Жамоа, ширкат ва акциядорлик (ҳиссадорлик) хўжаликлари ва уларнинг самарадорлигини ошириш - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Жамоа, ширкат ва акциядорлик (ҳиссадорлик) хўжаликлари ва уларнинг самарадорлигини ошириш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

164.5 KB

Жамоа, ширкат ва акциядорлик (ҳиссадорлик) хўжаликлари ва уларнинг самарадорлигини ошириш Режа : 1. Кооперациянинг моҳияти, объектив зарурияти ва ривожланиши 2. Жамоа хўжалигини қайта қуришнинг асослари ва трансформацияси. Хўжаликлараро ва деҳқон кооперацияси. 3. Қишлоқ хўжалиги кооперативи (ширкат хўжалиги)ни ташкил этиш тамойиллари ва шароитлари, унинг мулки, ишлаб чиқариш фаолияти ва самарадорлиги 4. Агросаноат корхоналари (бирлашмалари), агрофирмалар ва агрокомбинатлар. 5. Хўжалик юритишнинг акциядорлик (ҳиссадорлик) шакллари.

1. Кооперациянинг моҳияти, объектив зарурияти ва ривожланиши Қишлоқ хўжалигида хўжалик юритишнинг турли туман шакллари системасида кооперация муҳим ўрин тутади. Кооперация деганда мавжуд ишлаб чиқариш мулклари ва молиявий ресурслари, мустақиллиги ва ташаббускорлиги асосида иқтисодий фаолиятнинг у ёки бу сохасида умумий ишлаб чиқариш мақсадларига эришиш учун ихтиёрий бирлашадиган корхона ёки ишлаб чиқариш бўлинма, ходимларининг маълум қисмининг ташкилий шакли тушунилади. Қишлоқ хўжалигида кооперациянинг зарурлиги, энг аввало бир бутун ижтимоиий ишлаб чиқаришга бевосита мустақил қўшила олмайдиган алоҳида деҳқон, деҳқон хўжалиги, ижарачилар ва бошқалар каби - майда қишлоқ хўжалик товар ишлаб чиқарувчиларининг мавжудлигига бевосита боғлиқ. Улар учун бу вазифа, хўжалик юритишнинг анча қулай, қўлланиладиган ҳаммабоп шакли бўлган кооперация орқали ҳал қилиниши мумкин. Ахир кооперация асосида меҳнат коллективларининг ўзини-ўзи ташкил қилиш принципи етади, у ихтиёрийликни, ўз-ўзини молиялаштиришни ўзини-ўзи бошқаришни. ташаббускорлик ва мустақилликни талаб қилади. Артелъ принципига асосланган кооператив меҳнат ҳаки ҳаётий манфаатларни меҳнатнинг конкрект пировард натижалари билан мустаҳкам боғлайди, кишиларни ишлаб чиқаришни ривожлантиришга ва унинг келажаги ҳақида қайғуришга нафақат ўзининг индивидуал истеъмоли тўғрисида эмас, балки ишлаб чиқариш жамғармаси тўғрисида ўйлашга ундайди. Кооперативлар давлат корхоналаридан фарқ қилиб, биринчидан, бутун жамиятнинг эмас, биринчи навбатда ўз аъзоларининг иқтисодий эҳтиёжларини қондиришга ёрдам беради. Иккинчидан, шунинг учун кооператив аъзолари, кооперативга бирлашмаган шахсларга нисбатан анча қулай социал-иқтисодий шароитларга эга бўлади. Амалиётда кооперациянинг икки усули қўлланилиши мумкин: ташқи куч таъсири остида бирлашиш ва ихтиёрий бирлашиш. Биринчи ҳолатда бирлашма энг аввало шу ташқи

кучнинг манфаати йўлида хизмат қилади ва коллектив ходимларнинг социал мослигини ҳисобга олмасдан ташкил топади. Бундай коллективларда шахс кўпинча бўйсунади. Ходимларнинг ихтиёрий бирлашуви эса уларнинг ҳамкорликда манфаатдорлиги асосига таянади; бу ерда кооперация - унинг қатнашчилари манфаатларини амалга ошириш воситаси ва шунинг учун киши шахсиятини камситмайди. Бу усуллар кўпинча уйғунлашади, лекин бу уйғунлашув турлича, кўп омилларга боғлиқ бўлади. Саноатда "юқоридан" мажбурий кооперация устунлик қилувчи ҳисобланади. Қишлоқ хўжалигида "юқоридан мажбурий кооперация кам самаралидир. Қишлоқ хўжалигида фаолият кўрсатиш сферасига боғлиқ ҳолда кооперацияларнинг учта типи ҳаракат қилади: ишлаб чиқариш, матлубот ва аралаш. 1.Ишлаб чиқариш кооперативлари қишлоқ хўжалик маҳсулотларини, бошқа товарларни ишлаб чиқариш, қайта ишлаш ва сотиш мақсадида барпо қилинади ва ҳаракат қилади. 2.Матлубот кооперативлари ўз аъзоларининг ва бошқа фуқароларнинг савдо ва маиший хизмат соҳасидаги эҳтиёжларини қондиради. 3.Кооперативларнинг аралаш типи маҳсулот ишлаб чиқариш ва матлубот фаолияти билан шуғулланади. Кооперацияга қатнашувчиларнинг составига қараб қишлоқ хўжалик ишлаб чиқариш кооперативлари қуйидаги турларда бўлиши мумкин: а).Деҳқон хўжаликларининг ишлаб чиқариш-сотишга мўлжалланган кооперативларга бирлашиши (деҳқон кооперацияси); б).Ўсимликчилик, чорвачилик ва бошқа тармоқ кооперативларига ички хўжалик ижара пудрати системасидаги бирламчи ижара коллективларини бирлаштириш (ички хўжалик кооперацияси); в).Жамоа хўжалиги шаклидаги кооперативларга алоҳида деҳқонларнинг бирлашиши (қишлоқ хўжалик кооперацияси) г).Корхона ва бошқа хўжаликлар иштироқида бирлашиш(хўжаликлараро бирлашиш).

Қишлоқ хўжалигида кооперативлар деҳқонларнинг, ижарачиларнинг, деҳқон хўжаликларининг бошқа фуқароларнинг хоҳиши бўйича ташкил этилади. Унинг ташкил этилиши қандайдир алоҳида кенгаш, хўжалик ва бошқа органларнинг махсус рухсати билан боғланмаган. Кооператив аъзоси кооперативнинг мақсад ва вазифаларини амалга оширишда қатнашишга хоҳиши ва қобилияти бўлган ҳар бир 16 ёшга тўлган фуқаролар бўлиши мумкин. Кооперативнинг асосий ҳужжати бу устав бўлиб, у расмийлаштирилгандан бошлаб кооператив фаолият кўрсата бошлайди. Агар кооператив фаолияти учун ер участкаси зарур бўлиб қолса, у ҳолда унинг уставини рпасмийлаштириш учун ер эгасининг розилиги ҳам зарурдир. Кооперативнинг устави, расмийлаштиришга берилган кундан бошлаб 1 ой муддат ичида маҳаллий ҳокимият томонидан кўриб чиқилади. Кооператив уставида: кооперативнинг номи, унинг жойи, фаолиятининг предмети ва мақсади, кооперативга кириш ва ундан чиқиш тартиби, кооператив аъзоларининг ҳуқуқ ва мажбуриятлари, унинг бошқарув ва назорат органлари, уларнинг компетенцияси, кооперативнинг мулкини вужудга келтириш ва фойдасини (даромадини) тақсимлаш тартиби, кооперативнинг асоси ва ундан чиқиш тартиби, кооператив асоси ва ундан чиқариш тартиби, кооперативни қайта ташкил қилиш ва фаолиятини тўхтатиш шартлари аниқланади. Уставда кооператив фаолиятининг хусусиятлари билан боғланган, низомларга қарама-қарши бўлмаган бошқа моддалар қўшилиши мумкин. Уставдаги вазифаларни амалга ошириш учун унга тегишли зарур ишлаб чиқариш воситалари ва бошқа мулклар кооперативнинг мулки ҳисобланади. Кооперативга бинолар, иншоотлар, машиналар, ускуналар, транспорт воситалари, маҳсулдор ва ишчи ҳайвонлар, ишлаб чиқарилган маҳсулот, пул воситалари ва бошқа буюмлар тегишли булади. Кооперативнинг мол-мулки унинг аъзоларининг пул ва моддий бадаллари, улар томонидан ишлаб чиқарилган, маҳсулот сотишдан келган даромадлар,

кооперативни нг акция ва бошқа қимматбаҳо қоғозларни сотишдан келган тушумлари ва банк кредитлари ҳисобига вужудга келади. Кооперативнинг мулкига хужаликлараро корхона ва ташкилотларнинг қатнашув ҳиссасига мос мулклари ҳам киради. Таркибига фақат кооперативлар кирадиган, иттифоқ (бирлашма)ларнинг асосий, моддий оборот воситалари ва бошқа мол-мулклари умумий мулк сифатида ҳуқуқ шу кооперативларга тегишли булади ёҳуд иттифоқ (бирлашма)нинг мулки булиши мумкин. Мулкни идора қилиш ҳуқуқ фақат кооперативнинг ўзига тегишли булади. Кооператив мулки фақат суд қарори билан олиб қўйилиши мумкин. Кооператив: а).Ўзига тегишли бўлган асосий ва айланма воситаларни бошқа корхоналарга ташкилот ва фуқароларга бериш туриш ва сотиш, алмаштириш, ижрага бериш, қарзга бериш ва бепул фойдаланишга бериш, шунингдек асосий воситалар яроқсиз булганда ва маънавий экскирганда уларни балансдан чиқариш; б).Кооператив учун маҳсулот ишлаб чиқарувчи ёки иш ва хизматлар бажарувчи бошқа корхона, ташкилот ва фуқароларга шартнома асосида моддий ва пул ресусрларни ўтказиш ҳуқуқига эга. Кооператив мажбурият буйича барча тегишли мол-мулк, шу жумладан асосий воситаларга мустақил жавобгарликни ўз зиммасига олади. Давлат кооперативлар мажбурияти бўйича, кооператив ҳам ўз навбатида давлат ва аъзолари мажбурияти бўйича жавобгар эмас. Кооператив аъзолари унинг қарзлари бўйича жавобгар эмас. Кооператив фаолияти товар-пул муносабатларидан фойдаланиш ихтиёрийлик ва ўзини-ўзи молиялаштириш принципи асосида кўрилади. Бунда хужалик юритишнинг кооператив шакли ва ишлаб чиқарилган маҳсулотни тақсимлаш, шунингдек даромадларни тақсимлаш кооперациядаги хужалик механизмининг хусусиятларини шарт қилиб қуяди: режалаштиришда, баҳоларни ташкил топишида, меҳнат ҳақида, давлат

бюджети б илан узаро алоқаларда, банклар билан алоқаларда, моддий техника таъминотидаги хусусиятлари ва ҳ.к. ишлаб чикариш кооперативлари иқтисодий мустақил товар ишлаб чиқарувчи жамоалар ҳисобланади. Бозор иқтисодиёти шароитида ҳаракат қилию, у уз фаолияти йўнлашини, ишлаб чиқаришнинг ҳажми ва структурасини аниклайди, унинг режалаштириш, ташкил килишни, маҳсулот (ишлар, хизматлар) сотишни амалга оширади. Кооперативнинг давлат билан, бошқа корхона, ташкилотлар билан, унинг маҳсулотининг истеъмолчиси сифатида ҳам, унга моддий-техника ресурсларини етказиб берувчи сифатида ҳам узаро иқтисодий алоқалари, унинг бутун хўжалик операциялари фақат шартнома асосида амалга оширилади. Шартнома – кооперативнинг барча кўрс атилган ишлаб чиқариш ўзаро алоқаларини бошқариб турувчи, тартибга солувчи, ягона ҳуқуқий ва меъёрий ҳужжатдир. Истеъмолчилар манфаатини тўла ҳи собга олиш, шартнома мажбуриятларига риоя қилиш кооперативлар иши сифатини баҳолашнинг асосий мезони ва самарадорлиги, унинг фаолиятига асосий талаб ҳисобланади. Кооператив шартнома мажбуриятларига риоя қилмаган ҳолда белгиланган тартибда моддий жавобгарликни ўтайди, истеъмолчига етказилган зарарни қоплайди. Ўз навбатида давлат, кооператив ва бошқа корхона ва ташкилотлар хам шартнома мажбуриятларига риоя қилмаганда кооператив олдида белгиланган тартибда моддий жавобгар булади ва кооперативга етказилган моддий зарарни қоплайди. Кооператив ўзининг ишлаб чиқариш, молиявий фаолиятини ва коллективнинг ижтимоий ривожланишини мустақил таҳлил қилади. Режалар, шу жумладан даромадлар ва ҳаражатлар сметаси, кооператив аъзоларининг умумий йиғилишида тасдиқланади. Режаларни ишлаб чиқишда ер ва бошқа ишлаб чиқариш воситаларини тежамли сарфлаш, меҳнат унумдорлигини ўстириш алоҳида кўриб чиқилади. Режанинг асосини маҳсулот истеъмолчилари ва моддий- техника ресурсларини етказиб берувчилар билан тузиладиган шартнома ташкил қилади. Кооператив, қишлоқ хўжалик маҳсулотларига давлат

буюртмасини бажаришни, шу жумладан танлов асосида, ихтиёрий равишда қабул қилиш ҳукукига эга. Кооператив маҳсулотларининг баҳоси, ишлаб чикаришга ва маҳсулотни сотишга сарф қилинган ижтимоий зарурий меҳнат харажатларини, унинг истеъмол кийматини ва сифатини, истеъмолчилар талабини ҳисобга олган ҳолда акс эттириши керак. Кооператив уз маҳсулотини кооперативнинг истеъмолчилар билан тузилган шартномаси буйича ёки мустақил ўзи ўрнатган баҳода сотади. Кооперативлар ва улар маҳсулотини сотиб олувчилар ўртасидаги ўзаро савдо муносабатларида вужудга келадиган баҳо кооперативларнинг иктисодий манфаатларига таъсир кўрсатишига, маҳсулот сифатини оширишни рағбатлантиришга, ишлаб чиқаришни ташкил қилипш ва технологияни такомиллаштиришга, ҳаражтларни пасайтиришга чақирилган. Маҳсулотнинг арзонлашиши, унинг баҳосининг пасайиши маҳсулот бозоридаги рақобатга имкон туғдиради. Давлат буюртмасини бажариш учун тузилган шартнома асосидаишлаб чиқарилган маҳсулот, давлат томонидан урнатилган баҳо асосида сотилади, агар бу давлат органлари рухсати орқали бўлса–шартномали баҳо буйи ча сотилади. Кооператив томонидан, кўрсатилагн маҳсулотларга, юкори баҳо ўрнатилган бўлса, бунинг натижасида асосланмасдан олинган даромад, бюджетга олинади. Бундан ташқари, баҳони оширган кооператив, бюджетга қўшимча олинган даромад миқдорида жарима тўлайди. Узининг ижтимоий иқтисодий табиатига кўра кооператив уз ҳаражатини узи қоплайдиган корхона ҳисобланади, сурункасига зарар билан ишлаш уни тугатилишига олиб келиши мумкин. Кооперативнинг даромади маҳсулот сотишдан келган тушум ҳисобига вужудга келади. Олинган тушумдан энг аввало жами моддий ҳаражатлар қопланади. Унинг қолган қисми (ялпи даромад) эса кооператив томонидан банк ва бюджет олдидаги узининг мажбуриятлари буйича хисоб-китоб қилиш учун фойдаланилади, ишлаб чиқаришни кенгайтиришга, меҳнат ҳақи ва ижтимоий тадбирларни амалга оширишга йўналтирилади. Ялпи

даромадни, ишлаб чиқариш – ижтимоий ривожлантиришга, шунингдек меҳнат ҳақига тақсимлаш кооператив аъзоларининг умумий йиғилишининг алоҳида ҳуқуқи ҳисобланади. Бунда асосий эътибор ишлаб чикаришни ривожлантиришга йўналтирилган воситалар ва меҳнат хақи ўртасидаги иқтисодий асосланган нисбатга қаратилган. Кооператив фонд ва заҳираларнинг асосий турларини, миқдорини вужудга келтириш ва улардан фойдаланиш тартибини ўзи аниқлайди. Давлат ва кооператив органлар кооперативларга фондларни ташкил қилиш меъёрларини ўрнатмайди. Кооперативларнинг марказлашган фондларини ташкил эттиришда ва фойдаланишда давлат ва хўжалик бошқарув органларининг аралашувига йўл қўйилмайди. Кооператив солиқ ва бошқа тўловлар орқали давлат бюджетини вужудга келтиришда қатнашади. Солиқ тўлаш кооперативларга фаолиятнинг самарали йўналишини, ишлаб чиқариш структурасини ва технологиясини, даромад олиш усулларини танлашга рағбатлантиради, уларни тақсимлаш ижтимоий адолат принципларини амалга оширишни таъминлайди. Кооператив ходимларининг меҳнати давлат корхоналари ва ташкилотларидаги ишчи ва хизматчилар меҳнати каби ижтимоий аҳамиятга эга. Кооператив аъзоларининг меҳнат муносабатлари ҳаракатдаги қонунчилик ва кооперативлар устави орқали бошқариб, тартибга солиниб борилади. Кооператив меҳнат ҳақидан меҳнат унумдорлигини ўстиришни, маҳсулот сифатини яхшилашни, ишлаб чиқариш ва технология интизомини мустаҳкамлашни, рағбатлантиришнинг муҳим воситаси сифатида фойдаланади. Кооператив кооператив аъхоларининг ва бошқа ходимларининг меҳнат ҳақи шакллари ва системасини мустақил аниқлайди. Кооперативда меҳнат хақи пул ва натура шаклда амалга оширишилиши мумкин. Кооператив, кооператив аъзоси бўлмаган фуқароларни, улар меҳнатига ҳақ тўлашни келишган ҳолда, меҳнат шартномаси буйича ишга қабул қилиши мумкин. Кооператив ўзига керакли бўлган хом-ашё,

материаллар, деҳқон бозоридан улгуржи савдо шаклида сотиб олади, шунингдек барча керакли нарсаларни давлат ва кооператив чакана савдодан сотиб олади. Давлат ва кооперативларни асосий ва моддий оборот воситалари билан таъминлашни амалга оширадиган, улгуржи база ва ихтисослашган магазинлар тармоқларини ривожлантириш тадбирларини қабул қилади. Кооперативларга валюта ресурслари жамғаришни, мамалкат иқтисодиётини мустаҳкамлашни таъминлайдиган, шу асосда Фан-техника тараққиётини ва кооператив ишлаб чиқариш самарадорлигини ошириш учун имконият яратадиган, ташқи иқтисодий фаолиятда актив иштирок этиш ҳуқуқи берилган. Кооперативларнинг ташқи иқтисодий фаолияти валюта буйича ўз-ўзини қоплаш ва ўз-ўзини молиялаштириш асосида амалга оширилади. 2. Жамоа хўжалигини қайта қуришнинг асослари ва трансформацияси. Хўжаликлараро ва деҳқон кооперацияси. Бозор иқтисодиёти муносабатларигача, яъни қишлоқ хўжалигида иқтисодий ислоҳотлар амалга оширилгунга қадар қишлоқ хўжалигида ишлаб чиқариш кооперативларининг етакчи шакли жамоа хўжалиги ҳисобланар эди. Жамоа хўжалиги ҳаракатдаги қонунчиликда кўриб чиқилган барча ҳуқуқлардан фойдаланади, шу билан бирга қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришнинг ўзига хослигидан келиб чиқадиган хусусиятларга ҳам эга. Жамоа хўжалиги мустақил товар ишлаб чиқарувчи жамоа сифатида АСМнинг бошқа корхона ва ташкилотлари билан шартнома асосида алоқа қилади. У узига беркитилган ер ва бошқа ишлаб чиқариш ресурсларидан окилона фойдаланган ҳолда, аҳолини озиқ-овқат маҳсулотларига, саноатни қишлоқ хўжалик хом-ашёсига бўлган эҳтиёжни қондириш мақсадида юқори сифатли деҳқончилик ва чорвачилик маҳсулотлари ишлаб чиқаришга чақирилган.

Жамоа хужаликларининг трансформация қилиш барча бўлинмаларни ички хужалик ижара пудрати ва ширкатларга айлантириш йўли билан боради. Ўз навбатида барча ижара коллективлари ўсимликчилик, чорвачилик ва бошқа бирламчи тармоқ кооперативларига бирлашадилар. Булар ҳаммаси деҳқоннинг кооператив мулкка – ерга, бошқа ишлаб чиқариш воситаларига яқинлашишига ва улардан фойдаланиш муносабатларини ўзгартиришга имкон беради. Юқоридаги шартларга риоя қилганда у ўзининг ишлаб чиқариш яхлитлигини сақлаб қолади ва кооперативларнинг кооперативига айланади. Ижара ва кооператив муносабатларининг кенг ўзлаштирилиши ишлаб чиқаришни самарали юргизиш учун зарур шароит яратади. Кейинги йиллар давомида жадал ривожланишга ўтган қишлоқ хўжалик иқтисодининг муҳим жараёнларидан бири хўжаликлараро кооперациялаш ҳисобланади. Хўжаликлараро корхона ва ташкилотларнинг вужудга келиши ва ривожланиши, ишлаб чиқариш муносабатларининг ишлаб чиқарувчи кучлар характерига мос келиши қонуни ҳаракатига, жамиятнинг иқтисодий эҳтиёжи натижасида юзага келган ва замонавий Фан-техника тараққиёти ижтимоий меҳнат тақсимотининг ривожланиши ва такомиллашувига фаол таъсир кўрсатади. Бу жараён нафақт ишлаб чиқариш сферасини, яъни нафақат тақсимотни умумлаштиришни кўзламасдан, балки меҳнатни сифат жиҳатдан Янги асосда бирлаштиришни кўзлайди. Хўжаликлараро кооперация ривожланишининг оммавий характери шундан келиб чиқадики, кўпчилик йирик ва иқтисодий бақувват хўжаликлар қишлоқ хўжалик маҳсулотлари ишлаб чиқариш ва унинг кайта ишлашнинг индустриал даражасини таъминловчи механизациялашган ва автоматлашган комбинатлар, фабрикалар, заводлар куриш учун етарли молиявий, моддий ва меҳнат ресурсларига эга эмаслар. Хўжаликлараро кооперациянинг аҳамияти, яна шундан иборатки, у кўп тармоқлиликдан ихтисослашган ишлаб чиқаришга ўтишни амалга оширади, уни индустрлашни анча самарали олиб боради, ижтимоий муаммоларни ҳал қилади, иқтисодий шароитларни тенглаштиришга олиб келади.

Горизонтал буйича хўжаликлараро кооперация ривожланишининг ташкилий шакли хўжаликлараро корхона ва ташкилотларнинг ташкил топишидир. Хужаликлараро кооперация ўз ичига қишлоқ хўжалик маҳсулотлари ишлаб чиқариш, ноишлаб чиқариш сфераларини, қурилиш, мелиорация ва бошқа сфераларни олади. Хўжалик кооперация базасида ишлаб чиқаришни ихтисослаштириш ва концентрациялашни (тўплаш) амалга ошириш қуйидаги асосий тамойиллардан келиб чиқади: 1.Жамоа, ширкат, фермер хўжалиги ва бошқа корхоналарнинг қушма ҳамкорликда ихтиёрийлиги; 2.Тармоқ хусусиятлари ва тўпланган тажриба, хужалик иқтисоди ва ишлаб чиқариш тизимини ҳисобга олган ҳолда ишларни амалга оширишнинг кетма-кетлиги ва йўналиши, ташкилий шаклларини танлашга илмий ёндошиш; 3.Хўжаликлараро бирлашмага кирувчи жамоа, ширкат, бошқа корхона ва ташкилотларнинг хўжалик мустақиллигининг сақланиши; 4.Бутун бирлашма миқёсида ҳам, алоҳида корхона миқёсида ҳам ишлаб чиқаришни ривожлантириш ва унинг самарадорлигини оширишда жамоа ва ширкат ходимлари, хужаликларнинг моддий манфаатдорлиги; 5.Маҳсулот чиқаришни ва сотишни тезроқ ўстириш, унинг сифатини яхшилаш, меҳнат унумдорлигини ошириш ва таннархни пасайтириш; 6.Бирлашма фаолиятини бошқаришда демократик централизм. 3. Қишлоқ хўжалиги кооперативи (ширкат хўжалиги)ни ташкил этиш тамойиллари ва шароитлари, унинг мулки, ишлаб чиқариш фаолияти ва самарадорлиги Мамлакатимизда қишлоқ хужалик кооперативларининг прогрессив шаклларидан бири ширкат хўжаликларидир. Ширкат хўжаликларининг аҳамияти ва роли тўғрисида Ўзбекистон Республикасининг 1998 йил 30 апрелдаги «Қишлоқ хўжалиги кооперативи (ширкат хўжалиги) тўғрисида»ги қонунининг 1-моддасидаги таърифида шундай дейилган: «Қишлоқ хўжалиги

кооперативи (ширкат хўжалиги) товар қишлоқ хўжалиги маҳсулоти етиштириш учун пай усулига ва асосан оила (жамоа) пудратига, фуқароларнинг ихтиёрий равишда бирлашишига асосланган, юридик шахс ҳуқуқларига эга мустақил хўжалик юритувчи субъектдир». Қишлоқ хўжалгида кооперативлар (ширкатлар) деҳқонларнинг, ижарачиларнинг, деҳқон хўжаликларининг ва бошқа фуқароларнинг ҳоҳиши билан унинг муасссислари томонидан ихтиёрийлик асосида ташкил этилади. Қишлоқ хўжалиги кооперативи (ширкат хўжалиги) аъзоларининг сони кооператив (ширкат) фаолияти соҳасига, унинг уставига кўра белгиланади. У фаолиятини бошкариб, тартибга солиб турадиган асосий ҳужжат – устав расмийлаштирилган вақтдан бошлаб тузилган хисобланади. Устав кооперативни таъсис этишни ҳоҳловчилар, аъзоларнинг умумий йиғилишида қабул килинади. Кооперативлар давлат, кооператив ва бошқа ташкилот ва корхоналар ичида куйидан ташкил этилади ва харакат килади. Кооператив ва унинг уставини расмийлаштириш учун шу хўжаликнинг розилиги талаб қилинади. Устав қишлоқ хўжалиги кооперативи (ширкат хўжалиги) фаолиятини тартибга солувчи асосий ҳуқуқий ҳужжатдир. Уставда қйидагилар белгиланади: - кооперативнинг (ширкатнинг) номи ва жойлашган ери; - фаолият соҳаси ва мақсади; - кооперативга (ширкатга) кириш ва ундан чиқиш тартиби; - кооператив (ширкат) муассисларининг таркиби ва аъзолари-нинг сони; - кооператив (ширкат) аъзоларининг ҳуқук ва мажбуриятлари; - бошқарув органлари, уларни шакллантириш тартиби ва улар-нинг ваколатлари; - кооперативнинг (ширкатнинг) пай, булинмас ва бошқа жам- ғармаларининг миқдори ва уларни шакллантириш тартиби; - кооператив (ширкат) аъзоларининг меҳнатда иштирок этиши ва улар меҳнатига хақ тўлашнинг кўпроқ оила (жамоа) пудратига асосланган шакллари.

Кооператив (ширкат) даромадларини (фойдасини) тақсимлаш, шу жумладан мулкий пайлар буйича дивидендлар тўлаш учун тақсимлаш тартиби; кооперативни (ширкатни) қайта ташкил этиш ва тугатиш тартиби. Уставга кооператив (ширкат) фаолияти билан боғлиқ, қонун хужжатларига зид булмаган бошқа қоидалар хам киритилиши мумкин. Қишлоқ хужалиги кооперативи (ширкат хўжалиги)нинг устави муассислар томонидан таъсиси йиғилишида қабул қилинади, унга ўзгартиришлар ва қўшимчалар кооператив (ширкат) аъзоларининг умумий мажлисида киритилади. Уставга киритилган ўзгартиришлар ва қўшимчалар тўғрисидаги ахборот кооперативни (ширкатни) давлат рўйхатидан ўтказган органга бир ҳафталик муддат ичида тақдим этилади. Қишлоқ хўжалиги кооперативи (ширкат хўжалиги) қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда туман ҳокимлигида давлат рўйхатига олинган кундан бошлаб ташкил этилган деб ҳисобланади ва юридик шахс ҳуқуқларига эга бўлади. Кооператив (ширкат) мустақил балансга, банк муассасасида ҳисоб-китоб ва бошка ҳисоб варақларга, номи ёзилган муҳрга эга бўлади. Юқорида қайд этилган қонунда кўрсатилишича қишлоқ хўжалиги кооперативларининг (ширкат хужаликларининг) фаолияти қуйидаги тамойилларга асосланади: - кооперативга (ширкатга) аъзоликнинг ихтиёрийлиги ва ундан бемалол чиқиш мумкинлиги; - кооператив (ширкат) фаолиятида аъзоларнинг ўз меҳнати билан иштирок этиши шартлиги; - маҳсулот етиштириш ва меҳнатни хўжалик ичида асосан оила (жамоа) шартномаси асосида ташкил этиш; - кооператив (ширкат) аъзоларининг меҳнатига ишлаб чи-карган маҳсулоти (бажарган иши) ҳажмига, сифатига қараб хақ тўлаш; - якуний даромадни (фойдани) кооператив (ширкат) аъзолари ўртасида уларнинг мулкий пайларига мувофиқ тақсимлаш;

- бошқарувнинг демократик хусусияти, қарорлар қабул қилиш-да ҳуқуқлар тенглиги (кооперативнинг (ширкатнинг) бир аъзоси – бир овозга эга бўлиши); - кооператив (ширкат) уставида назарда тутилган тартибда кооператив (ширкат) иши устидан аъзоларининг назорат қилиши; - ер участкаларидан қатъий белгиланган мақсадда фойда-ланиш, ералрнинг муҳофаза қилинишини ва тупроқ унумдор-лигининг оширилишини таъминлаш. Қишлоқ хўжалиги кооперативи (ширкати)га ёши 16 га тўлган, кооператив (ширкат) уставини тан олувчи ва унинг талабларига риоя этувчи, кооператив (ширкат) фаолиятида ва унинг жамғармаларини шакллантиришда иштирок этувчи жисмоний шахслар аъзо булишлари мумкин. Юридик шахслар ҳам қишлоқ хўжалиги кооперативининг (ширкат хўжалигининг) аъзолари бўлишлари мумкин. Кооперативлар (ширкатлар) ва уларнинг аъзолари ўртасидаги ўзаро муносабатлар шартномага асосланади. Қишлоқ хўжалиги кооперативига (ширкат хўжалигига) аъзо бўлиш берилган ариза асосида амалга оширилади. Қишлоқ хўжалиги кооперативи (ширкат хўжалиги) бошқарувининг (раисининг) кооперативга (ширкатга) қабул қилиш тўғрисидаги қарори кооперативнинг (ширкатнинг) умумий мажлисида ариза берган шахснинг иштирокида тасдиқланиши лозим. Бундай қарорни қабул қилиш ва уни тасдиқлаш тартиби кооператив (ширкат) уставида белгиланади. Қишлоқ хўжалиги кооперативига (ширкат хужалигига) аъзолик ундан вақтинча чиқиб кетган шахслар учун қуйидаги ҳолларда сақланиб қолади: - ҳақиқи муддатли ҳарбий хизматни ўтаётганда; давлат ва жамоат органларига сайлаб қўйиладиган лавозимга сайланганда; - ишлаб чиқаришдан ажралган ҳолда ўқишга кирганда; - бошқа қишлоқ хўжалиги кооперативларига (ширкат хўжа-ликларига), хужаликлараро ва бошка корхоналар, муассасалар ва ташкилотларга қишлоқ

хўжалиги кооперативи (ширкат хўжалиги) бошқаруви томонидан белгиланган муддатга ишга йўлланганда. Қишлоқ хужалиги кооперативининг (ширкат хужалигининг) аъзолари қарилик ёки ногиронлик буйича ишни тўхтатса, унинг умумий мажлиси қарори билан белгиланган асос ва шартларда ўзларининг кооперативга (ширкатга) аъзоликларининг сақлаб қоладилар. Қишлоқ хўжалиги кооперативига (ширкат хўжалигига) ер участкалари бериш, ерга эгалик қилиш ва ердан фойдаланиш тартиби қуйидагича бўлади: Қишлоқ хўжалигига мўлжалланган ерлар қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришини юритиш учун доимий эгалик қилишга берилади. Ер участкаларидан оқилона ва самарали фойда-ланаётган қишлоқ хўжалиги кооперативлари (ширкат хўжа-ликлари) қўшима равишда ижарага ёки вақтинча фойдаланиш учун ер участкалари олишлари мумкин. Қишлоқ хўжалиги кооперативларига (ширкат хужаликларига) берилгар ерлар жамоат эгалигидаги ерлардан, шунингдек фуқароларга фермер хўжалигини, деҳқон хужалигини юритиш учун бериб қуйилган ерлардан иборат булади хамда улардан фақат белгиланган мақсадда фойдаланилади. Қишлоқ хужалиги кооперативига (ширкат хўжалигига) бериб қўйилган ер участкалари хусусийлаштирилиши ва олди-сотди, гаров, ҳадя, айирбошлаш объектлари бўлиши мумкин эмас. Бу ер участкалари белгиланган тартибда мерос қилиб колдириладиган умрбод эгалик қилишга, вақтинча фойдаланишга ёки ижарага берилиши мумкин. Қишлоқ хужалиги кооперативи (ширкат хужалиги) ходимларига деҳқон хўжалиги юритиш учун мерос қилиб қолдириладиган умрбод эгалик қилишга ер участкаларини ажратиб қонун ҳужжатларида назарда тутилган ўлчамлар ва тартибда амалга оширилади. Қишлоқ хўжалиги кооперативининг (ширкат хўжалигининг) ерга эгалик қилиш ҳукуқи улар уюшмалар, жамиятлар, агрофирмалар ва бошка бирлашмалар таркибига кирганда ҳам сақланиб қолади.

Қишлоқ хўжалиги кооперативининг (ширкат хужалигининг) ерга эгалик қилиш ва ердан фойдаланиш соҳасидаги ҳуқуқ ва мажбуриятлари қонун ҳужжатларида белгиланади. Қишлоқ хўжалиги кооперативига (ширкат хўжалигига) берилган ер участкаларини олиб қуйиш белгиланган кафолатларга риоя этилган ҳолда қонун ҳужжатларида назарда тутилган тартибда амалга оширилади. Қишлоқ хўжалиги кооперативида (ширкат хўжалигида) ер участкалари, қоида тариқасида, оилаларга қишлоқ хўжалиги маҳсулоти етиштириш учун вақтинча фойдаланишга оила (жамоа) пудрати шартномаси шартлари асосида берилади. Ер участкалари муайян турдаги қишлоқ хўжалиги ишларини бажариш учун қишлоқ хўжалиги кооперативи (ширкат хўжалаги) ходимларининг гуруҳларига вақтинча фойдаланишга жамоа пудрати шартномаси шартлари асосида ҳам берилиши мумкин. Оила (жамоа) пудрати шартлари асосида бериладиган ер участкаларидан қатъий белгиланган мақсадда фойдаланилади, бунда ҳайдаладиган ерлар майдони ўлчамларининг камайтирилишига йўл қуйилмайди. Ер участкасининг ўлчамлари ва унинг чегаралари тарафларнинг келишувига биноан ўзгартирилиши мумкин. Пудрат шартномаси шартлари асосида олинган ер участкасини ижарага ёки иккиламчи пудратга бериш такиқланади. Оила (жамоа) пудрати) шартлари асосида берилган ер участкаси учун пудратчидан ер ҳақи ундирилмайди. Бу участкалардан олинадиган ер солиғини қишлоқ хўжалиги кооперативи (ширкат хужалиги) белгиланган тартибда тулайди. Ер участкаси давлат ва жамоат эҳтиёжлари учун олиб қуйилган тақдирдар пудратчи зарар (шу жумладан бой берилган фойда) ва бошқа ҳаражатлари қонун хужжатларига мувофиқ қопланишини талаб килиш ҳуқуқига эга.

Қишлоқ хўжалиги кооперативининг (ширкат хужалигининг мустақил балансида акс эттириладиган асосий жамғармалар, айланма маблағлар ҳамда бошқа бойликлар шу кооперативнинг (ширкатнинг) мулкидир. Қишлоқ хўжалиги кооперативининг (ширкат хўжалигининг) мол-мулки асосан жамғармалар қиймати, етиштирилган маҳсулоти, уни сотишдан тушган даромадлар (фойда), аъзоларнинг пул ва моддий бадаллари, банк кредитлари, қимматли қоғозлар ҳисобидан ҳамда кооперативнинг (ширкатнинг) уставида назарда тутилган бошқа фаолият натижасида ва қонунларда тақиқланмаган бошқа манбалар ҳисобидан ҳосил бўлади. Кооператив (ширкат) мол-мулкини шакллантиришда юридик ва жисмоний шахслар шартнома асосида пул ва моддий бадаллар киритиш йўли Билан иштирок этишлари мумкин. Қишлоқ хўжалиги кооперативи (ширкат хўжалиги) томонидан ташкил этиладиган корхоналар ва ташкилотларнинг мол-мулки, шунингдек хўжаликлараро корхоналар ва ташкилотларнинг мол-мулки уларнинг улушли иштирокига мувофиқ шу кооперативнинг (ширкатнинг) мулкидир. Таркибига қишлоқ хўжалиги кооперативлари (ширкат хўжаликлари), мулкчиликнинг турли шаклидаги бошқа корхоналар ва ташкилотлар кирган уюшмаларнинг мол-мулки уларнинг умумий (улушли) мулки ҳисобланади. Таркибига фақкат кооперативлар (ширкатлар) кирган уюшмаларнинг мол- мулки, аграр уюшмаларнинг таъсис ҳужжатларида ёки қонун ҳужжатларида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, шу кооперативларга (ширкатларга) умумий (улушли) мулк ҳуқуқига қарашли бўлади. Қишлоқ хўжалиги кооперативида (ширкат хўжалигида) умумий мажлис қарори Билан қуйидагилардан таркиб топадиган устав жамғармаси (капитали) шакллантирилади: Пай жамғармаси: Тупроқ, унумдорлигини ошириш тадбирларини ўтказиш, ирригация иншоотларини сақлаш, Янги ирригация-мелиорация тармоқларини лойиҳалаш ва қуриш, техника сотиб олиш, ижтимоий ва ишлаб чиҚариш

инфраструктурасини ривожлантириш, бошқка умумий ижтимоий ва хўжалик вазифаларини ҳал этиш учун мўлжалланган бўлинмас жамғарма. Қишлоқ хўжалиги кооперативининг (ширкат хўжалигининг) пай жамғармаси ер участкаларининг Қиймати баҳосини ва асосий жамгармаларнинг Қийматини ҳамда кооперативнинг (ширкатнинг) мажбуриятлардан ҳоли бошқа активлари қийматини ўз ичига олади, булинмас жамғармани шакллантиришга йўналтириладиган маблағлар бундан мустасно,. Пай жамғармасига қўшиладиган ер участкалари қийматини баҳолаш Давлат ер кадастр ива қонун ҳужжатларида белгиланадиган табақалаштирилган қийматни баҳолаш коээфициентлари асосида амалга оширилади. Пай ва бўлинмас жамғармаларнинг миқдорлари Қишлоқ хўжалиги кооперативининг (ширкат хўжалигининг) уставида белгилан қўйилади. Пай жамғармаси Қишлоқ хўжалиги кооперативи (ширкат хўжалиги) аъзоларига мумий улушли мулк асосида, бўлинмас жамғрама эса – умумий биргаликдаги мулкка қарашли бўлади. Пай жамғармаси Қишлоқ хўжалиги кооперативи (ширкат хўжалиги) аъзолари ўртасида мулкий пайларга тақсимланиши лозим. Мулкий пай Қишлоқ хўжалиги кооперативи (ширкат хўжалиги) ҳар бир аъзосининг кооператив (ширкат) пай жамғармаси қийматидаги улушини белгилайди ва кооператив (ширкат) аъзосига кооперативнинг (ширкатнинг) якуний даромадидан (фойдасидан) дивидендлар тариқасида тегишли улушни олиш ҳуқуқини беради. Мулкий пай миқдорини аниқлаш, пайлар буйича дивидендлар тўлаш тартиби, шартлари қонун ҳужжатлари Билан белгиланади. Қишлоқ хўжалиги кооперативи (ширкат хўжалиги) ҳар бир аъзоси мулкий пайининг аниқ миқдори кооперативнинг (ширкатнинг) аъзосига мол-мулкнинг муайян улушига ҳамда хўжалик оладиган умумий даромаднинг (фойданинг) тегишли қисмига бўлган унинг ҳуқуқини мустаҳкамлаб қўювчи, номи ёзилган гувоҳнома берилган ҳолда кооперативнинг (ширкатнинг) юқори бошқарув органи қарори Билан белгиланади.

Қишлоқ хўжалиги кооперативи (ширкат хўжалиги) даромадининг (фойдасининг) пайлар буйича дивидендлар тўлаш учун мўлжалланган қисми йил якунларига кўра тақсимланади ва мулкий пайнинг миқдорига мутаносиб равишда тўланади. Қишлоқ хўжалиги кооперативи (ширкат хўжалиги) аъзолигидан чиқиш фермер хўжалиги ёки Янги Қишлоқ хўжалиги кооперативи (ширкат хўжалиги) ташкил этиш мақсадида амалга оширилган ҳолларда мулкий пайлар қонун ҳужжатларига мувофиқ ажратиб берилади. Қишлоқ хўжалиги кооперативи (ширкат хўжалиги) аъзосининг мулкий пайини мерос қилиб олиш фақат унинг қийматидаги ифодасида қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда амалга оширилади. Қишлоқ хўжалиги кооперативининг (ширкат хўжалигининг) ишлаб чиқариш фаолияти қонуннинг 20-моддасида атрофлича баён этилган. Қишлоқ хўжалиги кооперативи (ширкат хўжалиги) ўз фаолияти йўналишларини, ишлаб чиқаришнинг тузилиши ва ҳажмларини мустақил равишда белгилайди. Қишлоқ хўжалиги кооперативи (ширкат хўжалиги) ўзи етиштираётган маҳсулот сифатига оид амалдаги меъёрлар ва стандартларга, экология, санитарияга оид ва Қонун ҳужжатларида белгиланган бошҚа талаблар риоя этиши шарт. Давлат органлари ва бошқа органлар ҳамда ташкилотларнинг, шунингдек улар мансабдор шахсларининг қишлоқ хўжалиги кооперативи (ширкат хўжалиги) хўжалик фаолиятига аралашувига йўл қўйилмайди (қонун ҳужжатларида назарда тутилган ҳоллар бундан мустасно). Оила (жамоа) пудрати қишлоқ хўжалиги кооперативида (ширкат хўжалигида) ички хўжалик ишлаб чиқариш фаолиятини ташкил этишнинг устун шаклидир. Оила (жамоа) пудрати шартномасида қуйидагилар назарда тутилдади: Ер участкасининг ўлчами, жойлашган манзили ва ҳолати;

Ер участкасидан фойдаланиш шартлари, тарафларнинг алмашлаб экиш схемасига мувофиқ қишлоқ хўжалик экинлари ҳосилдорлигини ва ер сифатини ошириш, тупроқ унумдорлигини сақлаш ва ошириш буйича мажбуриятлари; Етиштириладиган қишлоқ хўжалиги махсулотининг турлари, миқдори ва сифати; Етиштирилган қишлоқ хўжалиги маҳсулотининг турлари, миқдори ва сифати; Етиштирилган қишлоқ хўжалиги маҳсулотининг баҳоси, унга ҳақ тўлаш ва уни реализация қилиш шартлари; Суғориш учун сув ва моддий-техника ресурслари Билан таъминлаш; Тарафларнинг шартнома мажбуриятларини бажармаганлик учун жавобгарлиги ва уларнинг ҳоҳишига кўра бошқа шартлар. Пудратчи, агар оила (жамоа) пудрати шартномасида бошқача қоида назарда тутилган бўлмаса, ишларни бажариш усулларини мустақил равишда белгилайди, уларни ўз кучи ва воситалари Билан амалга оширади. Буюртмачи пудратчига оила (жамоа) пудрати шартномасида назарда тутилган ҳажмда ва тартибда ишларни бажаришда кўмаклашиши шарт. Кўрсатилган ишларнинг бажарилишини моддий-техникавий таъмнлаш, ага роила (жамоа) пудрати шартномасида бошқача қоида назарда тутилган бўлмаса, буюртмачи томонидан амалга оширилади. Ишлар тугаганидан кейин пудратчи буюртмачи томонидан берилган моддий-техника ресурсларидан фойдаланилганлик тўғрисида буюртмачига ҳисобот тақдим этиши, шунингдек уларнинг қолдиғини буюртмачига қайтариши ёҳуд пудратчидаги фойдаланилмай қолган моддий-техника ресурслари қийматини ҳисобга олган ҳолда ҳақ тўланиши лозим бўлган ишлар қийматини буюртмачининг розилиги Билан камайтириши шарт. Оила (жамоа) пудратида меҳнатга ҳақ тўлаш якуний натижаларига кўра – етиштирилган маҳсулотнинг шартномада назарда тутилган миқдори, сифатив а баҳосига қараб амалга оширилади. Шу Билан бирга оила аъзолари

(пудратчилар) – пай эгалари хўжаликнинг йил давомидаги фаолияти якуний натижаларига кўра аниқланадиган дивидендлар оладилар. Қишлоқ хўжалиги кооперативида (ширкат хужалигида) меҳнат муносабатлари махсус қонун, бошқа қонун ҳужжатлари, кооперативнинг (ширкатнинг) устави ва ички иш тартиби Билан тартибга солинади. Қишлоқ хўжалиги кооперативи (ширкат хўжалиги) уставда белгиланган вазифаларни бажариш учун кооператив (ширкат) аъзоси бўлмаган шахсларни меҳнат шартномаси буйича ишга жалб этиши мумкин. Қишлоқ хўжалиги кооперативи (ширкат хўжалиги) кооператив (ширкат) аъзолари ва ёлланган ходимларнинг меҳнатига ҳақ тўлаш шакллари, тизими ва шартларини қонун ҳужжатларига ҳамда оила (жамоа) пудратига мувофиқ мустақил равишда белгилайди. Қишлоқ хўжалиги кооперативи (ширкат хўжалаги) аъзоларига мулкий пайлар буйича тўланган дивидендлар меҳант ҳақи таркибига киритлмайди. Қишлоқ хўжалиги кооперативи (ширкат хўжалиги) меҳнатни муҳофаза қилиш, техника хавфсизлиги буйича белгиланган нормалар ва қоидаларга, ишлаб чиқариш санитарияси талабларига риоя этилишини таъминлайди. Қишлоқ хўжалиги кооперативи (ширкат хўжалиги) аъзоларини ва унда меҳнат шартномаси асосида ишлаётган шахсларни ижтимоий таъминлаш қонун ҳужжатларига мувофиқ амалга оширилади. Қишлоқ хўжалиги кооперативи (ширкат хўжалиги) етиштирилаётган маҳсулотни реализация қилиш учун, шу жумладан давлат харидлари тартибида сотиш учун юридик ва жисмоний шахслар Билан ихтиёрийлик асосида хужалик шартномалари тузиш ҳуқуқига эга. Шартнома мажбуриятлари бузилган тақдирда, тарафлар қонунда ёки шартномада белгиланган тарзда жавобгар буладилар. Қишлоқ хўжалиги кооперативи (ширкат хўжалиги) етиштирилаётган маҳсулотни экспортга чиқариш, шунингдек чет эллик шериклар билан ҳисоб- китоб қилиш қонун ҳужжатларидан белгиланган тартибда амалга оширилади.

Қишлоқ хўжалиги кооперативи (ширкат хўжалиги) қонун ҳужжатларига мувофиқ солиқлар, йиғимлар ва бюджетга бошқ тўловларни тўлайди. Қишлоқ хўжалиги кооперативи (ширкат хўжалиги) қишлоқ аҳоли пунктлари ижтимоий инфраструктурасини ривожлантириш, кооператив (ширкат) аъзолари ва унда меҳнат шартномаси асосида ишлаётган шакларнинг, шунингдек улар оилаларининг маданий-маиший турмуш шароитларини яхшилаш, уларнинг саломатлигини мустаҳкамлаш, бошқа ижтимоий эҳтиёжларини қондириш бўйича тадбирларни амалга оширади. Бу мақсадларда қишлоқ хўжалиги кооперативи (ширкат хўжалаги): -ижтимоий инфраструктура объектларини қуради ва жиҳозлайди; -қишлоқ хўжалиги кооперативи (ширкат хўжалиги) ҳудудидаги аҳоли пунктларини ободонлаштириш, электрлаштириш, газлаштириш ва ичимлик сув Билан таъминлашни амалга оширади, кооператив (ширкат) аъзолари ва ходимларига хизмат кўрсатувчи кичик корхоналарни ривожлантиришга кўмаклашади; - ўз аъзоларининг деҳқон хўжаликларининг ривожлантиришга, уларга уруғлик, кўчат, ёш қорамоллар ва паррандалар сотиш, агротехника ва ветеринария хизмати кўрсатиш, етиштирилган қишлоқ хўжалик маҳсулотини сотишда кўмаклашиш йўли Билан ёрдам беради; -атроф муҳитни муҳофаза қилиш, экологик вазиятни яхшилаш тадбирларини амалга оширади; -кооперативда (ширкатда) даволаш ва профилактика тадбирларини ўтказишда соғлиқни сақлаш органларига ёрдам беради; ижтимоий соҳани ривожлантириш буйича кооператив (ширкат) уставида назарда тутилган бошқа тадбирларни амалга оширади. 4. Агросаноат корхоналари (бирлашмалари), агрофирмалар ва агрокомбинатлар. Қишлоқ хўжалигида ишлаб чиқаришнинг саноат билан интеграциясига ( бирлашмасига ) асосланган, хўжалик юритиш шакли муҳим ўринни

эгаллайди. Агросаноат ишлаб чиқаришининг объектив зарурлиги бир қатор сабабларга боғлиқ. Маълумки, кўпчилик қишлоқ хўжалик тармоқларида ишлаб чиқариш мавсумий характерга эга, бу эса ўз навбатида молиявий ва бошқа воситаларнинг келиб тушиши, ер ва бошқа ресурслардан фойдаланиш, иш кучи бандлигининг иқтисодий муаммолари билан боғланган. Бундан ташқари, қишлоқ хўжалигида маҳсулотлар тез бузилади, ҳосилни йиғиштириш ва қайта ишлаш технологиялари ўртасидаги фарқлар шуни тақозо қилади. Кўпчилик, айниқса мева - сабзавот маҳсулотларини қайта ишлаш саноати ҳам мавсумийлик мавжуд. Қишлоқ хўжалигида ва қайта ишлаш саноатида тиғиз иш пайтлари мос келмайди. Ана шунинг учун ҳам қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришнинг саноат билан бирлашиши зарурияти туғилади. Қишлоқ хўжалик ишлаб чиқаришнинг саноат билан оқилона қўшилиши қишлоқ хўжалик дала ишларини ўз вақтида ўтказиш, қишлоқ хўжалик хом ашёсини қайта ишлашни чуқурлаштириш, маҳсулотни қулай вақларда сотиш, иш кучини йил давомида бандлигини, бир маромда пул ресурслари тушиб туришини, пировард натижада ишлаб чиқариш самарадорлигини оширишни таъминлашга имкон беради. Бошқа томондан, бундай бирлашиш саноат ишлаб чиқаришда ҳам қулай - меҳнат, моддий ва молиявий ресурсларни манёвр қилишга, бир текисда хом ашё юкламасини ташкил қилиш учун имконият яратади. Агросаноат шаклланишининг фарқ қиладиган белгилари қуйидагилар ҳисобланади: 1).Қишлоқ хўжаликнинг саноат билан, уларни ривожлантиришдаги зарурий нисбатларга риоя қилган ҳолда, шаклланишидаги гармоник қўшилиб кетиш; 2).Меҳнат унумдорлигини ошириш ва пировард маҳсулот ишлаб чиқариш ҳаражатларини пасайтириш, ҳар иккала сферада ҳам ишлаб чиқариш ресурсларидан самарали фойдаланишни таъминловчи, қишлоқ

хўжалиги ва саноат ишлаб чиқаришини ташкил қилишнинг нисбатан юқори даражасига эришилади; 3).Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришини чуқур ва мустаҳкам ҳудудий ва тармоқ бўйича ихтисослаштириш; 4).Ташкилий - маъмурий бирлик. Агросаноат шаклланмаларининг турлари хилма-хилдир: булар - агросаноат корхоналари ва бирлашмалари, агрофирмалар, агросаноат комбинатлари ва бошқалар. Агорсаноат корхоналари - қишлоқ хўжалик корхоналари ўз таркибида қишлоқ хўжалик маҳсулотларини қайта ишлайдиган саноат ишлаб чиқариш мавжуд бўлган корхоналар - консерва заводлари, мол ва паррандаларни гўшт учун сўядиган ва бу маҳсулотларни қайта ишлайдиган цехлар, сир, колбаса тайёрлайдиган цехлар ва бошқалар. Бундай корхоналар моҳияти жиҳатидан совхоз-завод, колхоз-заводларга айландилар. Бунга Навоий вилоятидаги "Нарпай" совхоз - заводини мисол қилиш мумкин. Бозор иқтисодиётига ўтишдаги структуравий ўзгаришлар бу таркибий тузилишни мазмунини ҳам тубдан ўзгартириб юборди. Агросаноат бирлашмалари – қишлоқ хўжалик ва саноат бирлашмасининг анча мураккаб шаклидир. Унда бевосита қишлоқ хўжалик хом ашёсини ишлаб чиқариш билан уни саноат қайта ишлаши корхонанинг ўзида узвий жиҳатдан қўшилиб кетади, айрим ҳолларда ишлаб чиқариш ва қайта ишлаш билан бир қаторда маҳсулотни сотадилар ва ҳ.к. Улар кўпинча ишлаб чиқариш ва қайта ишлаш сферасида мавсумий характерга эга бўлган тез бузиладиган ва катта ҳажмдаги қийин ташиладиган (малотранспортабельный) маҳсулотларда буйича вужудга келади. Бирлашма тартибига кирган корхоналар ташкилий - иқтисодий фаолиятидаги бош хусусият шундан иборатки, уларнинг ишлаб чиқариш - молиявий мустақиллиги сақланиб қолади, барча ўзаро алоқалар, муносабатлар бирлашма бошқарув кенгаши ҳамда тўла хўжалик ҳисоби асосида ўрнатилади.

Бирлашмага кирувчи, маҳсулот ишлаб чиқариш ва уни қайта ишлаш билан банд бўлган корхоналар, бир бутун занжирни, ҳар бир звено тўла ишлаб чиқариш цикли билан маълум технологик жараённи тўлиқ ташкил қилади. Агросаноат бирлашмаларини ташкил қилишининг асосий принципи - қишлоқ хўжалик ишлаб чиқариш ва унинг маҳсулотини қайта ишловчи саноатнинг қўшилиши натижасида умумий самарадорликни оширишга эришишдир. Бунда бирлашманинг бош корхонаси қишлоқ хўжалик маҳсулотини қайта ишловчи корхона ҳисобланади (қанд, сабзавот консерва ёки мева консерва ва бошқа корхоналар). Агросаноат бирлашмаси иқтисодий моҳиятини аниқлайдиган муҳим шарт - ҳудуднинг бир - бутунлиги. Бунинг маъноси шуки, бирлашма таркибига кирувчи корхоналар хом ашё базаси ҳудудига жойлашган бўлиши керак. Бунда моддий ва меҳнат ресурсларидан биргаликда фойдаланишга реал имконият туғилади. Шу билан бирга кейинги йилларда ўсимликчилик ва чорвачилик маҳсулотларини ишлаб чиқарувчи, тайёрловчи, қайта ишлашга ва сотишга ихтисослашган, агросаноат бирлашмалари ташкил этилмокда. Улар туман агросаноат кенгашлари базасида ташкил этилади. Агросаноат фирмалари ҳам, агросаноат бирлашмалари бажарган вазифаларни амалга оширади, лекин фарқи шуки миқдор жиҳатдан кичкина бўлади ва бир хўжалик базасида ташкил қилиниши мумкин. Агросаноат фирмалари таркибига жамоа хўжаликлари, хўжаликлараро корхоналар ва бошқа турдаги қишлоқ хўжалиги корхоналари қишлоқ хўжалик маҳсулотларини ва хом ашёсини қайта ишловчи корхоналар, агрофирмалар ишлаб чиқарган гўшт, сут ва бошқа маҳсулотларни сотадиган ташкилотлар ва корхоналар, шунингдек аҳоли билан шартнома асосида тайёрланадиган, халқ хунармандчилиги маҳсулотлари киради. Агрофирма фаолиятига шартнома асосида халқ хўжалигининг бошқа тармоқлари корхона ва ташкилотлари қатнашиши мумкин. Агрофирма фаолияти агрофирма ва унинг таркибига кирувчи корхона ва ташкилотларининг манфаатларига риоя қилади. Агрофирма ягона ишлаб чиқариш комплекси сифатида ҳаракат

қилади ва агрофирма манфаатлари билан меҳнат коллективларининг ташаббускорлиги ва тадбиркорлигини қўшиб олиб бориш учун зарур шароит билан таъминлайди. Агрофирма таркибига кирувчи жамоа хўжаликлари, давлат хжаликлари, хўжаликлараро, қайта ишловчи ва бошқа корхона ва ташкилотлар ўзларининг хўжалик мустақиллиги ва юридик шахс сифатида ҳуқуқини сақлаб қоладилар. Шу билан бирга, мустақил бўлмаган корхона ва ташкилотлар сингари, қайта ишловчи, савдо ва тайёрлов корхона ва ташкилотлар агрофирма таркибига кириши мумкин. Агрофирма таркибига кирувчи корхона ва ташкилотлар, ундан эркин чиқиб кетиш ҳуқуқига ҳам эга. Агросаноат фирмасининг асосий вазифалари қуйидагилар: - Агросаноат фирмасининг таркибига кирувчи барча корхона ва ташкилотларнинг ташкилий бирлигини ва мутаносиблигини таъминлаш; - Хўжалик юритишнинг бозор механизми асосида маҳсулотни ишлаб чиқариш, тайёрлаш, қайта ишлаш ва сотишни амалга ошириш, фан- техника тараққиёти ютуқлари базасида юқори сифатли озиқ-овқат ва ноозиқ овқат халқ истеъмоли товарлари ва қишлоқ хўжалик маҳсулотлари ишлаб чиқаришни кўпайтириш; - Қишлоқ хўжалик хом ашёсини сақлаш, қайта ишлашнинг моддий техника базасини ривожлаштириш, тайёр маҳсулотни ва ярим тайёр фабрикатини сотиш; - Агросаноат фирмаси эҳтиёжи учун қишлоқ хўжалик маҳсу-лотини тайёрлаш, бошқа хўжалик корхона ва ташкилот, аҳолидан сотиб олишни ташкил қилиш; - Ўзининг қишлоқ хўжалик, озиқ-овқат ва саноат товарларини савдо шаҳобчалари ва жамоа хўжалиги бозорлари орқали сотишни ташкил қилиш; - Меҳнат, ер-сув, моддий-техник, молиявий ресурслардан, шу жумладан банк кредитларидан самарали фойдаланишни таъминлаш;

- Шахсий ёрдамчи хўжаликларни, фуқароларнинг индивидуал меҳнат фаолиятини ривожлантириш учун тадбирларни амалга ошириш, уларга ҳар томонлама ёрдам кўрсатиш; - Юқори сифатли озиқ-овқат маҳсулотларни кенг ассор-тиментда ишлаб чиқиш ва уни янгилаш, барча қишлоқ хўжалик маҳсулотлардан чиқимсиз, тўлиқ фойдаланишни таъминлаш; - Барча тармоқларда мамлакатдаги ва хориждаги фан ютуқларини, илғор тажрибаларини, замонавий техника ва техналогияни ўзлаштириш; - Қишлоқ хўжалик маҳсулотлари ишлаб чиқариш, уни сақлаш, қайта ишлаш ва сотиш самарадорлигини ошириш, қишлоқда ижтимоий инфратузим хизматларининг кегайтириш ва ривожлаштириш. Агросаноат фирмасини бошқариш демократик асосда амалга оширилади. Агросаноат фирмасининг кундалик фаолиятига раҳбарликни вақил йиғилишида сайланган, бошқарув амалга оширади. Бошқарувни, агрофирма корхона ва ташкилотларининг раҳбарларидан вакил қилинганлар йиғилишида сайланган, агросаноат фирмаси раиси бошқаради. Агросаноат фирмаси таркибига кирувчи корхона ва ташкилотлар ишлаб чиқарган қишлоқ хўжалик ва саноат маҳсулоти давлат буюртмаси ҳисобига (эркин савдо орқали, бозорда сотилгандан ташқари) давлат томонидан ўрнатиладиган баҳода сотилади. Агросаноат фирмаси матлубот кооперациялари ташкилотларига ва деҳқон бозорига шартномали баҳоларда, фирма магазинлари ва дўконларга - агросаноат фирмаси келишилган эркин баҳоларда сотади. Агросаноат комбинатлари, асосан туман масштабида барпо қилинади. У қишлоқ хўжалик маҳсулотини ишлаб чиқаришни интеграция ва комбинациялаш асосида тайёрлаш, қайта ишлаш, ташиш, сақлаш ва сотишни амалга оширувчи ишлаб чиқариш комплексларидир. Шундай қилиб, агросаноат комбинатлари фақат қишлоқ хўжалик хом ашёсини етказиб қолмасдан, балки пироворд (тайёр) маҳсулот ишлаб чиқарувчи ва сотувчи ҳамдир.

Агросаноат комбинатлари таркибига жамоа хўжаликлари, хўжаликлараро корхоналар, матлубот кооперацияси корхоналари, қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришига хизмат кўрсатувчи корхона ва ташкилотлар, қайта ишлаш, саноати корхоналари, қурилиш ва транспорт ташкилотлари, янги ёки қайта ишланган ҳолатда маҳсулотларни сотувчи, ихтисослашган саноат корхоналари киради. Агросаноат комбинатлари таркибига кирувчи, жамоа хўжалиги ва бошқа корхона ва ташкилотлар ўзларининг хўжалик мустақиллигини ва юридик шахс сифатидаги ҳуқуқини сақлаб қоладилар. Комбинатда корхона ва ташкилотлар ўртасидаги алоқалар шартнома асосида амалга оширилади. Агросаноат комбинатларининг асосий вазифалари агросаноат фирмасининг вазифалари билан деярли бир хил. Комбинатнинг олий бошқарув органи кенгаш ҳисобланади. Кенгашга бош директор - кенгаш раиси, унинг муовини, комбинат таркибига кирувчи, корхона ва ташкилот раҳбарлари, меҳнат коллективлари вақиллари киради. Агросаноат комбинатлари молиявий фаолиятидан асосан, муҳим ролни уларда ташкил этилган молиявий ҳисоблаш марказлари ўйнайди. Улар, биринчидан, комбинат ичидаги корхона ва ташкилотлар ўртасида, иккинчидан, комбинат корхона ва ташкилотлари ва агросаноат - банки ўртасида, учинчидан, комбинатнинг корхона ва ташкилотлари ва четдаги ташкилотлар - таъминотчи, тайёрлов - сотиш, қайта ишловчи, савдо ва бошқалар - ўртасидаги молиявий операцияларни амалга оширади ва ҳ.к.. 5. Хўжалик юритишнинг акциядорлик (ҳиссадорлик) шакллари. Агроконсорциумлар. Ишлаб чиқариш (илмий ишлаб чиқариш) тузилмалари. Янги, қишлоқ хўжалигида ҳам тарқалаётган хўжалик юритишнинг истиқболли шакли акцииядорлик шакли ҳисобланади. Хўжалик юритишнинг акциядорлик шакли халқ хўжалик турли тармоқлари корхона ва ташкилотларининг ва алоҳида қишлоқ аҳолисининг бўш турган пул ва моддий ресурсларини агросаноат ишлаб чиқаришни ривожлантиришга жалб қилишга йўналтирилган. Акциялар (бошқа қимматбаҳо қоғозлар

сингари)нинг белгиланишидан мақсад шуки, у халқ хўжалик тармоқлари ўртасида ишлаб чиқаришни рағбатлантириш учун энг аввало молиявий ресурсларни тақсимлаш ва қайта тақсимлаш воситаси ҳисобланади. Акция ишлаб чиқаришни техник жиҳатдан янгилашни актив рағбатлантиради, унинг харажатларини пасайтиради, меҳнат коллективларининг ўз-ўзини бошқариш самарадорлигини кўтаради. Акция эгалари, хўжалик юритиш самарадорлигини ошириш ва ишлаб чиқаришни ривожлантиришга манфаатдор бўлган ходимлар бўлиши мумкин. Шу билан бирга улар ўз акцияси ҳисобига максимал даромад олишни кўзловчилардир. Давлат органларининг ва меҳнат коллективларининг розилиги билан корхонанинг моддий ресурсларининг барча суммасига акция чиқарилади. Акция сотишга чиқарилиши ҳам, кредитга берилиши мумкин. Акция сотиб олишда етакчи ҳуқуқни шу корхона ходимлари олади. Бошланғич этапда акциялар, шу меҳнат коллективлари учунгина тегишли бўлиши мумкин. Бундай ҳолатда акция ходимларининг молиявий ресурсларини, корхонанинг даромадларини кўпайтириш учун восита сифатида фойдаланилади. Шу билан бирга бу акцияларни банкларга, кооперативларга, ассоциация(уюшма)ларга сотиш ҳам прогрессив жараёндир. Ҳар бир акция эгасига шахсий счёт очилади, унда акция суммаси, уни сотиб олиш манбаи, фоиз ва дивиденд кўрсатилади. Дивиденд миқдори йил охирида олинган фойданинг миқдорига боғлиқ бўлади. Фойдадан акциядорларга белгиланган миқдорда кафолатланган даромад тўланади, қолган қисми эса барча акция суммасига мутаносиб тақсимланади. Акция махсус қимматбаҳо қоғозлар бозорида фонд биржаларида, шунингдек банкларда сотилади ва сотиб олинади. Акция баҳоси ёки акция курси дивиденд нормаси ва ссуда фоизининг ҳар бир даврдаги нисбатига қараб аниқланади. Акция курси дивидендга тўғри пропорционал ва ссуда фоизи нормасига тескари пропорционалдир. Акция курсининг тебраниши ва олиниши мумкин бўлган дивиденд даромадининг ўзгариши, унга бўлган талаб ва таклифнинг

ўзгаришига боғлиқ. Акциядорлар жамияти акция билан бир қаторда, фоиз шаклида даромад (фиксированный доход) олишга ҳуқуқ берувчи қимматбаҳо қоғоз-облигация чиқариши мумкин. Облигация олувчилар унга бирга эгалик қилмасдан, балки акциядор корхонанинг кредитори ҳисобланадилар. Облигация навбатдаги муддат тугаши билан акциядор жамияти томонидан қайта сотиб олинади. Қишлоқ хўжалик ишлаб чиқаришида асосий хўжалик юритишнинг 2 хил акциядорлик шаклидан фойдаланилиши мумкин. Биринчиси, алоҳида қишлоқ хўжалик акциядорлик корхонаси. Молиявий воситаларнинг фарқлари ва келиб тушиш манбаларидан келиб чиқиб асосий пайчилар корхона ва давлат бўлиши мумкин. Бир вақтнинг ўзида корхонанинг ичида тарқатиш учун акциялар чиқарилади, корхона коллективи аьзоларининг индивидуал пай взнослари вужудга келади. Иккинчи шакли - халқ хўжалиги турли тармоқлари акциядорлик корхона ва ташкилотлари гуруҳи. Улар ўртасидаги муносабатлар кооперация принципларига асосланади. Қишлоқ хўжалигида бундай акционерлик кооператив бирлашмалар агроқонсорциумлар деган ном олган. Ишлаб чиқариш (илмий ишлаб чиқариш) тузилмаларининг барпо қилишнинг объектив зарурияти шундан иборатки, ҳозирги этапда алоҳида корхоналар қишлоқ хўжалик ишлаб чиқарувчи кучларининг ривожланиши фан-техника тараққиёти ютуқларини кузатиб бориш имкониятига кўпинча эга эмаслар. Тузилманинг асосий мақсади илмий тадқиқот натижаларини, алоҳида илғор технологияларни жорий қилишдир. Тузилма бир маъмурий туман, ёки турли маъмурий - ҳудудий масштабда ташкил этилиши мумкин. Тузилманинг бошида тармоқ ёки регион кўрсаткичлари ўртача даражадан юқори, мустаҳкам бўлган, илғор корхоналар, шунингдек, ишлаб чиқариш жараёнида анча илғор технологияни қуллайдиган илмий муассасалар ва бошқа ташкилотлар туради. Тузилманинг барча корхона ва ташкилотлари ўзларининг хўжалик мустақиллигини ва юридик шахс ҳуқуқини сақлаб қоладилар.

Тузилманинг асосий вазифалари қуйидагилар: 1.Илғор тажриба ва фанинг энг сўнгги ютуқлари асосида ишлаб чиқаришни ташкил этиш; 2.Тузилма корхона - иштирокчиларида меҳнат ва ишлаб чиқаришни ташкил қилишни такомиллаштириш, маҳсулот ишлаб чиқаришга ресурслардан оқилона фойдаланишни таъминлаш; 3.Қишлоқ хўжалик экинлари ҳосилдорлигини ва чорвачилик маҳсулдорлигини тўхтовсиз ўстириш учун тузилма корхона - иштирокчиларида селекция ва уруғчиликни, молларининг зотини яхшилаш; 4.Маълум турдаги маҳсулот турларини ишлаб чиқаришда ва сотишда юқори иқтисодий кўрсаткичларга эришиш. Корхона ва ташкилотларининг тузилмага кириши тўғрисидаги қарор уларнинг устави (низоми)га асосан қабул қилинади. Жамоа хўжаликлари тузилмага хўжалик йиғилишининг қарори бўйича, хўжаликлараро корхоналар шу корхонага кирувчи хўжалик-иштирокчилар вакилларининг йиғилиш қарори бўйича, бошқа давлат корхона ва ташкилотлари эса улар коллективлари қарори бўйича кирадилар. Тузилмага раҳбарликни тузилма кенгаши амалга оширади. Унга бош корхона раҳбари, унинг ўринбосари, жамоа хўжалиги раислари ҳадма бошқа корхона ва ташкилотларнинг раҳбарлари, шунингдек тузилма ташкил қилинган тармоқдаги етакчи мутахассислар ва илмий ходимлар киради. Бош корхона раҳбари тузилма кенгашининг раиси ҳисобланади. Бош корхонанинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари қуйидагилар: 1.Интенсив технологияни корхона - иштирокчиларда жорий қилишни ишлаб чиқиш, ташкил қилиш ва такомиллаштириш; 2.Тузилма фаолияти учун корхона иштироқчиларини зарур моддий - техника воситалар билан таъминлашни ташкил қилиш; 3.Ишлаб чиқариш иқтисодий самарадорлигини ошириш имкониятларини қидириш учун зарурий ҳисоб-китоблар ва анализлар ўтказиш;

4.Илмий тадқиқот, лойиҳа-конструкторлик ва бошқа ташкилот корхона ва муассасалар билан тузилманинг самарали фаолият кўрсатиши билан боғлиқ бўлган илмий ишланмаларни ва лойиҳа ишларини жорий қилиш, тадқиқотлар олиб бориш учун шартномалар тузиш; 5.Тузилма корхона - иштирокчилари кадрларининг ўқитиш ва малакасини ошириш, шунингдек маълум маҳсулот турларини ишлаб чиқариш масалалари бўйича мутахассисларга йўл - йўриқлар бериш. Корхона иштирокчиларининг ҳуқуқ ва мажбуриятлари қуйидагилар: 1.Бош корхонадан, шартномада кўрсатилган, ишлаб чиқаришни ўстириш ва унинг иқтисодий самарадорлигини оширишни таъминлашга йўналтирилган хизмат (иш турлари) ни олиш; 2.Тавсия қилинаётган технологияга қатъий риоя қилиш, бевосита уни жорий қилишни амалга ошириш; 3.Қараб чиқилган ишлар технологиясини бажариш, улардан технология ва техник қоидаларга мос тўлиқ фойдаланиш учун техника ва бошқа моддий техника ресурсларни олишга ўз вақтида буюртма бериш; 4.Ишлаб чиқаришнинг техналогик жараёнларини малакали кадрлар билан доимий таъминлаш; 5.Бош корхонага тавсия қилинган технологияни баҳолаш ва уни жорий қилиш билан боғлиқ маълумотларни етказиб туриш. Система бош корхонаси харажатларини молиялаштириш манбаи корхона-иштирокчиларининг тузилмага иштирок этиш натижаларидан ажратмалари ва кириш бадали шаклидаги ажратмалари ҳисобланади. Корхона - иштирокчиларнинг бош корхонага кириш взнослари ташкилий ҳаражатларни қоплаш учун мўлжалланган. Унинг миқдори фаолиятнинг турларига боғлиқ ҳолда, система кенгаши томонидан аниқланади.

Адабиётлар руйхати: 1. Узбекистон Республикаси Конституцияси. (Асосий қонун) Тошкент «Узбекистон» 1992 йил. 2.Каримов И.А. «Ўзбекистон келажаги буюк давлат», Т. Ўзбекистон 1992 йил 3.Каримов И.А. «Ўзбекистон иқтисодий сиёсатнинг устивор йўна- лишлари» Т. Ўзбекистон 1993 йил 4.Каримов И.А. «Ўзбекистон бозор иқтисодиётига ўтишнинг ўзига хос йўли», Т. Ўзбекистон 1993 йил 5.Каримов И.А. «Деҳқончилик тараққиёти – фаровонлик манбаи», Т. Ўзбекистон 1994 йил 6.Каримов И.А. «Ўзбекистон ХХ I асрга интилмокда», Т. Ўзбекистон 1994 йил 7.Каримов И.А. «Ўзбекистон иқтисодий ислоҳатларни чуқурлаштириш йўлида», Т. Ўзбекистон 1995 йил 8.Каримов И.А. «Ўзбекистон ХХ I аср бўсағасида: хавфсизликка тахдид, барқарорлик шартлари, тараққиёт кафолатлари», Т. Ўзбекистон 1997 йил. 9.Каримов И.А. «Бизнинг бош мақсадимиз – жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир» (Олий Мажлис Қонунчилик Патаси ва Сенатни ҚУшма мажлисидаги маърузаси.). тошкент «Узбекистон» 2005 йил. 10.Ўзбекистон Республикаси Қонуни. «Мулкчилик тўғрисида», «Адолат» 1991 йил

Похожие

Деҳқон хўжаликлари ва уларнинг самарадорлигини ошириш

Қишлоқ хўжалигида инвестиция ва капитал қўйилмалар, уларнинг самарадорлигини ошириш

Боғдорчиликнинг самарадорлигини ошириш имкониятлари

Токчиликнинг самарадорлигини ошириш имкониятлари

Қорамолчиликнинг самарадорлигини ошириш имкониятлари