1920-1990 йиллардаги Тасвирий санъат ўқитиш методикасининг қисқача тарихи (Россия, Ўзбекистон) - Искусство - Рефераты

1920-1990 йиллардаги Тасвирий санъат ўқитиш методикасининг қисқача тарихи (Россия, Ўзбекистон)

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

77.5 KB

1920-1990 йиллардаги Тасвирий санъат ўқитиш методикасининг қисқача тарихи (Россия, Ўзбекистон). Янги вазифаларни амалга ошириш катта назарий ёки практик ишларни амалга оширишни, халқ маориф барча ходимларнинг жипслашувини талаб этди. Бундай бирлашувга бирданига эришиш мумкин эмас эди. Дастлабки пайтларда санъатни давлатнинг вазифаларидан четда туришига ҳаракат қилган, ўтмиш меросини ўрганишнинг аҳамиятини рад қилган арбоблар бу ишга анчагина тўсиқ бўлдилар. Бадиий ижод сохасида реалистик санъатнинг мустаҳкам эътиқодли тарафдорлари билан жиддий мактабни рад этувчи буржуа формалистик йўлнинг тарғиботчилари ўртасида кескин ғоявий кураш борар эди. Афсуски, ҳокимиятнинг дастлабки йилларида расмий санъат маъмурияти, маориф ходимлари вазиятга тўғри баҳо бериша олмадилар. Рассомчилик Бадиий академиясида антик давр ҳайкалларидан ишланган ганч кўчирмалар уриб синдирилди, чиқариб ташланди, унинг назарияси ва методикаси сохасида бошбошдоклик ҳукмрон эди. 1921 йили ягона меҳнат мактабида ўргатиладиган тасвирий санъат ўқитиш праграммаси илмий жиҳатдан жиддий камчиликларга эга эди. Масалан, праграммада таълимнинг дастлабки поғонасида "натурага қараб мажбурий расм чизишдан мутлақо воз кечиш керак" деб айтилган эди. Праграммаларда тасвирий санъатдан савод чиқаришни эмас, балки болаларни тўла равишда ўз ихтиёрига ташлаб қўйиб, уларнинг қобилиятини ривожлантиришга интилиш асос қилиб олинган. Йигирманчи йилларнинг бошларида кўпчилик мактабларда болаларни тўғри, реалистик расм чизишга ўқитишган эмас. Мазмунсиз устомонлик методиканинг мохиятини чиқарибгина қолмасдан, балки умумтаълим мактабларидаги расм ўқитиш ва вазифаларини ҳам бузиб қўймоқда эди. Натижада расм чизиш болаларнинг ақлий ривожига ҳеч нарса бермагандан ташқари, аслида уларнинг эстетик

тарбиясига тўсиқ бўлиб қолган эди. 20 - йилларнинг охири 30 – йилларнинг бошида ўқитишнинг формалистик методлари кенг ва адолатли танқид қилина бошланди. Бу методларнинг келтирилган зарарлари яққол кўриниб қолади. Собик ВКП (б) Марказий комитетининг 1931 йил 25 авгус т идаги қароридаги мактабдаги таълим етарли даражадаги умумтаълим билимларни бера олмаётгани, техникумлар учун , ҳамда олий мактаблар учун тўла билимли бўлган, фан асосларини яхши ўрган кишиларни етказиб бериш вазифасини қониқарли ҳал қила олмаётгани кўрсатиб ўтилган эди. Праграмма ва ўқув планлари мазмунини қайта кўриб чиқиш натижасида мактабда расмдан дарс бериш методлари ўзгартирилди. Расм ўқитиш дунёни ўрганишнинг жиддий воситаларидан бири сифатида қараладиган бўлди. Ўқитувчи расмдан дарс бериш жараёнида ўқувчилар зарур билим ва кўникмаларни эгаллаб, улар онгли рав и шда расм чизадиган бўлишларини кўзлаб дарс бермоғи лозим эканлигини таъкидланди. 1931 йилда нашр этилган праграмма ўқув матераллари ва расмдан таълим бериш методлари мазмунини янгидан белгилаб берди. Унинг асосига натурадан расм чизиш йулга қўйилган эди. Шу билан бирга праграммада хаёлдан, безакли расм чизиш, темалар бўйича расм ишлашга ҳам жой ажратилган. Санъат ҳақидаги сухбатларга муҳим аҳамият берилган. Бу сухбатлар ўқувчиларни тасвирий санъат асарлари билан таништириши, ғоявий ва сиёсий тарбияга кўмаклашуви керак эди. Кейинги йилларда собик СССР Рассомлари саюзи, собик СССР Педагогика Фанлар Академияси қошидаги бадиий тарбия институти биргаликда илмий ходимлар ва педагоглар группаси бадиий таълимни яни мазмунини ишлаб чиқди. /1974/ 1984 йиллар/ умумтаълим мактабларида тасвирий санъат фанини ўқитилишини такомиллаштириш борасида назарий ва амалий тавсиялар берилди. Мана шу ишларнинг ҳаммаси ўқитувчиларда янада жиддий ва чуқур тайёргарликни, педагогика ва ўқитиш методикаси қоидаларини назарий

жиҳатдан билишни талаб қилади. Расм чизиш ҳамда санъат асарларини идрок этиш жараёнида ўқувчиларнинг тафаккур қилиш қобилиятлари ривожланади, ва шу шу тариқа уларнинг дунёқарашлари шаклланиб боради. Расм чиза билиш ва санъат асарларини идрок этилиши ҳар бир киши учун зарурдир. Расм чизишни билиш агрономга, шофёрга, дастгох ёнидаги ишчига, оғир операцияни бажараётган хирургга кўмаклашади, олим ва ўқувчига, архитектор ва конструкторга, шунингдек фаолият даражаси бевосита расм билан алоқодор бўлган бошқа мутахасисларга кўпроқ нафи тегади. Мана шу ишларнинг ҳаммаси ўсиб келаётган авлодни ҳаётга тайёрлаш ишида расм чизишнинг улкан амалий аҳамияти борлигидан далолатдир. Ўрта мактабдаги тасвирий санъатга ўқитишнинг асосий амалий вазифаси – бу реалистик расмнинг, унинг усуллари ва расм чизишнинг малакаларини ўрганишдан иборатдир. Ўқувчи қаламни қўлда қандай тўғри ушлаш, чизиқларни қандай чизиш, чизиқлар орқали текисликда ҳажми катта предметларни қандай тасвирлаш кераклигини кўрсатади. Ўқитувчи турли рассомчилик материаллари ҳамда қуроллари билан таништиради, методик изчилликни сақлаган ҳолда расм устида қандай ишлаш кераклигини кўрсатади. Умумтаълим мактабларида тасвирий санъат машғулотлари ўз олдига болаларда бошқа сифатларни тарбиялаш вазифасини ҳам-уюшқоқлик, иш режасини уйлаб олиш, онгли ва планли равишда ишлашни мантиқан тафаккур қилиш сифатларини ҳам ўргатади. Расм чизиш жараёни мақсадга қаратилган меҳнатдир. Ўқувчи расм чизар экан, маълум бир мақсадни ўз олдига қўяди. Маълум мақсадларга эришиш йўлида ўз кучларини бир ерга тўплай олиш маҳорати кишининг амалий фаолияти учун жуда катта аҳамиятга эгадир. Меҳнат жараёнида мақсадга интилиш ҳиссасини ривожлантирар экан, биз шу билан бирга мактаб партасида пайтидаёқ одамнинг келажакдаги ҳаёти учун зарур бўлган сифатларни тарбиялашга ёрдамлашган бўламиз.

Ниҳоят тасвирий санъат машғулотларида ўқувчилар машҳур санъат асарлари ва уларнинг ижодкорлари билан танишадилар. Санъат ҳақидаги сухбатларда ўқитувчи тасвирий санъатнинг ҳар хил турлари : графика, рангтасвир, ҳайкалтарошлик, меъморлик, безак – амалий санъат турлари ҳақида ҳикоя қилади. Санъат ҳақидаги сухбатлар ўқувчиларни инсоният маданияти тараққиёти тарихи, санъатнинг улуғ асарлари, буюк рассомнинг ҳаёти ва ижоди, маълум бир даврнинг услублари, ўтмишдаги ва ҳозирги кундаги атоқли кишилар ҳаёти, ижоди билан танишадилар. Ўқитувчин ин г вазифаси мана шу маълумотларни содда, лўнда қилиб тушунарли шаклда болалар онгига етказишдан иборатдир. Бу иш асосан тасвирий санъат турларини ҳамда улуғ рассомларнинг номларини санаб чиқиш билан иш битмайди,- ўқувчиларни санъат асарларни қадр-қимматини тушунишга ўргатиш, ўшалар ҳақида болаларнинг ўз фикрлари ва мулохазаларини ривожлантириш қобилиятини ўстириш керак. Бунинг учун пелагог ўқувчиларни муттасил сухбатга тортиб туриш, уларга ўз фикрларини айтишга имконият бериши, у ёки бу асарга ўқувчи тўғри баҳо берганда рағбарлантириш, рассомларнинг асарларидаги энг муҳим ва қадрли, қимматли ўринларни тушунмай қолганда одоб билан тўғрилаб тушунтириши лозим. Тасвирий санъат билан танишиш санъатдаги ҳамда ҳаётдаги гўзалликни тушунишга,табиат, ватанга муҳаббат ҳиссасини ривожлантиришга қаратилгандир. Ўқ и тувчи санъат ҳақидаги сухбатлар ор қ али болалар эътиборни бадиий тасвир воситларга , ижро этиш техникасига ўргатади, яъни санъат асарларини "ўқийдиган" қилади. Санаб чиқилган ўқув-тарбиявий вазифаларни амалга оширишда ўқитувчи ўқувчилар билан ишлаганда маълум бир системага риоя қилиши ҳамда ранг - баранг методикадан фойдаланиш зарур. Ҳар бир машғулот ўзининг методикасини, ишга ўзига хос ёндашувини талаб этади. Машғулотларга ижодий ёндашувида педагогнинг топқирлиги ва ма ҳ орати

ў зига хос катта аҳамиятга эга. Ўқитувчи иш жараёнида ютуққа эришмоқчи экан, у шунингдек ўқувчи қайси ёшда қанча ҳажмдаги билим ва малакани эгаллай олишини яхши билиши, ўқувчилар билан иш методикасини пухта ўйлаб кўриши, улар иш хусусиятларини назарда тутиши лозим. Бу вазифа асосан собик СССР Маориф минстрлиги таъсис этган тасвирий санъатдан мактаб ўқув праграммасида ҳал этилган, бироқ праграммада ўқитувчи ишининг барча хусусиятларини аниқлаш мумкин эмас. Энг муҳим-программани билганда уни қуруқ ёдлаш эмас, балки ўйлаб, назарий жиҳатдан пухта ўйлаб тушуниб билиши керак. Ўзбекистон тасвирий санъати тарихи фани ҳаётда ва амалиётда тутган ўрни ва мавқеига кўра асосий ва етакчи фанлардан бири ҳисобланади. Халқимиз тасвирий санъатини ибтидосидан то бугунги ранг-баранг ютуқларигача бўлган жиҳатларини ўз ичига қамраб олган ҳолда бўлажак мил л ий педагогларимизга ўргатилиши керак булган энг долзарб масалаларидан бири. Шу боисдан ҳам Ўзбекистон тасвирий санъати тарихининг улкан бир қисми сифатида шакллантирилишига етарли асос бор. Бугунги ўзлигимизни англаш, ўз қадримиз ва фарзандларимиз истиқболини яратиш имкониятига эга бўлган даврда мустақил Ўзбекистонда миллий маданиятимизнинг ўзига хослигини тиклаш, умумтаълим, академик лицей ва касб-ҳунар колежларида ёшларни бадиий тарбиялаш ва камол топтириш ҳамда ҳозирги кунимизни тўлароқ идрок этиш учун энг тўғри тарихимизни яхши билмоқлик ҳисобланиди. Чунки ҳар бир янгилик тарихий боғланиш орқали амалга оширилади. Тарихий манбалардан фойдаланиш эса аждодларимиз тўплаган қимматли тажрибаларга асосланган бўлади. Ҳар бир соха кишисига ўз ижодий фаолиятида истиқболдаги вазифаларни белгилаб олиш имкониятини яратади. Ўтган даврларда ёшларнинг жуда кам қисми бадиий таълим олиш учун ўша даврдаги тажрибали халқ усталаридан, подшоликнинг сарой устахоналаридан машаққатли ҳунар таълимни ўқиб ўрганган.

Бадиий-эстетик таълим-тарбияни янада ривожлантириш, унга махаллий ёшларни жалб қилишда бир неча йиллармобайнида Туркистонга келган рус рассомларининг хизматлари сезиларли бўлган. Улар ўлкамизнинг бир неча йирик шаҳарларида бадиий студиялар ташкил этганлар, ўзларининг яратилган асарларидан кўргазмалар уюштирилган. 1918 йили ана шу бадиий студиялар базасида Тошкентда бадиий очилади. Бошқа шаҳарларда 1918 йилдан 1920 йилгача бирин кетин махсус мактаблар, интернатлар, бадиий тугарак ва устахоналар барпо этилди. Бу барпо этилган бадиий мактабларда дарсларни асосан мутахассис бўлмаган ёки иши юришмаган баъзи бир рассомлар олиб борган. Машғулотларни ўқитиш ва ўргатишга миллий дастурлар ишланмаган, маҳаллий бадиий материаллар, асбоб-ускуналар мавжуд бўлмаган ҳолда ўта ночор ахволда дарслар ўтилган. 1920-21 йилларга келиб илк очилган бадиий мактаблар тажрибаси ўрганилиб, уларнинг иш тажрибаларини умумлаштириб биринчи бор тасвирий санъат, "расм" дарсига дастурлар ишланди. 1923-24 йилларда ма ҳ аллий педагогларнинг иш тажрибалари асосида янги ўқув дастурилойихаси тузилди. 1925 йилда ўқув дастури яна ҳам мукаммаллаштирилди ва "Биринчи босқич мактабда бадиий тарбия" дастури номи билан нашр этилди. 1927 йили Тошкент ва 1928 йили Самарқандда ташкил этилган бадиий билим юрти Ўзбекистон мактабларида тўгарак ва студияларни раҳбар ва ўқитувчилар билан таминлашда муҳим аҳамиятга эга бўлди. 1927-28 ўқув йилида собик Маориф Халқ Комиссарлиги соби қ ЎзССР мактаблари учун янги дастур ишлаб чиқди. Бу йилда ишлаб чиқилган дастур иккинчи босқич мактаблари учун ўқув жадвалида тасвирий санъатга 1-5 синфларда ҳ афтасига соатдан ўрин берилди. Йил давомида ҳар бир синфда 34 соатни ташкил этди. Дастурда асосан Тошкент, Самарқанд ва Россия мактаб дастурларидан кенг фойдаланилди. Шу тариқа тасвирий санъат

дастурлар ҳар 3-5 йил давомида қайтадан ишланиб турган. Ўша пайтдаги статистик маълумотга кўра Туркистонда ҳаммаси бўлиб 100 кишига яқин рассом-педагог мутахассислар бор эди. Уларнинг кўпчилиги асосан Тошкент ва Самарқандда фаолият кўрсатганлар. Мусулмон расм ўқитувчилари мутлоқа йўқ эди. 30 йилларнинг биринчи ярмида тасвирий санъат ривожига катта салмоқли ҳисса қўшган Исканлар Икромов дастлабкикитоб графикаси рассоми ҳисобланган. 1932 йилда ўзбек тилида унинг "расм ўрганиш қўлланмаси" нашр этилди. Бу қўлланма оддий, тўғри бурчакли ҳарфларнинг ёзилиши тўғрисида бошланғич маълумот берилди. Булар ўзбек тилида ёзилган бирдан-бир қўлланма бўлиб, мактабда тасвирий санъатни ўқитиш методикасида оид дастлабки қўлланма бўлди ҳамда ўзбек мактабларидаги тўгаракларга катта методик ёрдам берди. Дастурлар қайта қайта ишланиб ўз замонасига монанд ҳолатга келтирилган.1937 йилдан бошлаб собик Ўзбекистон ССР Маориф Халқ Комиссарлиги /МХК/ бошланғич мактаблар бошқармаси томонидан туз и лган "бошланғич мактаб дастурлари"да расм "расм ва лой иши",- деб юритилди. Дастурнинг мақсади ўқувчиларнинг билим ва тасаввурини кўргазмали шаклда ифодалаш учун уларга зарур бўлган малака ва кўникмалар ҳосил қилишга қаратилди. Шунингдек, талабаларнинг шакл ва ранг ҳақидаги тасаввурларини аниқлаш ва кенгайтириш, уларни кўриш ва кузатишга ўргатиш, бўёқ ва пластик материаллар билан ишлашда бошланғич техник малакани таъминлашни таркиб топдиришга хизмат қилган. Бундан ташқари дастурдаги мавзулар ўқувчиларнинг ёшини ҳам ҳисобга олган ҳолда тузилган. Бу дастур ўз ичига қуйидаги тартибда бўлимлардан иборат бўлган : -мавзули расм ишлаш /эркин расм ишлаш/: -тасаввур ва кузатиш асосида расм ишлаш:

-ҳаётдан олинган айрим буюмлар ёки буюмлар гуруҳининг расмини ишлаш : -оддий нақшлар ишлаш ва ранг хусусиятлари билан талабаларни таништириш учун баъзи бир машқларни бажариш: -шрифт ва плакат ишлари: -лой ишлари: бундан ташқари ҳар бир синфда ўқувчиларнинг ёш хусусиятларига қараб талаб даражаси белгиланади. Мисол, 1 синфда ўқувчилар қизил, сариқ, кўк, яшил, қора ва тўқ сариқ фойдалана олишни, 2 синфда мавзули расмлар билан бирга айрим буюмларнинг расмини тасавур ва кузатиш асосида ишлашни назарда тутилган. 3 синфда ўқувчилар буюмларнинг шакли, рангги, фазовий ҳ олати, переспективасини билиши талаб этилган. 1936, 1937, 1939 йиллар давомида "расм ва лой иши", "расм солиш", 1945-46, 1947-48 йилларга келиб "расм" ўқув дастури билан жамланиб қайта ишлов берилди ва амалда фо й даланилди. 1942 йилларда Ўзбекистонда бошланғич 7 йилли ва ўрта мактаб бўйича ўқувчиларнинг педагогик маълумоти аниқланганда мусиқа, чизмачилик ва расм ўқитувчиларининг умумий сони 246 кишини ташкил этган, аммо бу дегани ҳаммаси махсус маълумотли дегани эмас. 1941-45 Иккинчи жаҳон уруши йилларида Ўзбекистон жуда кўп тасвирий санъатни турларини маълум миқдорда жонлантирди. 1949-50 ўқув йилида тузилган дастурларни амалда қўллашга эътибор берилмади. 5-6 синфларда расм дарслари учун соат ажратилмади, балки синфдан ташқари қўшимча дарс соатларига қўшиб қўйилди. 1954-55, 1957-58, 1958-59 ўқув йилларда расм дастурига ўзгартиришлар киритилмади. 1959-60 ўқув йилида дастур қайта қурилиб 1-4 синфларнинг расм дарслари қайта жадвал соатларига киритилди. 1960 йил Ўзбекистон Педагогика фанлари илмий - текшириш

институтининг тузилиши ҳам тасвирий санъат педагогикасининг равна қ ига салмоқли хисса қўшди. Худди шундай Ўзбекистоннинг миллий тасвирий санъат усталари Б.Ҳамдамий, Ш.Хасанов, А.Абдуллаев, У.Тансикбоев ва М.Набиев ҳамда бошқаларнинг ижодий ишлари, педагогик методик ўқув қўлланмалари ҳамда ўзларининг иш тажрибалари билан ёшларимизни тасвирий санъат таълимига бўлган интилишини яна ҳам ил ҳ омлантириш хиссиёти билан су ғ орди. Эндиликда мустақил Республикамизда амалда оширилаётган инқилобий ўзгаришлар жамиятимизни иқтисодий, ижтимоий, сиёсий, маънавий жиҳатдан жаҳоннинг энг ривожланган мамлакатлари қаторидан ўрин олишда ўзининг ижобий натижаларини бермоқда. Олий мажлиснинг 1997 йил 28 августдаги IX сессиясида қабул қилинган "Кадрлар тайёрлаш миллий дастури" муҳим тарихий, амалий ҳужжат бўлиб, таълим тизимини тубдан исло ҳ қилиш, уни дунёнинг илғор демократик давлатлари даражасига етказиш ва ёш кадрларни юксак маънавий, ахлоқий, юқори билимларга эга қилиб тарбиялашни мақсад қилиб қўяди. Кейинги вақтда ҳамма со ҳ аларда бўлгани каби халқ таълими тизимида ҳам кўпгина амалий тадбирлар амалда оширилмоқда. Хусусан, Педагогика университети ва институтлари Бадиий графика факультетларида ёш педагог –рассомларни тайёрлаш бўйича янги ўқув режалар, дастурлар тузилмоқда.

Адабиётлар 1. Абдуллаев А.А. санъат тарихи Т. 1991. 2. Апухтин О.К. Тасвирий санъат ҳақида сухбатлар Т.1961. 3. Азимова Б,Ражабов Р, Абдирасилов С. 4. Тасвирий санъатга оид аташамарнинг изоҳли луғати Т 1994. 5. Булатов С.С. Ўзбек халқ амалий безак санъати. Т. 1991. 6. Булатов С.С.Амалий санъат қисқача луғоти. Т. 1992. 7. Қосимов Қ. Наққошлик Т. 1982. 8. Мажидов Ж. Т. сиа. Мактабдан ташқари ишлар. Т. 1983. 9. Мажидов Ж. Мактабда тасвирий санъат бўйича ўқув тарбиявий ишларни ташкил этиш Т.1995. 10. Набиев М.Н, Азимова Б. Расм чизишни ўргатиш методикаси Т. 1976. 11. Набиев М.Н. Рангшунослик Т. 1995.

Похожие

Тасвирий санъат

Тасвирий санъат ўқитиш методикаси курсининг мақсад ва вазифалари

Чет эллар тасвирий санъат ўқитиш методлари (миср, юнон, рим)

Умумтаълим мактабларида ҳамда академик лицей ва касб-ҳунар коллежларида тасвирий санъат

Тасвирий санъат ва амалий санъат ўқитиш бўйича илғор рассом-педагогларнинг иш фаолияти билан таништириш