган қобилиятга бўлади. Унинг фикрича туғма қобилиятга биологик, жисмоний ва баъзи руҳий хусусиятлар киради. Уни камол топтириш жараёни эса инсон ўз ҳаёти давомида илм, ҳунар ўрганиши, ахлоқий қонун-қоидаларни эгаллаши ва санъатни ҳаётий тажрибаси билан бойитиши орқали содир бўлади. Форобий инсоннинг ўз-ўзини тарбиялашида, уни эстетик ривожланишида назм ва мусиқа санъатининг ўрнини алоҳида таъкидлайди. Унинг фикрича, санъатнинг барча турлари бир-биридан фарқ қилади: назм санъати сўз билан, тасвирий санъат эса бўёқлар билан иш кўради, лекин улар инсонга бир хил таъсир кўрсатади. У Арасту изидан бориб, бу санъатларнинг ҳар иккаласи тақлид қилиш ёрдамида кишиларнинг тасаввурига ва ҳиссиётига таъсир кўрсатишни мақсад қилиб қўяди, деб таъкидлайди. Форобий санъат ўз моҳиятига кўра, руҳий ҳаётнинг инъикоси эканлигини яхши тушунган. Унинг фикрича, мусиқанинг кишилар туйғусига таъсири буюкдир. Бу илм шу маънода фойдалики, у ўз мувозанатини йўқотган одамлар хулқини тартибга келтиради, ноқис ҳулқни мукаммал қилади ва мувозанатда бўлган инсон ҳулқининг мувозанатини сақлаб туради,

дейди у. Форобий мусиқанинг шифобахш кучини уқтириб, «бу илм тананинг саломатлиги учун ҳам фойдалидир» дейди. Форобий «Мусиқа ҳақида катта китоб» деган кўп жилдли асари билан ўрта асрнинг йирик мусиқашуноси сифатида машҳур бўлди. У мусиқа илмининг назарий ва амалий тармоқларини, куйларнинг ички тузилиши, қонуниятларини ҳисобга олиб, уларни таълиф ва илми иқога ажратади. У мусиқа назариясида товушлар вужудга келишининг табиий-илмий таърифини берибгина қолмай, куйлар оҳангдор-лигининг математик тамойилларини очади, турли жадваллар, геометрия қоидалари асосида кўплаб мураккаб чизмалар келтиради, Шарқ мусиқасини унинг ритмзарблари асосларини далиллар билан шарҳлаб беради. Мутафаккирнинг ритм-зарб ҳақидаги таълимоти тез ёки сустлиги билан боғлиқ, урғули-урғусиз ёки шартли қабул қилинган сўзларни талаффуз қилишга асосланган. У ритм-зарбларни ташкил этган бирликлар бўлмиш нақралар, улар бирикмасидан ҳосил этиладиган рукнларнинг турли хиллари асосида яратиладиган ритм-зарб ўлчовлари ва турларини ёритиб берган. «Мусиқа ҳақида катта китоб»да фақат мусиқа назарияси ва тарихи баён этилмай, Шарқда маълум-машҳур бўлган рубоб, танбур, ноғора, уд, қонун, най каби мусиқа асбоблари ҳамда уларда куй ижро этиш қоидалари тафсилоти берилган. Форобийнинг ўзи моҳир созанда, бастакор, янги мусиқа асбобларининг ихтирочиси ҳам бўлган. У мусиқага инсон ахлоқини тарбияловчи, сиҳат-саломатлигини яхшиловчи тор илова қилиб, уни такомиллаштирган, овоз имкониятини оширган. Форобийнинг шеърият ва мусиқа назариясига оид асарлари Шарқ халқлари адабий-эстетик қарашлари тарихида алоҳида ўрин тутади. Форобийнинг «Бахт-саодатга эришув ҳақида» рисоласида санъатнинг улкан таъсир кучи ҳақида фикр-мулоҳазалар баён қилинган. Санъат унинг, фикрича, инсонда гўзал эстетик фазилатларни тарбиялашга қодир кучга эгадир. Шу боис мутафаккир инсон олдига алоҳида талаблар қўяди. Форобий мазкур рисоласида таълим-тарбия масалаларига алоҳида тўхталиб,

ёшларнинг ахлоқий фазилати низомларини ҳамда уларнинг санъатни эгаллаши учун амалий малакаларини тарбиялаш — тарбиячиларнинг муқаддас вазифаси эканлигини кўрсатиб берди. Форобий инсоний сифатларнинг барчасини одамлар ва нарсалар гўзаллиги тарзида баҳолаб, уларни мақсадга мувофиқлик ва фойдалилик томонлари билан узвий боғлайди. У «Шеър санъати ҳақида» деган рисоласида бадиий фаолиятни ўзига хос тарзда воқеликка тақлид қилишга қиёс этиб, мусаввирлик ва шеърият бир-биридан сўз ва бўёқ воситаларида ифодаланиши билан фарқланган ҳолда одамлар тасаввурларига тақлид орқали таъсир ўтказишни мақсад қилиб қўяди, дейди. Бу таъсир, куч, тасаввур дейилади ҳамда у туйғу ва ақл-идрок оралиғида туради. Форобий зстетик қарашларида санъат яратган қиёфалар ақл ва умумий мушоҳада қабул қилиб олган ҳолда ўзининг яккашлигини йўқотиб қўймайди, идрок учун мумкин бўлган аниқ ҳиссий шаклини сақлаб қолади. Беруний – чечанлик ҳақида Буюк қомусий олим Беруний (973-1048) ўзининг "Геодезия" асарининг кириш қисмида фанларнинг пайдо бўлиши ва тармоқланиб кўпайиши ҳақида сўз юритиб, ҳар бир фаннинг инсон ҳаётидаги зарурий эҳтиёжлар талаби билан юзага келишини айтади. Унингча, грамматика, аруз ва мантиқ фанлари ҳам шу эҳтиёжнинг ҳосиласидир. Инсон нутқи ўз тузилиши, материалига кўра ростини ҳам, ёлғонни ҳам ифодалаши мумкин. Бу кўплаб мунозараларга сабаб бўлади. Инсон бу мунозаралар жараёнида ростни ёлғондан ажратадиган "мезон"ни яратади. Бу мантиқ фани эди. Инсон нутқида шубҳали ўринлар сезилса, маълум "мезон" ёрдамида улар тузатилади. Олим мантиқни ўрганмасдан, уни маломат қилганларга ҳайрон қолади ва уларга ачиниб: "Агар у дангасаликни ташлаб, оромга берилмасдан, гап билан боғланиб келадиган наҳв (грамматика), аруз (шеър ўлчови) ва мантиқни (логика) мутолаа қилганида эди, сўзнинг (нутқ) наср ва назмга ажралишини

билган бўларди"-дейди Демак, Беруний нутқнинг икки хил — наср, назм кўриниши борлигини таъкидламоқда. Нутқнинг бу турлари маълум қоидалар асосида шаклланади. Наср наҳв қонунқоидалари, назм – аруз талабларига биноан тузилади. Арузга қараганда наҳвнинг таъсир доираси кенг, у наср учун ҳам, назм учун ҳам зарур. Беруний ёзади: "Наҳв – насрда ва аруз назмда айтилган сўзнинг меъёрини ўлчови ва хатосини тузатувчи аниқ иккита мезон бўлиб қолди, лекин наҳв булар иккисининг умумийроғидир, чунки у насрни ҳам, назмни ҳам биргаликда ўз ичига қамраб олади". "Хуллас, яхши нутқ тузиш учун наҳв, аруз, мантиқ фанлари ҳамкорлигидан фойдаланиш зарур бўлади. Уларнинг биронтасига аҳамият бермаслик, булардан бирининг қоидаси бузилиши қолган иккитасига таъсир қилмай қолмайди" (Ўша асар. 64-бет). Беруний шакл ва мазмун бирлигига катта аҳамият беради. Унингча шакл мазмунга хизмат қилиши керак. Мазмунсиз ҳар қандай чиройли шакл ҳам эл орасида эътибор қозонмайди. Нутқнинг насрий шаклида ҳам, назмий шаклида ҳам мазмун бош мезондир. Абу Райҳон Беруний илмий меросида ҳам «мукаммаллик» комил инсон маъносида қўлланилади. Беруний жуда кўп тилларни билган. У табиий фанлар билан бир қаторда фалсафа, адабиёт, ахлоқ муаммолари билан махсус шуғулланган, турли халқларнинг урф-одатларини чуқур ўрганган. Унинг «Қадимий халқлардан қолган ёдгорликлар», «Ҳиндистон», «Минерология» каби асарлари комил инсон ақл-заковати, маърифатининг ёрқин кўзгусидир. Абу Райҳон Беруний нафосат ҳақидаги қарашларида воқеаҳодисаларнинг ўзаро боғлиқлиги ва алоқадорлик манбаи ҳамоҳанглик ва уйғунликдир, деб кўрсатади. Беруний ҳар қандай ҳаракат ва ундан ҳосил бўладиган натижалар моддага тааллуқлидир, унинг ўзи нарсалар, воқеаҳодисаларни бир-бирига боғлайди ва улар шаклларини ўзгартириб туради, демак бирламчи модданинг ўзи эса яратувчига муҳтождир, деган фикрни илгари суради. Беруний эстетик қарашларида нафосатнинг табиий асоси сифатида амал қиладиган ҳамоҳанглик айрим ҳодисаларга ҳам татбиқ

этилган бўлиб, гўзаллик табиат ва инсонга хос бўлган камолот, етуклик сифати даражасида баҳоланган. Беруний фикрича ҳеч нимага муҳтож бўлмаган нарсаларни етук, мукаммал дейиш мумкин. Ибн Сино – товуш, овоз, нутқ хақида Ўрта Осиё Уйғониш даврининг забардаст алломаларидан бири Абу Али ибн Сино (980—1037) ўзининг эстетик қарашларида мусиқа билан ахлоқ муаммоларини бир-бирига узвий боғлайди. У «Китоб уш шифо» асарининг сўз бошисида мусиқанинг эстетик хусусияти ҳақида гапириб, бу санъат турининг ахлоқий тарбиядаги аҳамиятига, шеъриятнинг кишиларга гўзал фазилатлар сингдириш имкониятларига тўхталиб ўтади, «шеърият тасаввурга таъсир кўрсатувчи нутқдир» деб уқтиради. Шунингдек, Ибн Сино ёш авлодни тарбиялашда оила ва давлатнинг муҳим вазифаси, жамият тараққиёти, жамиятнинг хўжалик ва маданий ютуқлари бевосита маълумотли, маданиятли кишиларнинг ўсишига боғлиқ, деб ҳисоблайди. «Барча билимларга эга нарсалар мукаммалликка мойиддир» деб таълим беради, «Мукаммаллик» атамасида у инсоннинг ички гўзаллиги ва эзгуликка интилишини ифодалайди. Ибн Сино мусиқага оид бешта асар ёзган. Унинг мусиқага доир энг катта асари «Жомеъ илм-ал-мусиқий» (Мусиқа билимига оид тўплами)дир. Ибн Синонинг «Донишнома» асарида ҳам мусиқага оид бўлим бор. «Донишнома»нинг мусиқа қисми тўққиз фаслдан иборат бўлиб, уларда муаллиф товушлар, уларнинг баланд-пастлиги, нағмаларининг бир-бирига боғлиқлиги, ритмлар, куйлар ҳаракати, музика асбоблари ва куйни безаш каби масалалар устида фикр юритади. Бунда борбад, танбур, шоҳруд, най каби мусиқа асбоблари ҳақида фикрлар баён этилган. Ибн Синонинг мусиқага оид тўртинчи асари «ал-Мадҳад илм минаат ал- мусиқий» («Мусиқа санъатига кириш») китобидир. Ибн Синонинг бу асари ибн Абу Усайбанинг кўрсатишича, «ан-Нажот»га кирган қисм эмас, балки

алоҳида асар бўлиб, унинг бизгача етиб келган-келмаганлиги ҳозирча номаълум. Ибн Синонинг мусиқага оид бешинчи асари «Китоб ал-Лавоҳиқ» («Қўшимчалар китоби»)дир. Бу махсус бир китоб сифатида тарқалган бўлса керакки, алоҳида ном олган. Ибн Сино «аш-Шифо»га кирган мусиқага оид асосий асари сўнггида бу асарга ишора қилиб кетади ва ўша ерда китобини шу иборалар билан тугатади: «Мана шу билан мусиқага оид гапларни қисқартамиз. Бу илмга оид бўлган кўп шахобчалар ва зиёда маълумотларни худо хоҳласа «ал - Лавоҳиқ» («Қўшимчалар» ) дан топарсан»,— дейди. Ибн Сино «Мусиқа билимига оид тўплам» асари биринчи мақола муқаддимасида товушнинг сезги органларига таъсири, унинг ёқимли ва ёқимсизлиги, товушни эшитганда лаззатланиш ё нафратланиш ҳиссининг пайдо бўлиши каби масалаларга тўхтайди. Унда мусиқанинг киши ҳаётига қанчалик зарурлиги ва унинг пайдо бўлиши сабаблари ҳақида мулоҳаза юритилади, чунки инсон табиати ёқимли нарсалар орқали енгил тортади, ором олади, акс бўлса оғир тортади, ороми йўқолади, нафрат қўзғалади. Мана шу мулоҳазадан кейин Ибн Сино ёқимли ва ёқимсиз овозларнинг ҳаёт учун қанчалик зарурлигига тўхтайди. Чунончи ҳайвонлар ўзларига таниш бўлган овоз билан бир-биридан, яъни шерикларидан хабардор бўладилар, шу овоз билан улар бир-бирини топадилар, хавф-хатар туғилганда, шу ҳолатга мос овоз чиқарадилар, натижада буни эшитганлар дарҳол ўша овоз чиққан жойга йиғилишга ва душманга умумий ҳамла қилишга шайланадилар. Бу ҳолни паррандалар, ит ва бошҳа ҳайвонлар ҳаётида ҳам кўриш мумкин. Товуш инсон ва ҳайвонлар ҳаётида энг зарур нарсалардан биридир. Борди-ю, товуш маълум бир оҳангда берилган бўлса, киши руҳига кучлироқ таъсир кўрсатади. Инсонлар қулоғи кўпроҳ нутқлардаги товушларни эшитишга мослашгандир, дейди муаллиф. Ибн Сино инсондаги тил, нутқ масалаларига ҳам тўхталади: «Аллоҳнинг инсонларга инъом этган бахтларидан яна бири инсон нутқидир. Инсон

ўзининг ана шу нутқидаги товуш оҳанглари орҳали ўз ҳиссиётларини изҳор этади» деб таъкидлайди. Сўнгра муаллиф овозлар ўзгариши орқали унинг мазмуни ҳам ўзгаришига эътибор беради: «Масалан, кишилар ялинганда бошқача овоз чиқариб гапирадилар, дўқ-пўписа қилганда бошқача, шошиб гапирганда нутқ бошқача оҳангда бўлади», деб уқтиради. Ибн Сино фикрича, инсон қалби ўз табиати билан бир-бирига монанд бўлган товуш ва ритмларни ёқтиради. Чунки, товуш инсонни ҳам, ҳайвонни ҳам ҳаяжонлантиради, бирор қўрқинчли ҳодиса рўй берганда бир-бирини чақириш борасида катта роль ўйнайди. Унинг фикрига кўра: «Инсон қалби ҳар бир янги ва кўнгилдагидек нағмадан ором олади. Кейинчалик худди шу ёқимли нағма ғойиб бўлса, қалб ҳаяжонга тушади. Худди шу олдинги нағмага ўхшаш иккинчи нағманинг пайдо бўлиши билан қалбдаги ҳаяжон йўқола бошлайди». Ибн Сино мулоҳазасича, овознинг баланд-пастлиги ҳам, уларнинг бирбиридан фарқ қилиши ҳам ўзига хос маънога эга. Бу хил турли-туман овозларда назокат билан маълум маънолар ифодаланган. Булар ҳаммаси ўша овоз соҳибига таъсир этиб, ундан кузатилган маъно тушунилади. Инсонларнинг овозлари ҳам бирор маънони ифодалаб, киши руҳига таъсир этиши мумкин, шундан ранг-баранг феъл-атворлар содир бўлади. Олим фикрича, мана шунда овознинг баланд-пастлиги, айниқса, мусиқий овознинг даражаси қандай бўлишлиги киши руҳига таъсир этишда аҳамият касб этиб, мусиқа фани товушларнинг бир-бирига мувофиқ ва номувофиқ жойлашгани ҳақида баҳс юритиши мумкин. Унингча, мусиқанинг икки ўзани бўлади: бири куй яратиш бўлса, бошқаси унда ритм мавжудлигидир. Мусиқа фани мана шу икки хил тармоқдан ўсиб, униб ривож топади, мукаммаллашади. Ибн Сино товушлар оралиғида ҳосил бўладиган қисмлар ҳақида ҳам ўз фикрини баён этади. Бунда у ёқимли ва ёқимсиз, асосий ва ёрдамчи қисмларга тўхтаб ўтади. Иккинчи мақолада қисмларни бир-бирига қўшиш ва айириш ҳамда уларни икки марта кўпайтириш ва тенг бўлакларга бўлиш каби

масалаларга тўхтайди. Учинчи мақолада жинс ва унинг навларга бўлиниши, жинсларнинг сони, уларнинг кучли, кучсиз ва ўртачага бўлинишига тўхтайди. Булар ҳаммаси мусиқа фанининг назарий масалаларидир. Ибн Синонинг мусиқага оид асарларини Шарқ илк Уйғониш даври мусиқа маданияти қай даражада бўлганлигини кўрсатиб турувчи бир мезон, эстетик тафаккурнинг нақадар тараққий этганидан далолат берувчи ман-ба сифатида баҳолаш мумкин. Ўрта Осиё мутафаккирлари ўз даврида Аллоҳ гўзаллигини улуғлаб, диний эътиқод ҳосиласида теран инсонпарварлик таълимотини яратишга муваффақ бўлдилар, яъни диний эътиқодни инсон ақл-идроки кучи, инсон иродаси эркинлиги ақидаси билан узвий боғлаб талқин қилдилар. Шу тариқа моддий дунё маънавиятини ҳамда ҳаёт гўзаллигини қарор топтирдилар. Бу юксак маданият ва маърифат ХII асрда мўғиллар истилоси туфайли инқирозга учради. Ўрта Осиёнинг илм, хунармандчилик ва маданият марказлари хонавайрон бўлди. Ал – Хоразмий – аруз хақида Беруний билан замондош бўлган Абу Абдуллоҳ ал-Хоразмий (вафоти 997 й.) ҳам ўзининг "Мафотих-ул-улум (Илмлар калитлари) асарида ўша давр нотиқлигининг баъзи бир масалалари, адабиётшунослик фани истилоҳлари, уларнинг таърифи ҳақида, шунингдек, девонхона иш қоғозлари ва уларнинг шакллари, ишлатиладиган терминлар (атамалар) ҳақида маълумот беради. Асарнинг бешинчи бобида аруз ва қофия илми ҳамда шеъриятда ишлатиладиган бадиий тасвир воситалари, уларнинг фазилатлари ва нуқсонлари устида сўз боради. Асарда аруз илми, ундаги 15 баҳр кўрнинишлари шеърий мисоллар билан берилади. Аруз илмига туташ қофия илми, унинг истилоҳлари таъриф ва изоҳлар билан қайд этилади. Асарнинг бешинчи боби беш бўлинмадан ташкил топган. Бешинчи бўлинма X аср Ўрта Осиё шеъриятига бағишланган. Бу

шуни кўрсатадики, X асрдаёқ ўлкамизда бадиий нутқ юксак даражада ривожланган, унинг назарияси мукаммал ишланган эди". Юсуф Хос Хожиб - сўз санъати хақида Улуғ шоир Юсуф Хос Ҳожиб туркий халқларнинг XII асрдан ажойиб бадиий ёдгорлиги бўлган "Қутадғу билиг" ("Бахт келтирувчи билим") асарида сўзларни тўғри танлаш ва қўллаш ҳақида - "Билиб сўзласа сўз билиг саналур", деган эди. Гапиришдан мақсад сўзловчининг кўзда тутган нарса, ҳодиса, воқеаларни тингловчига тўғри, таъсирчан етказишидан иборат. Шундай экан, нутқнинг тўғрилиги, равонлиги ва мантиқийлигига эришиш муҳим аҳамият касб этади. Мутафаккир яна сўзловчини тилнинг аҳамиятини тушунган ҳолда ҳовлиқмасдан, сўзнинг маъноларини яхши англаб, равон нутқ тузишга чиқаради. Тилнинг фойдаси талайдир, оршиқча ҳовлиқма, Гоҳо тил мақталади, гоҳо сўкилади. Модомики шундай экан, сўзни билиб сўзла, Сўзинг кўр учун кўз бўлсин, (у) кўра билсин. Тил ва сўзни авайлашга, оғзига келган сўзни ўйлаб гапиришга чақиради. Киши сўз туфайли бўлади малик, Ортиқ сўз қилади бу бошин эгик, Тилингни авайла-омондир бошинг, Сўзингни авайла узаяр ёшинг. Мана шундай сўз санъати билан боғлиқ фикр эгаси талаффузда янглишган киши – томошага айланишини қайта – қайта уқтирадаи. Абу Ҳомид Ғаззолий – баҳс маданияти хақида Абу Ҳомид Муҳаммад ибн Муҳаммад Ғаззолий 1085 йилда Тус вилоятида ипчи Абу Ҳомид оиласида таваллуд топди. Ғаззолий унинг тахаллусидир. Муҳаммад Ғаззолий укаси Аҳмад билан ёшлигидан отадан етим қолди. Муҳаммад ва Аҳмад отасининг яқин дўсти кўмагида чуқур илм олишга

киришади. Муҳаммад Ғаззолий болаликда машҳур олим Аҳмад Розиқонийдан фиқх дарслари олади, ўсмирликда Журжон шаҳрига бориб, Абу Наср Исмоилийдан тавҳид илмидан сабоқ олади. Сўнг Нишопур шаҳрида Имом Ҳорамайндан мазҳаб, раҳбарлик, баҳс, ҳадис усуллари ва мантиқ илмларини ўрганади, илм-фан арбобларининг таълимотларини чуқур ўзлаштиради. 20 ёшида севимли ва зукко шогирд сифатида эл оғзига тушади. Бунчалик юксак баҳоларга сазовор бўлган Ғаззолий замондошларининг бузғунчилик ва гуноҳларини, ҳаётни чигаллаштирган бидъатчиларни, икки юзлама ва баднафс золимларни аёвсиз фош қилиб, оддий ва ҳалол меҳнаткашларнинг эътирофига етишган, ислом динининг ҳақиқатларини бутун инсониятга очиб кўрсатган, шубҳали булутларни тарқатиб юборган қалби иймон билан тўла ажойиб бир сиймо эди. У уқтирган илмлар соясида бутун Шарқ халқлари тартибли яшашни ўргандилар. Унинг номини тилга олган олимлар, унинг китобларини қўлмақўл олиб ёзиб чиққан, кўпайтирган ва таржима қилиб элга тарқатган инсонлар ҳам ҳурматга сазовор бўлдилар. Унинг номи тилга олинган жойда шовқин-суронлар пасайиб, бошлар эгила бошлайди. Ғаззолий ҳар соҳада адолат соҳиби ва имомларнинг имомидир. Унинг нозик ва дақиқ тадқиқотлари суннат ахлига душман бўлганларнинг ниқобларини олиб ташлайди. Унинг китоблари гўзаллиги ва комиллиги жиҳатидан қуёш нурларига ўхшайди. Дўстлар ҳам, душманлар ҳам унинг даҳоси қаршисида бош эгадилар. Имом Ҳорамайн: "Ғаззолий – бутун оламни қамраган бир денгиз, Қиё саҳросининг телба арслони, Ҳавофилни ҳам ёқиб юборадиган оташдир", деб таърифлаган эди. 1085йилда, 27 ёшида Имом Ҳорамайн вафот этганидан кейин Ғаззолий турк султони Алп Арслоннинг машҳур вазири Низомулмулк ҳузурига боради ва саройда уюштирилган баҳсларда ҳамма олимларни енгиб чиқади, мамлакатнинг энг номдор Низомия мадрасасига бош мударрисликка тайинланади. Ўн ўн бир йил ичида шуҳратнинг энг юксак чўқиссига кўтарилади, дунёда энг катта муваффақият қозонган "Иҳё улум ад-дин"

асарини яратади. Оддий одамларгина эмас, ҳатто вазирлар, маликлар, амирлар ҳам унинг фатволарига қулоқ соладилар. Абу Ҳомид Муҳаммад ибн Муҳаммад Ғаззолий 1111 йилда вафот этади. Ғаззолий борйўғи 53 йил умр кўрди. Аммо шу умри давомида 100 га яқин асар ёзиб қолдирди. Улар Ислом динининг турли тармоқларига тааллуқли бўлиб, далиллар қамрови жиҳатидан жуда катта миқёсга эга. Тафсир, ҳадис, тарих, фалсафа, фиқҳ, тасаввуф олимлари учунгина эмас, ҳеч қандай илм билан шуғулланмайдиган оддий инсонлар учун ҳам керакли асарлари беҳисобдир. Чунончи, фақихлар (юристлар) Ғаззоллининг "Босит", "Вожиб" каби асарларидан; тафсирчилар, калом илмининг олимлари "Қавоид-ал- Ақоид", "Ар-Рисолат ал-Қудсия", "Ал-Иқтисод фил-эътиқод" сингари китобларидан; тасаввуфчилар ва умуман барча хақиқат ошиқлари "Иҳё улум ад-дин" номли буюк асаридан баҳраманд бўлиб катта руҳий қуюнчни бошдан кечирадилар. Умуман барча мўмин-мусулмонларга унинг "Ҳужжат ул-Ҳақ", "Муфассил ал-Хилоф", "Қавосим ал-Ботиния" каби асарлари кундалик ҳаётий муаммоларни ҳал қилишда жуда асқотади. Ғаззолийнинг фалсафий ишлари ҳам талайгина. Улар ичида "Тахафут ал-фалосифа» ҳамда "Мақосид ал-фалосифа" асарлари етакчи ўрин эгаллайди. Буларда Фаробий, Ибн Сино, Абун Хайён ат-Тавҳидий, "Иҳвон ус-сафо" рисолаларининг таъсирини кўриш мумкин. Айни чоғда Ғаззолий "Тахафут ал-флосифа" асарида Фаробийни ва Ибн Синони танқид қилиб, уларни Арасту ва Афлотун таъсирида бўлганлиқда айблаган ва умуман фалсафачиликка қаттиқ қарши чиққан. Ҳолбуки, Фаробийнинг асарлари ҳам, Ғаззолийнинг "Мақосид ал-фалосифа" асари ҳам лотинчага ўгирилган ва ғарбликларнинг Юнон фалсафасини ўрганишларига ёрдам берган. Фаробий билан Ибн Синони танқид қилишдан мақсади эса, аслида, диннинг баъзи мавзулари янглиш тушунилишини тузатиш ва бахс маданиятига ўргатиш учун бўлган. Бу яхши ниятдир.

Ғаззолийнинг "Мукошафат-ул қулуб" ("Қалблар кашфиёти") асари ҳақида турк олими ва таржимони Йамон Орийқоннинг сўзлари диққатга сазовор: "Мукошафат-ул қулуб"!.. Ғаззолий неча асрлар илгари ёққан юзларча машъаладан бир донаси. Ҳеч қачон сўнмайдиган, сочган нур дасталари замон оралаб сўнгсизликка қадар тўппа-тўғри оқиб борадиган машъала. Инсон насли то охиратгача бор бўлганлигига кўра, бу асар ҳам инсоният учун бир нур манбаи бўлажак, турли азоб-уқубатлар, ғам-ташвишлар ва беҳузурликлар ичида тўлғанаётган шахслар, сиймолар, жамиятлар ва миллатларга ҳузур ва саодат йўлларини кўрсатажак". Шу боис, бу асар биз илк бор мустақилликка эришган шарофатли йилларда таржима қилинди ва кенг оммага тарқатилди. У энди миллатимизнинг ўзини ўзи тузатиши учун, бошқача айтганда, ўз бахтини ўзи яратиши учун, "келажаги буюк давлати"ни барпо этмоғи учун пок, ҳалол ва тўғри йўлни танлашида бебаҳо аҳамият касб этади. Бу мутаффакир асарлари бизни бахс маданиятига ўргатади. Кайковус - сухандонлик хақида Амр Унсурулмаолий Кайковус Каспий денгизининг жанубий қирғоғидаги Гилон қабиласига мансуб бўлиб, у ҳижрий 412 йилда, милодий 1021-1022 йилда ўртаҳол феодал оиласида туғилди. Кайковус ҳаёти ҳақида кенг маълумотлар бизгача етиб келмаган. Ундан бизга машҳур асари "Қобуснома" етиб келган. Кайковус "Қобуснома"ни ҳижрий 475 йилда, мелодий 1082-83 йилда ёзади. Бу ҳакда муаллиф қуйидагиларни ёзади: "Сана 475да бошладим", дейди. Бу Кайковуснинг З ёшига тўғри келади. "XI асрнинг 82-83 йилларида Ғарбий Эрон подшоҳининг набираси Кайковус ибн Искандар ўз ўғли Гилоншоҳга бағишлаб "Насиҳатнома"сини яратади ва ўша давр анъанасига кўра, уни бобоси подшоҳ Шамс ул маолий Қобус шарафига "Қобуснома" деб атайди.

1860 йилда "Қобуснома" ўзбек тилига биринчи марта Муҳаммад Ризо Огаҳий томонидан таржима қилинди. "Қобуснома"нинг еттинчи боби "Сухандонлик била баланд мартабали бўлмоқ зикрида" деб номланган. Мазкур бобда Кайковус фарзандига мурожаат қилар экан қуйидагиларни ёзади: "Киши сухандон, сухангўй (нотиқ) бўлиши керак. Аммо, эй фарзанд, сен сухангўй бўлғил ва лекин дуруғгўй (ёлғончи) бўлмағил. Ростгўйликда ўзинг шуҳрат қозонғил, токим бирор вақт зарурат юзидин ёлғон сўз десанг қабул қилғайлар. Ҳар сўз десанг ҳам рост дегил ва лекин ёлғонга ўхшағон ростни демағилким, ростга ўхшаган дуруғ дуруғга ўхшаган ростдин яхшидур, нединким ул дуруғ мақбул бўлур, аммо ул рост мақбул бўлмас. Демак, номақбул ростни айтишдан парҳез қил, токи менинг била Абу Сувор Шопур бинни Абу ал-Фазлнинг орасидағи воқеа сенинг бошингда содир бўлмасин. Эй фарзанд билғилки, сўз тўрт нав бўлур, ундоқким халойиқ ҳам тўрт нав бўлғондек. Бири улким, билур ва билғонин ҳам билур. Ул олимдур, унга тобе бўлмоқ керакдур. Бири улдурким, билмас ва билмағонин билур, ул қобилдур, унга ўргатмоқ керак. Бири улдурким, билур ва билғонин билмас, ул уйқудадур, уни бедор қилмоқ керақдур. Бири улдирким, билмас ва билмағонин ҳам билмас, у жоҳилдур, ундан қочмоқ керакдур. Аммо деб эрдимки, сўз ҳам тўрт навдур: бири билинмайтурғон ва айтилмайтурғон; иккинчиси, айтилатурғон ва билинатурғон: учинчиси, ҳам билантурғон ва ҳам билишга заруратсиз, аммо айтса бўлатурғон, тўртинчиси билатурғон ва айтилмайтурғон. Аммо ай-тилмайтурғон ва билинмай турғон ундоқ сўздурки… дунёнинг салоҳи унга боғлиқдир. Ул сўздин айтувчига ҳам, эшитувчига ҳам кўп наф етар. Аммо билинатурғон, бироқ айтилмайтурғон ундоқ сўздирким, бир муҳташам одамнинг айби сенга маълум бўлур. Лекин ақл тариқидин хаёлга келсанг уни айтмоқ бешармликдур. Чунки айтсанг ул муҳташамнинг қаҳри ё у дўстнинг озори сенда ҳосил бўлур, ёхуд ўз бошингга улуғ шўриш ва говғо пайдо қилурсен. Шул важдин ҳам бул сўз

билинатурғон, аммо айтилмайтурғон сўздур. Бу сўзларнинг яхшироғи ҳам билинатурғон ва ҳам айтулатурғон сўздур. Бу тўрт нав сўзнинг икки юзи бордир. Бири хўб ва бири зишт. Ҳар сўзни халойиққа зоҳир қилсанг, яхши юз била зоҳир қил, токи мақбул бўлсин ва халойиқ сенинг сўз била баланд мартабага эгалиғингни билсунлар. Нединким кишининг мартабасини сўз билан билурлар, аммо сўзнинг мартабасини киши била билмаслар, чунки ҳар кишининг аҳволи ўз сўзининг остида пинҳондур, яъни бир сўзни бир иборат била айтса бўлур, эшитғон кишининг эса кўнгли ундан тира (қоронғу) бўлғай ва яна ўшал сўзни бир иборат била айтса бўлурким, эшитғон кишининг жони ундин роҳатда бўлғай. Эй фарзанд, сўзнинг юзин ва орқасин билғил ва уларга риоя қилғил, ҳар на сўз десанг юзи била дегил, то сухангўй бўлғайсан. Агар сўз айтиб, сўзнинг нечук эканин билмасанг қушга ўхшарсанки, унга тўти дерлар, ул доим сўзлар, аммо сўзнинг маъносин билмас. Сухангўй шу киши бўлғайки, ул ҳар сўзни деса, халққа маъқул бўлғай ва халқ ҳам ҳар сўз деса унга маъқул бўлғай. Бундай кишилар оқиллар қаторига киргай, йўқ эрса ул инсон суратида мавжуд бўлғон бир ҳайвондур. Сўзни бағоят улуғ билғил, сўз осмондин келмас ва ул ҳар нарса эмасдур. Қай бир сўзники билсанг жойини ўткармай айтғил, вактни зое қилмағил, йўқ эрса донишға ситам қилғон бўлғайсан. Ҳар сўз десанг рост деғил ва беъманиликни даъво қилғувчи бўлмағил. Билмағон илмдин дам урмағил ва ундин нон талаб қилмағил. Ҳарна матлубинг бўлса, билғон илм ва ҳунардин ҳосил булур. Билмағон ҳунар даъвосидин ҳеч нарса ҳосил бўлмас, фақат беҳуда заҳмат чекарсан...Аммо, эй фарзанд, ҳеч кишининг олдида ифрот (ҳаддан ошиш) қилмағил ва ифротни шумлиғ деб билмағил. Ҳар ишла миёна (ўртача) бўлғил, сўз айтмоқда ва иш қилмоқда... сангин (оғир) бўлғил. Розингни (сирингни) ўзингдан ўзга кишига айтмағил, агар айтсанг сўнфа уни роз демағил. Халойиқнинг орасида бир кишининг қулоғига сўз айтиш яхши эмасдур. Агар бу сўз гарчанд яхши сўз бўлса ҳам, ташқарисиндан уни ёмон сўз деб

гумон қиладилар ва кўп одамлар бир-бирларидан даргумон бўладилар. Гар сўз демоқчи бўлсанг, шундай сўз дегилки, сўзингнинг ростлиғига гувоҳлик берсинлар. Агар ўзингни зўрлик била айбдор қилмоқ тиламасанг, бирор нарсага гувоҳ бўлмағил ва агар гувоҳ бўлсанг, гувоҳлик берар вақтда эҳтироз (сақланиш, эҳтиётланиш) бўлғил. Агар гувоҳлик берсанг, майл била бермағил. Ҳар сўзни андиша била бошлағил, токи айтғон сўзингдин пушаймон бўлмағайсан. Андишани илгари тутмоқ ҳам бир нав кароматдур. Ҳеч сўзнй эшитишдан дилтанг бўлмағил. Ул сўз ишинга хоҳ ярасун, хоҳ ярамасун, уни эшитгил, то юзингга сўз эшиги бекланмасун ва фойдаси фавт (йўқотиш, ўлим) бўлмасин. Совуқ сўзлик бўлмағил. Совуқ сўз бир тухумдур, ундин душманлик ҳосил бўлур. Агар ҳар қанча доно бўлсанг ҳам ўзингни нодон тутғил, токи сенга ҳунар ўргатиш эшиги ҳамиша очиқ бўлғай. Гар сўзни ва ҳунарни яхши билсанг ҳам ҳеч бир сўзни синдирмағил, тўғри таъриф қилғил ва уни бир рангда айтғил: хосга хос сўз, омийга омий сўз деғил, токи у ҳикматга мувофиқ бўлсун ва эшитғон кишига оғир келмасин, йўқса сўзингни далил ва ҳужжат бирла ҳам эшитмағайлар. Ундин сўнг уларнинг ризосига қараб сўзлағил, то саломат бўлғайсан. Эй фарзанд, агар ҳар нечаким сухондин бўлсанг, ўзингни билғондин камроқ тутғил, то сўзлаш вақтида нодон ва бебурд бўлиб қолмағайсан. Кўп билиб, оз сўзлағил ва кам билиб кўп сўз демағил. Нима учунки ақлсиз шундоғ киши бўладур - у кўп сўзлар. Дебдурларки, хомушлиқ саломатлик сабабидур, чунки кўп сўзлагучи оқил киши бўлса ҳам, авом уни ақлсиз дерлар. Ақлсиз киши хомуш бўлса, уни оқил ҳисоблайдилар. Ҳар неча пок, порсо (художўн), равиш (йўл, йўсин, қоида) бўлсанг ҳам ўзингни таъриф қилмағилки, ҳар киши сенинг гувоҳлиғингни эшитмас. Қўшиш қилким, халойиқ сени таъриф қилсунлар ва шундоқ сўз дегилким, у ишга ярасун, бекор ва зое кетмасун.

Эй фарзанд, демак, ёлғон ва бехудо сўз айтмоқ девоналикнинг бир қисмидир. Ҳар кишига сўз айтур бўлсанг қарағил, ул сенинг сўзингга харидорму ёки харидор эмасму? Агарда уни сўзингга харидор топсанг, унга сўзингни сотгил. Йўқ эрса, ул сўзни қўйиб, шундоқ сўз дегилким, унга хуш келсин ва сенинг сўзингга харидор бўлсин. Лекин инсон била инсон бўлғил, одамий била одам бўлғил, недиким инсон бошқа, одамий бошқадур. Эй фарзанд, токи қила олсанг, сўз эшитмакдин қочмағилким, киши сўз эшитмак била сухангўй ҳосил қилур. Аввало буни шундоқ далиллаш мумкин, агар ўғлон онадан туғилса, унга ернинг остидан бир жой қилиб сут бериб, ул жойда парвариш қилсалар, онаси ва дояси унга гапирмасалар, у ўғлон ҳеч кишининг сўзин эшитмаса, улуғ бўлғонда лол (соқов) бўлур. Кўрмасмусанким, барча лоллар кар бўлурлар. Кайковуснинг "Қобуснома" асари ҳаётимизда яшашимиз учун қаерда, қачон, қандай ҳолатда муомала-муносабатга ундайди. Хатто бугуннинг одамлар ўртасидаги муомала сабоқларига ўргатадиган китоби, деб кўпчилик Америкалик социолог Деил Карнейгининг китобини мисол келтирадилар. Тўғри, унда ғарбча муомала кенг ўрин олган, Кайковуснинг "Қобуснома"си эса шарқ ахлоқи йўналишида бўлиб ҳам фоний дунё, ҳам боқий дунё сабоқларидан таълим бериши билан қимматлидир. Шу маънода "Қобуснома" бебаҳо китоб бўлиб қолаверади. Айниқса нотиқлик бобида ундан кўп фойдаланиш мумкин. Мавзуни "Қобуснома"даги ибратли фикр билан якунламоқчимиз ...Нутқни жуда яхши ва санъаткорона ўрганиб ол, доимо гапга чечан бўлишга ҳаракат қил... Нутқи ширин кишининг меҳрибон кишилари ҳам кўп бўлади. Иршод ва Қози Ўший - нотиқлик санъати ҳақида Нотиқлик жуда узоқ тарихга эга, ана шу давр ичида у шаклланди, ўзгарди ва камол топди. Албатта, бу тарихий жараёнда наслдан-наслга мерос

қолишга арзигулик анъаналар ҳам бизгача етиб келди. Жамоа олдида якка туриб фикрни асослаш энг қадим “томоша” дир. Бу “бир актёр театр” ни қонун – қоидаларининг амал қиладиган томоша тури ҳисобланади. Шарқ ва хусусан Марказий Осиёда жуда кўплаб нотиқлар етишиб чиқдилар, ҳатто улар нотиқлик асосларини ва мактабини яратиб, бутун Шарққа, бутун дунёга машҳур бўлганлар. Жумладан, Мавлоно Фахриддин Али Сафийнинг "Ла-тойиф ут-тавойиф" асарида айтилишича, Султон Ҳусайн Бойқаро бир куни Шерозга, шоҳ Шижоъ олдига расмий давлат иши билан музокара олиб бориш учун бир вакил юбормоқчи бўлган. Аркони давлат билан маслаҳатлашиб, Мавлоно Иршоддан бошқа муносиб киши топа олмайдилар. Хуллас, Иршод Шерозга бориб расмий ишларни оз муддатда ижобий хал этади. Аммо унинг нотиқлик маҳоратига қойил қолган шоҳ Шижоъ Иршодга жавоб бермай, бир мажлис қуриб, кейин кетиши мумкинлигини айтиб, илтимос қилади. Нотиқ мажлисни жума қунига тайинлайди. Бошка одамлар қатори шоҳ ва унинг аъёнлари ҳам масжиди Жомега йиғиладилар. Ўша қуни Мавлоно Иршод шундай эҳтиросли нутқ сўзлайдики, йиғилган халойиқ ҳўнг-ҳўнг йиғлай бошлайди. Нотиқ хамманинг нутққа берилиб кетиб йиғлаётганини кўради. Шунда Мавлоно Иршод ўз нотиқлигининг яна бир қучини намойиш қилади — у тўсатдан шундай кутилмаган бурилиш ясайдики, ҳамма бирданига кўз ёши аралаш қаҳ-қаҳ солади. Шоҳ Шижоъ ҳам халойиқ ҳам буюк нотиқ Мавлоно Иршодни ҳурматэҳтиром билан кузатиб қўядилар. Ўзбек халқи орасида Мавлоно Иршодга ўхшаган нотиқлар жуда кўп бўлган. Улардан бири фарғоналик машҳур нотиқ Қози Ўший бўлган. У Ўш шаҳрида қозилик лавозимида ишлагани учун Қози Ўший тахаллусига эга бўлган. У халқ ўртасида жуда катта обрўга эга эди. “Нотиқлик асослари” асарида ёзилишича, Эроннинг Сиистон вилояти халқи қаттиқ қўллиги билан донг чиқарган бўлиб, ҳатто гадойга ҳам нон бермас экан. Қози Ўший эса бу

халқнинг кўнгил қулфини “сўз калити” билан очиб юмшатаман деб режалаштиради. У Сиистонга бориб, бир-икки ҳафта шу халқ ичида юради, уларнинг руҳий ҳолатини ўрганади. Шаҳар қозисидан рухсат олиб, жума куни масжиди Жомеда катта нутқ сўзлайди, нотиқ билан баравар халқнинг фиғони фалакка кўтарилади. Сиистон халқи топган-тутганини минбар остига ташлайди. Лекин, Қози Ўший нутқи учун ҳеч кимдан ҳақ олмаслигини айтади, буни эшитган халқ нотиқни янада эъзозлайди. Нотиқ бу халқнинг хасис эмас, аксинча, олижаноб эканлигини, халқнинг меҳр хазинасини очиш учун муносиб калит топа олиш кераклигини исбот этади. Мутахассис нотиқларни халқ воизлар деб атаганлар. Уларнинг ваъз матнлари, одатда, чиройли ва бадиий юксак савияда бўлган. Нутқ матнларининг аксарияти насрий шеър ва ҳатто, шеърий шаклларда ёзилган. Ўтмиш Шарқ нотиқлари орасида ўз замонасининг Демосфен ва Цицеронлари жуда кўп бўлган. Ўзбек олимлари юнон мутафаккирларининг нутқ хақидаги рисолаларни ўрганганлиги маълум. Боболаримизнинг нутқ талқинлари ва унинг таъсирчанлиги ва нотиқлик санъати асослари бўйича олға сурган фикрлари жаҳон тараққийпарвар нотиқлигининг шу масалаларидаги талқинлари билан ҳамоҳангдир Ҳазрат Навоий ҳам "Мажолис ун-нафоис" асарида қатор воизлар ҳақида маълумот берган. Бас, шундай экан, ўзбек воизларининг салмоғи бошқа халқларникидан кўп бўлса кўпки, кам эмас. Хожа Муайяд - ваъз хақида Хожа Муайяд ўз замонасининг етук нотиқларидан бўлиши билан бирга, оддий мозор шайхларидан ҳам эди. Алишер Навоийнинг ёзишича, у "зоҳир улумин такмил қилиб эрди", яъни юзадаги илмлар, ўзига аён бўлган фанларнинг ҳаммасини ўзлаштиргангина эмас, балки уни тўлдирган ва ривожлантирган ҳам эди. Унинг ваъзлари жўшқин ўтган, ўз тингловчиларида

нутқига нисбатан хайрихоҳлик қўзғата олган. Шунинг билан бирга у ўз тингловчилари қалбига қўл сола олган, уларни ҳар бирини фаол фикр юритувчи, ваъз мазмунига нисбатан фаол муносабатда бўлувчи ижодкор тингловчилар даражасига кўтара олган. Ўз мажлисларининг қизғин ўтишига эриша олган. Навоий Хожа Муайяд каби оташнафас нотиқлар сони кўпайишини истаб, унинг ўз асаридаги нутқ бойлиги мисол тариқасида киритиб тарих саҳифасидан шарафли ўрин берган. Унинг нутқий маҳорати бошқа нотиқлар учун намуна бўла олади, деб ўйлаган. Чунки у ўша даврдаги мавжуд фанларнинг барчасини тўла ўзлаштирган ва уларни такомиллаштирган донишманд олимлигини ҳам инобатга олган. Хожа Муайяд каби маҳорат ва билимга эга бўлган ҳар бир нотиқ ўз тингловчилари қалбини ларзага келтириши, уларни ҳаяжонга сола олиши турган гап. Ана шундай қудрат заковати ва маҳоратига эса нотиқлик султонлар, подшоҳларнинг эзозида бўлган. Мавлоно Риёзий - лутф санъати хақида. Мавлоно Риёзий – Зова деб аталган вилоятда ўсди, улғайди. Ўзининг ақл-заковати ила шу вилоятнинг қозилик лавозимигача кўтарилди. Бироқ, Алишер Навоий "Мажолис ун-нафоис" асарида ёзишича, у айрим ўринсиз хатти-ҳаракатлари учун қозилик лавозимидан четлаштирилган, кишанга солиб бадарға қилинган. Натижада, бир умр таъқиб остида юради, ғарибликда кун кечиради. Мавлоно Риёзийнинг нотиклик даражасига эришувида мамлакат ҳукмдорлари мафкураси билан унинг инсонпарварлик қарашлари ўртасидаги келишмовчилик, турли зиддиятлар асосий омиллардан бири бўлган. Риёзий нотиқлигининг табиий томонларидан бири-ҳамдардлик туйғуларини биринчи ўринга қўя билишдир.

Алишер Навоий: "...ваъз айтиб, минбарда ўз ашъорин ўқуб, йиғлаб важди ҳол қилур эрди", — дейди. Шоирнинг бу сўзлари анча диққатэътиборга лойиқ, чунки, эл олдида расмий нутқ билан чиқиб, йиғлаш даражасига бориб етиш ва бу кўз ёшига нисбатан тингловчиларда кулги эмас, балки ҳамдардлик кайфиятини уйғота олиш учун катта санъаткорлик маҳорати керак. Мавлоно Риёзий нутқ пайтида кўз ёши даражасига етиб борар экан, қалбидагини йиғиб баён этар ва кишиларни шунга ишонтира олар экан, демак, шубҳасиз, у жуда истеъдодли нотиқ, чинакам сўз санъаткори бўлган. Мавлоно Риёзий ажойиб сўз санъаткори бўлиши билан бир қаторда, ўз даврининг кўзга кўринган педагогларидан ҳам бири бўлган. У дунёвий фанлар: табиатшунослик, география, тарих, адабиёт мисол ва намуналар келтиришдан назарияси ва бошқа фанларни чуқур ўрганиб, уни ёшлар ўртасида тарғиб қилган. Ҳар қандай томошанинг асоси бўлган ишонтириш санъати лутфда қай даражада бўлиши амалда Мавлоно Риёзий ҳазратлари томонидан асосланди. Мавлоно Риёзий ўз нутқларида бошқа нотиқлар қатори халқ оғзаки ижодидан ва айниқса, бадиий адабиётдан жуда усталик билан фойдаланган. У ўз замонасининг забардаст нотиғи, олими, педагог ва шоирларидан бўлган. Ҳусайн Воиз Кошифий - нотиқлик санъати хақида Камолиддин Ҳусайн Воиз Кошифий тахминан 1440 йилларда Хуросон вилоятидаги Сабзавор шаҳрининг Байҳак кентида туғилган. Бошланғич маълумотни Сабзаворда олиб, ёшлигиданоқ нотиқликка қизиқади. Шунингдек, адабиёт, математика, фалокиёт, кимё фанларидан ҳам тўлиқ билимга эга бўлган. Буни унинг ўша соҳа билан боғлиқ ижодидан кузатиш мумкин. Ундаги нотиқлик санъатига бўлган қизиқиш тезда эл орасида нотиқ сифатида танилишига сабаб бўлади. 1455-1468 йилларда Машҳадда нотиқлик санъати билан машғул бўлади. 1468 йил охирларида Хирот шаҳрига келиб

яшай бошлайди. Тарихчи олим Саид Нафисийнинг маълумотига кўра, Кошифий Ҳиндистонга боради. Бу сафар ҳақида аниқ маълумотга эга эмасмиз. Кошифийнинг икки қиз ва бир ўғил фарзанди бўлган. Ўғли Фахриддин Али Сафий зомонасининг шоири ва олими бўлган. Кошифийдан анчагина салмоқли ижодий мерос қолган. У адабиётшунослик, одоб-ахлоқ, тарих, кимё, математика, мусиқа, нотиқлик санъати, дин тарихи, тиббиёт ва давлатни идора қилишга оид 200дан ошиқ асарлар ёзган. Қуръони Каримни ёд билган, ҳадисларни халққа тарғиб қилишда, тушунтиришда у моҳир нотиқ бўлган. Қуръони Карим ҳақида авом халққа тушунарли бўлишни кўзлаб тўрт китобдан иборат шарҳ ёзади. Воиз Кошифийнинг бизгача етиб келган "Ахлоқи Мухсиний", "Рисолати Хотамна" (китоби Хотамнома), "Анвари Сухайлий", яъни "Калила ва Димна", "Тафсири Хусайний", "Жавоҳирнома" каби асарлари араб, урду, татар, турк, немис, инглиз, француз ва бошқа кўпгина тилларга таржима қилинган. Кошифий ижодига мансуб бу асарлар Ироқ, Туркия, Эрон, Париж, Лондон, Берлин, Россия, Афғонистон, Тожикистон, Ҳиндистон, Бангладеш каби мамлакатлар кутубхоналарида сақланмоқда. Хусайин Воиз Кошифий Хирот мадрасаларида талабаларни ваъзхонликка ўқитиб, ўргатади ва шу билан бирга таълим-тарбия беради. Хуросон бўйлаб одоб ва ахлоқдан нутқ сўзлайди. Унинг "Ахлоқи Мухсиний", "Китоби хотамнома", "Ахлоқи Карим", "Жавоҳирнома" каби китобларда ахлоқий таълимот илгари сурилган. Бу китоблар Хирот ва бошқа шаҳар мадрасаларида дарслик сифатида ўқитилган. Унинг фикрича инсон олижаноб бўлиши учун пок ва ҳалол, бирбиридан ёрдамини аямайдиган, бир-бирига ёрдам берадиган ва инсоний ҳурматини жойига қўядиган бўлиши лозим. "Одам номи яхшилик билан эслаш туфайли боқийдир.

Ҳаётлик айёминг ҳосили яхши ном орттиришдир", дейди. Шундагина инсон яхши хулқи одоби ва одамларга яхшилиги билан, ширин суханлиги билан олижанобликка етишиши мумкин, деган хулосага келади. Воиз Кошифий давлатга ва халққа зарар ва заҳмат етказувчиларни етти тоифага ажратади: 1.Дилозорлар; 2.Ножинс ва номуносиб фазилатлар билан таниқли кишилар: яъни ҳасад қилувчи, бахиллар, мўмсиқ (хасислар.); 3. Дунҳиммат (1. Дун-паст; 2. Разил, нокас, ҳимматсиз, пасткаш), яъни пасткаш ва разил кишилар; 4. Туҳматчилар, ғийбатчилар; 5. Хоин ва аҳмоқлар; 6. Хоин ва сотқинлар; 7. Тўла сўзлик (сергаплик), паришонгўйлик яъни лақмалар. Кошифий "Ахлоқи Мухсиний"нинг "Адолат бобида шундай ёзади: "Бузурглар, айтибдурларки, ҳамма халойиқ ақлга муҳтождир ва ақлни тажрибага эҳтиёжи бордур. На учунким тажриба аклни ойнасидурки анда иш салохи сувратин мушоҳада қилур". Демак, ақлнинг ойнаси тажрибада деб билган Кошифий, ўз ҳаётий тажрибасига асослангани аниқ. У нотиқ сифатида нутқ сўзлаганида албатта, ўз ақлига тажрибасини кўзгу деб билган. Шунинг учун ҳам нотиқдаги одоб, ахлоқ нормаларига қатъий амал қилган. Бу биринчи галда нотиққа хос инсоний фазилатларда шошмаслик, сабр, ҳаё, иффат, покизалик, ростгўйлик, камтарлик, шижоат, хушёрлик, мулойимлик, ширин муомала, вақгни қадрлаш, тингловчини зериктирмаслик, ортиқча сўзлар ишлатмаслик, ўз нутқи орқали фикрларини тингловчиларга лўнда ва аниқ етказа билиш ва уларни ўзига ром этиш кабиларда кўринади. Юқоридаги сингари ҳислатлар Кошифийда мужассам бўлган. "Алишер Навоий "Мажолис ул-нафойис" асарида бу улуғ воиз ҳақида маълумот берган:

Навоий Кошифий характерига хос хислатларни жуда ихчам ва лўнда, аниқ тарифланган, унда Кошифийнинг нотиқлиги ҳам, билимининг юксаклиги ҳам, аразчилиги ҳам ва кечиримлилиги ҳам қамраб олинган. Воизликнинг қанчалик қийин касб эканлиги кўрсатилган. Ҳар қандай вазиятда ҳам Воиз кечиримли бўлиши, кўпчиликка қарши бормаслиги уқтирилган. Кошифийнинг нотиқлик санъати ҳақидаги назарий ва амалий фикрлари "Футувватномайи султоний" асаридан ўрин олган. Кошифий мазкур асарида нотиқлик санъатида одоб масаласига алоҳида урғу беради, нотиқнинг ўзини тутиши, нутқ сўзлаётганидаги ҳолати, умуман, нотиқлик санъатининг қонун қоидалари ҳақида асосли фикрларини "аклнинг ойнаси" бўлган тажрибаларидан келиб чиқиб, нотиқликка хос амалий ва назарий хулосаларга келади. Мадҳия – мусобақаси кичик шаклли томоша IX—XII асрларда Мовароуннаҳрда маданият, илм-фан, санъат ва адабиёт ислом маданияти йўналишида ривожланди ва тараққий этди. Бу даврда яшаб ижод қилган. Забардаст даҳолар — жаҳон маданияти юлдузлари қолдирган мерос ҳанузгача ўз аҳамиятини йўқотган эмас. Бу даҳоларнинг фалсафий-эстетик қарашлари аҳли дил, илми ҳайрат, илми ҳол ва қол каби таълимотлар тарзида шаклланиб, борлиқни мушоҳада этишда, нафосат қадриятларини баҳолашда улкан аҳамият касб этади. Фозиллар яшаган йирик шаҳарларда мактаб ва мадрасалар давлат қарамоғида бўлиб, уларда илоҳиёт билан бирга дунёвий фанлардан - риёзиёт, фалакиёт, ҳандаса, тиббиёт, мантиқ, илми аруз, илми қофия, илми маъний, илми баён, илми бадеъ ва бошқа фанлар ўқитилган. Шу муносабат билан Бухоро, Самарқанд, Гурганж, Марв мадрасалари илм-фан фидойилари, фузалолари масканига айланди. Шуни қайд этиш лозимки, бу даврда дунёвий илм-фан илоҳиёт билан боғлиқ ҳолда ўқитилиб, тавҳид — Аллоҳни билиш,

унинг сифатларини англаш, яъни «Аллоҳ гўзал, у яратган нарсалар ҳам гўзал, у гўзалликни ёқтиради, шу боис комил инсоннинг хаттиҳаракатлари ҳам гўзал бўлиши, инсон гўзалликка гўзаллик билан жавоб бериши керак» деган ақида асос қилиб олинган эди. Бу эса Шарқ Уйғониш даври бошланишига, маданиятининг ривожланишига қулай имконият яратиб берди. Шарқ Уйғониш даври ажойиб олимлар, шоирлар, мусиқачилар, машҳур математик ва астрономлар етиштирди. Улар жахон илм-фани ривожига чексиз ҳисса қўшди. Форобий, «Рисолаи Мусиқа» ни ёзиб тугаллаб, «Ё алҳазар, эй мусиқа олами, яхшиямки, сен борсан, агар сен бўлмаганингда инсоннинг аҳволи не кечар эди!» деб хитоб қилган экан. Бу буюк мутафаккирни мусиқага мадхияси эди. Бу давр шоирлари ва мусиқачиларининг ижодидаги асосий жанр — ҳукмдорларни мадҳ этувчи қасида бўлиб, унинг муқаддима қисми насибга чолғу асбоби жўр бўларди. Мадҳия табиатидаги мусиқавий-шеърият асарлари билан бир қаторда илғор ижтимоий қарашлар ва кайфиятларни ифодаловчи қўшиқлар ҳам ижод қилинарди. Баъзан ҳажвий қўшиқларда шоир ҳамда мусиқачилар икки-юзламачилик ва мутаассиблик устидан кулишарди. Айниқса, дадил сўзлар — киноя, қочириқларга асосланган қўшиқлар халқ ўртасида жуда тез тарқаларди. X аср охирларига келиб Маҳмуд Қошғарийнинг қўшиқ ва эпик асарлари мажмуасидан иборат “Девону луғатит турк” («Турк тиллари луғати» яратилди. Фахриддин Муборакшоҳнинг турк шеърияти ва мусиқа шакллари ҳақидаги маълумотлар баёни бўлмиш «Тарих» асари хам дунёга келди. Юсуф Хос Ҳожиб, Аҳмад Яссавий каби алломаларнинг асарлари, Фахриддин ар-Розийнинг мусиқа жанри хусусидаги рисолалари туркий маданият тараққиётига, ижобий таъсир кўрсатди. Ўрта Осиё мусиқа санъати эрамиздан олдинги асрлардаёқ халқнинг турмуш маданиятидан муносиб ўрин олган эди. Халқ сайиллари, хамда тўй- томошаларида, мадҳия шеърлар ўқилар ва уларга қўшиқ тўқиларди. Масалан, Маҳмуд Қошғарийнинг «Девону луғатит турк» китобида келтирилган қўшиқлар юртимизда нафосатнинг жуда кенг тарқалганидан далолат беради.

Бу китобда меҳнат ва маросим қўшиқлари, қаҳрамонлик қўшиқлари ҳамда ишқ мадхи ахлоқий-таълимий шеърлар кенг ўрин олган. Қўшиқ ва шеърларда меҳнат жараёнлари, маиший ҳаёт манзаралари, кишиларнинг жўшқин ҳис- туйғулари, умид ва орзулари ифодаланган. Меҳнат қўшиқларида бунёдкорлик мадх этилиб, меҳнат машаққатларини енгиллатишга, ҳордиқ чиқаришга даъват этилган. «Девону луғатит турк» асари орқали бизга етиб келган қўшиқлар халқнинг қалбидаги қайғу-ҳасратининг, шодлигининг йўлдоши, билим қомуси, диний-фалсафий тафаккури рамзидир. Ўрта Осиё халқлари мусиқа меросида мақомлар катта ўринни эгаллайди. Узоқ тарихий тараққиёт йўлини босиб ўтган мусиқа бойлигимиз — «Шашмақом» нинг шаклланиши ҳам қадимги даврларга бориб тақалади. У дастлаб 24 мақом, кейин 12 мақом (унга Борбад Марвазий асос солган, деб тахмин қилинади) ва ниҳоят XV асрнинг машҳур мусиқа олими Нажмиддин Кавкабий (1516 йилда вафот этган) томонидан олти мақом — «Шашмақом» шаклида қарор топди. Мақомлар эса инсон тафаккурига мадхиялар эди. Маълумки, бизгача етиб келган мақомлар олтита, яъни «Шашмақом» дейилади. Борбад эса бир йилнинг 12 ойи тартибида 12 мақом «Дувоздаҳ мақом» яратган. Бу мақомларнинг ҳар бири ойнинг ўттиз куни ҳисобидан келиб чиқиб, яна 30 хил оҳангдан иборатдир. Демак, у йилнинг 365 куни учун 365 хил оҳанг яратган. Борбад ўзига Марвазий (марвлик) тахаллусини қабул қилган эди. IX аср иккинчи ярми, X аср биринчи ярмида яшаб ижод этган Абу Абдуллоҳ Рўдакий ўша давр эстетик тафаккури тараққиётига муносиб ҳисса қўшди. Рўдакий машҳур шоир ва машшоқ созанда эди. Болалик чогларида Абулаббос Бахтиёр деган созандадан уд ва чанг чалишни ўрганиб, халқ шеърларини куйга солади ва ўзи ҳам маҳорат билан ижро этади. Унинг халқ ичида шуҳрати ошиб, номи Бухоро ҳукмдори Наср II ибн Аҳмадга етиб боради ва у саройга таклиф қилинади. Рўдакий қасида, ғазал, қитъа, рубоий жанрларида сермаҳсул ижод қилган. У Ватанни мадх этишда намунали бўлган ижодкор хам эди. Демак мадҳия – буюкларнинг ишқини ва Ватанни улуғлаш жанри эди.

Хулоса Инсоният хурсандчилигини ёки қайғусини – сўз, куй, қўшиқ, ўйин ёки рақсда ифодалай олган. Табиат офатларига қарши биргаликда худоларга илтижо қилиш натижасида – хор пайдо бўлди. Хор ижросидаги илтижолар бир мавзуни якунлгунча вақт ўлчови жихатдан кўпроқ миқдорда харакат сарф қилинган. Натижада катта шаклдаги томошалар пайдо бўлган. Демак инсонният азалдан кичик ёки катта шаклдаги томошалар билан ошна экан. Худоларга қилинган илтижолар мазмунан турлича мавзуларга ажралиши натижасида орттирилган тажриба ёзма шаклдаги драматургия – мавзусига асосланиб ғояни ифодалайдиган воқеалар тартибини, томоша учун мўлжаллаб ёзма равишда кўриб чиқиш харакати пайдо бўлди. Шундай қилиб томоша тури икки шаклга ажради. Бу ният ва туйғуларни куй, қўшиқ рақс ва ўйинларда ифодалайдиган – кичик шаклдаги томошалар ёки кўпчилик бирлашиб, мавзуга асосланган ғояни ифодалайдиган хор – катта шаклдаги томошалардан иборат эди. Томошанинг ҳар иккала шакли хам байрамларнинг моҳиятини очишга хизмат қилган. Аввало худоларга мурожат қилган хор илтижолари ижро қилинган, сўнгра хурсандчилик – куй, қўшиқ, рақс ва ўйинлар билан байрамлар якунланган. Томошанинг катта шакли асосида инсониятни ғоявий тарбияси учун хизмат қиладиган трагедияларда – худолар ўртасидаги муносабатлар оқибатида келиб чиқадиган фожиалар ифодаланди. Натижада инсонларни – илохий, ғоявий, мафкуравий, ахлоқий, тарбиялаш учун хизмат қиладиган трагедияларни намойиш қиладиган жой, катта томоша шаклини кўрсатадиган – театр пайдо бўлди. Ривожланиш ва қарам қилиш сиёсати натижасида йирик давлатларни пайдо бўлиши – унга мафкуравий хизмат қиладиган театрга катта эътибор беришини тақозо этди. Инсонларнинг қалби ва онгига маълум

ғояларни сингдириш орқали давлат мафкурасига хизмат қилдириш учун театр – томоша узликсиз хизмат қилиши мумкинлиги маълум бўлди. Шундай қилиб Қадимги Юнонлар катта шаклдаги томошаларнинг амалий ва назарий асосларини, жанрларини аниқлади. Улар трагедия, комедия, драма номи билан, оммани ғоявий ва мафкуравий тарбиялаш мумкин бўлган катта томоша шаклларини давлат миқёсида ривожлантиришди. Лекин инсонларни орзу – умидларини, хис – туйғуларини ифодалайдиган музика қўшиқ рақс ва ўйин – кичик шаклдаги томошалар омма томонидан ривожлантирилиб инсоният учун хизмат қилишда давом этаверди. Кичик шаклдаги томошаларнинг мафкуравий жихатдан халққа хизмат қиладиган бадиий, ғоявий, рухий, қудратига Европада – концерт деган тушунча пайдо бўлгандан кейин ахамият берилди. Кичик шаклдаги томоша турларини бир жойга жамлаш – концерт ташкил қилиш, мазмунан ва ғоявий жихатдан бирбирига номерларини мафкурага хизмат қиладиган шаклга олиб келди. Назариётчилар уни томошалар тизимида – трагедия, комедия, ва драмадан кейин “эстрада” деб номлади. Унинг жанрлари белгиланди. Амалиётчилар эса уни томоша тури: театр, цирк, опера, ва балет қаторида – “эстрада санъати” – деб белгилади. Юқорида биз бу санъаттури қандай жараён босиб ўтганини бир тизмига солиб кўриб чиқдик.

Похожие

Улуғбек даврида фан, санъат ва маданият

Араб халифалиги даврида санъат, маданият ва меъморчилик

Тасвирий санъат

Уйғониш даври театри

Маҳобатли санъат композицияси