Деҳқон хўжаликлари ва уларнинг самарадорлигини ошириш - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Деҳқон хўжаликлари ва уларнинг самарадорлигини ошириш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

81 KB

Деҳқон хўжаликлари ва уларнинг самарадорлигини ошириш Режа: 1. Деҳқон хўжаликлари хўжалик юритишнинг анча оқилона шаклидир. 2. Деҳқон хўжалигини ташкил этиш тамойиллари ва шароитлари, унинг мулки, ишлаб чиқариш фаолияти ва самарадорлиги

1. Деҳқон хўжаликлари хўжалик юритишнинг анча оқилона шаклидир. Деҳқон хўжалиги деганда, ўз мулки ёки ижарага олинган ер, сув, бошқа восита ва мол мулклардан фойдаланиш асосида маҳсулот ишлаб чиқаришни, қайта ишлашни, сақлашни ва сотишни амалга оширувчи, оилавий, оилавий-меҳнат ёки бир қанча шахсларнинг биргалашган меҳнатига асосланган, юридик шахс ҳуқуқига эга бўлган мустақил хўжалик субъекти тушунилади. Бу ҳақда 1998 йил 30 апрелда қабул қилинган Ўзбекистон Республикасининг «Дехқон хўжалиги тўғрисида»ги қонунининг 1-боб 2- моддасида шундай дейилган: «Деҳқон хўжалиги оилавий майда товар хўжалиги бўлиб, оила аъзоларининг шахсий меҳнати асосида, мерос қилиб қолдириладиган умрбод эгалик қилиш учун оила бошлиғига берилган томорқа ер участкасида қишлоқ хўжалиги маҳсулоти етиштиради ва реализация қилади». Деҳқон хўжалиги - хўжалик юритишнинг анча оқилона шаклидир. А.В.Чаяновнинг меҳнатга асосланган деҳқон хўжалиги тўғрисидаги ғоясига асосан деҳқон хўжалиги деб - деҳқоннинг ва унинг оиласининг шахсий меҳнатига асосланган, товар характерини олувчи, ишлаб чиқаришни ҳамкорликда амалга оширувчи шахсларнинг ихтиёрий оилавий-меҳнатига асосланган бирлашмасидир. Улар ишлаб чиқариш воситаларига ҳамкорликда эгалик қиладилар, етиштирилган маҳсулотга ва олинадиган даромадга биргаликда эгалик қиладилар. Деҳқон хўжалигининг ва қишлоқ хўжалик кооперациясининг машҳур назариётчиси 20-йиллар йирик аграр иқтисодчиси А.В.Чаянов эди. Унинг жамиятни ривожлантириш тўғрисидаги тадқиқотлари бутун дунё томонидан тан олинган. Чаянов ўз ҳамфикри Н.П.Макаров билан биргаликда деҳқон хўжалигининг эволюциясига, унинг табақаланишига катта эътибор берган. Чаянов деҳқон хўжалигининг физиологиясини тушуниш учун, унинг анатомиясини яхшилаб ўрганиш кераклигини таъкидлайди ва у бюджет тадқиқотлари асосида деҳқон хўжалигининг анатомиясини баён этади. Бундан ташқари

А.В.Чаянов деҳқон хўжалиги фаолиятининг айрим хусусиятларига катта эътибор берди. А.В.Чаянов оилавий деҳқон хўжалигининг меҳнат мотивларини меҳнат истеьмол баланси назарияси ёрдамида тушинтириб берган. А.В.Чаянов ўзининг меҳнат истеьмол баланси назариясини график кўринишда берди. Графикда деҳқон хўжалигининг максимал меҳнат активлиги ва максимал меҳнат унумдорлигининг икки чизиғи бир нуқтада кесишади. Бу эгри чизиқлар жаҳон иқтисодий адабиётида «Чаянов эгри чизиқлари» номи билан машҳурдир. А.В.Чаянов бой статистик маълумотлари ҳар томонлама анализ асосида деҳқон хўжалигининг 6 та асосий социал типларини ўрганади: -Синфий қулоқ хўжалиги. Бунда асосий даромадлар савдо оборотидан келади. Қишлоқда уларнинг сони кам бўлгани билан, лекин иқтисодий таъсири кучли бўлган. -Ёлланма меҳнатга асосланган қулоқ хўжалиги бўлиб, соҳибкорлик даромадини олишга манфаатдор. -3,4 ва 5 типлари. Шахсий меҳнатга асосланган иқтисодий кучлари турли даражада бўлган ўрта ҳол деҳқон хўжаликлари. -Ўз иш кучини сотувчи пролетар хўжалиги. 2. Деҳқон хўжалигини ташкил этиш тамойиллари ва шароитлари, унинг мулки, ишлаб чиқариш фаолияти ва самарадорлиги Деҳқон хўжалигининг аъзоларига хўжалик ишлаб чиқариш фаолиятида қатнашувчи эр-хотинлар, болалар, ота-оналар, қариндошлар ва бошқа шахслар кириши мумкин. Деҳқон хўжалигининг бошлиғи, унинг давлат, кооператив ва бошқа корхона, ташкилотлар, шунингдек алоҳида фуқаролар олдидаги манфаатларини ҳимоя қилувчи, асосий иш жойи шу ер бўлган, хўжаликда системали равишда банд бўлган ва зарурий профессионал тайёргарликкга эга бўлган меҳнатга яроқли аъзолардан бири бўлиши мумкин. Юқорида қайд этилган қонуннинг 4-моддасида (Деҳқон хўжалиги бошлиғи) «Деҳқон хўжалигининг бошлиғи вақтинча меҳнат

қобилиятини йўқотган тақдирда ёки узоқ вақт бўлмаганда у ўз мажбуриятларини бажариш ваколатини шу хўжалик аъзоларидан бирига, деҳқон хўжалигининг аъзоси бир кишидан иборат бўлганда эса, шартнома асосида—ушбу модданинг иккинчи қисми талабларига жавоб берадиган ҳар қандай шахсга беришга ҳақлидир» дейилган. Деҳқон хўжалиги давлат кооператив ва бошқа хўжалик юритиш шакллари қаторида агросанот сферасига кирувчи тенг ҳуқуқли ва мустақил хўжалик юритиш шакли ҳисобланади. У ўз фаолияти йўналишини, ишлаб чиқариш структурасини ва ҳажмини, маҳсулот сотиш каналларини ўзи мустақил аниқлайди, қўшма фаолиятда, шу жумладан хорижда шерикларни ўзи танлайди, ишлаб чиқариш жараёнини ташкил қилади. Деҳқон хўжалиги давлат билан, кооператив ва бошқа корхона ҳамда ташкилотлар билан, алоҳида фуқаролар билан иқтисодий муносабатларни шартнома асосида амалга оширади, савдо операцияларини пуллик ва нақд пулсиз ҳисоб-китоб қилади, солиқларни тўлайди, бюджетга тўловларни амалга оширади. Социал суғурта фонди ва бошқаларни амалга оширади. Деҳқон хўжалиги бирлашмалар, иттифоқлар, консорциумлар қўшма ва бошқа корхона ва ташкилотлар таъсисчилари ва қатнашчилари бўлиш, шунингдек, қимматбаҳо қоғозларни сотиб олиш ва сотиш ҳуқуқига ҳам эгадир. Деҳқон хўжалигининг ишлаб чиқариш, тижорат ва бошқа фаолиятларига давлатнинг ва бошқа органларнинг аралашуви қонун билан таъқиқланади. Баъзи ҳолатлар бундан мустасно. Деҳқон хўжалигини ташкил қилиш ҳуқуқига мамлакатнинг ҳар қандай фуқароси эга. Фақат ундан ҳоҳиш ва махсус қишлоқ хўжалик билими ва малакаси, қишлоқ хўжаликда амалий иш тажрибасига эга бўлиши ёки махсус тайёргарликни ўташи талаб этилади. Деҳқон хўжалик ташкил этиш тўғрисидаги фуқароларнинг аризаси, жамоа бошқаруви раиси, жамоа ходимлари ва аъзолари умумий йиғилишида ва туман ҳокимияти тамонидан кўриб чиқилади. Деҳқон хўжалигининг эгаси ерга эгалик қилиш, ундан фойдаланиш тўғрисидаги давлат акти берилгандан кейингина ёки ерни

ижарага бериш тўғрисидаги шартнома тўзилгандан кейингина ташкил этилган ҳисобланади. Деҳқон хўжалиги хусусий мулк қилиб ҳам, умрбод мерос қилиб ҳам ёки ерни ижарага бериш йўли билан ҳам ташкил этилиши мумкин. Ердан фойдаланиш турларини (эгалик қилиш ёки ижара) танлаш ҳуқуқи деҳқон хўжалигига берилади. Деҳқон хўжалигига ер участкаси давлат ер заҳирасидан, давлат ўрмон фондидан, давлат кооператив ва бошқа корхона ва ташкилотлар ерларидан берилиши мумкин. Уларга бериладиган ерларнинг миқдори жамоа хўжалиги ёки туман ҳокимияти томонидан, маҳаллий шароитни ҳисобга олган ҳолда, қишлоқ хўжалик фаолиятининг турига ва берилган ерни энг муҳими, деҳқон хўжалигининг шахсий меҳнати асосида ишлов беришига қараб аниқланади. Деҳқон хўжалигига ердан фойдаланиш ҳуқуқи билан бир қаторда у ердаги бошқа табиий, сув ва бошқа ресурслардан, шу хўжаликнинг шахсий эҳтиёжларига фойдаланиш ҳуқуқи берилади. Деҳқон хўжалигига берилган ернинг миқдори ва унинг чегараси, фақат ердан фойдаланиш ҳуқуқи давлат акти берилган деҳқоннинг ихтиёри билангина ўзгариши мумкин. Деҳқон хўжалиги зарурият туғилганда ер эгасидан қўшимча ерни ижарага олиши мумкин. Бошқа томондан ўзрли сабаблар бўлганда, ўзига ажратилган участкасидан маълум бир қисмини, маьлум бир муддатга ижарага бериши мумкин. Шунингдек ер участкаси жамоа ёки ҳокимият розилиги билан алмаштирилиши мумкин. Ерга эгалик қилиш ва ердан фойдаланиш пуллидир. Деҳқон хœжалигидан ер солиғи, ер участкаларининг жойлашиши ва сифатига қараб аниқланади ҳамда ер солиғи ёки ижара ҳақи шаклида олинади. Солиқлар тœлаш тартиби ва ставкаси мамлакатда ҳаракатдаги тартиб асосида œрнатилади. Улар томонидан ер учун тœловларга қуйидаги имтиёзлар берилиши мумкин: маълум бир муддатга бутунлай ёки қисман озод қилиш, тœловларни кечиқтириш, ер солиғининг ставкасини пасайтириш. Давлат хœжалик ер билан бирга œзининг хусусий мулкида, уй-жой, хœжалик ва бошқа қурилишлар, маҳсулдор ва ишчи ҳайвонлар, паррандалар, асаларилар, бошқа ҳайвонлар, экинлар ва дарахтлар, қишлоқ хœжалик техникаси ва

инвентарлар, транспорт воситалари, бошқа асосий ва моддий оборот воситалари, шунингдек қишлоқ хœжалик ишлаб чиқаришининг мустақил юргизиш, қайта ишлаш ва маҳсулот сотиш учун керакли ресурсларга эга бœлиши мумкин. Юқорида кœрсатилган мулклардан қандай фойдаланиш деҳқон хœжалигининг œзига боғлиқ. Фақат баъзи ҳоллардагина давлат мулки қонун бœйича œрнатилган суд қарори билангина олиб қœйилиши мумкин. Деҳқон хœжалиги аъзоларидан бири чиқиб кетмоқчи бœлса, ишлаб чиқариш воситалари таркибидан натура (агар унинг шахсий мулки бœлмаса шу восита) шаклида бœлиб олиб кетиши мумкин эмас, фақат пул шаклида, унга тегишли бœлган қисми компенсация қилинади. Ўзлаштирилмаган территорияда, қайсики ишлаб чиқариш ва ноишлаб чиқаришга тааллуқли объектлар бœлмаса, деҳқон хœжалигини ташкил қилишда унинг бирламчи қурилишини тœлиғича ёки қисман давлат œзига олиши мумкин. Бундай ҳолатда маблағ ва қурилган объектлар деҳқон хœжалигининг мулкига айланади. Деҳқон хœжалиги œз манфатларидан келиб чиқиб, ишлаб чиқариш дастурини œзи мустақил ишлаб чиқади. У барча етакчи тур фаолиятларини сақлаб қолган ҳолда (қишлоқ хœжалик маҳсулотларини ишлаб чиқариш, қайта ишлаш ва сотиш) ҳаракатдаги ҳужжатларда таъқиқланмаган барча фаолият турлари билан шуғулланиши, шунингдек ихтиёрий равишда давлат буюртмасини бажаришни œз зиммасига олиши мумкин. Деҳқон хœжалиги ихтиёрий равишда кооперативларга, жамиятларга, иттифоқларга, уюшмаларга бирлашиши, кооператив, акционерлик (ҳиссадорлик) ва бошқа ташкилотлар фаолиятида иштирок этиши ва тегишли даромадини олиши мумкин. Улар шунингдек, œз хоҳишларига кœра ҳар қандай ташкилот таркибидан чиқишлари мумкин. Бундай ҳолатда улар тегишли мулкнинг бир қисмини, натура ёки пул шаклида олиш ҳуқуқига эга бœладилар. Деҳқон хœжалигининг фаолияти асосан, хœжалик аъзоларининг шахсий меҳнатига

асосланади. Шунингдек ишларни бажаришда зарурият туғилганда меҳнат шартномаси асосида бошқа шахсларни жалб қилиши мумкин. Ижтимоий суғурта ва ижтимоий таъминот соҳасида деҳқон хœжалиги аъзосига ҳам, четдан жалб қилинган шахсга ҳам бир хил ҳуқуқ берилади. Деҳқон хœжалигида ишланган вақт умумий ва узлуксиз иш стажига қœшилади. Деҳқон хœжалиги œз маҳсулотини сотиш ва фойдаланишни ички ва ташки бозорда шартномали баҳоларда мустақил амалга оширади: у œзи ишлаб чиқарган ва етиштирган қишлоқ хœжалик ва бошқа маҳсулотларни тайёрлов, қайта ишловчи ва бошқа ҳар қандай корхона ва ташкилотларга, дœкон ёки бозорда сотиш ҳуқуқига эга. Маҳсулот сифати, санитария ҳолати ва бошқа параметрлар бœйича деҳқон хœжалиги барча меъёрларига риоя қилиши керак. Деҳқон хœжалиги трактор, юк автомобиллари, бошқа қишлоқ хœжалик техникалари, қурилиш материаллари, ускуналар, хом-ашё, œғит ва бошқа асосий ва моддий оборот воситаларини давлат, кооператив корхона ва ташкилот-лардан улгуржи савдо ва бошқа муассасалардан сотиб олиш (сотиб олиш, алмаштириш, ёллаш, ижарага олиш, прокатга олиш) ҳуқуқига эга. Деҳқон хœжалигига сотиладиган маҳсулотлар, товарлар, ҳар қандай ишлаб чиқариш воситалар баҳоси, давлат ва қишлоқ хœжалик кооператив корхоналари учун œрнатилган аналогик баҳолардан ошиб кетмаслиги керак. Деҳқон хœжалик банк муассасаларидан узоқ, ўрта ва қисқа муддатли ссудалар олиш ҳуқуқига эга. Бунда банк фоизлари ставкаси давлат корхоналари учун œрнатилган миқдордан ошиб кетмаслиги керак. Давлат ва кооператив ташкилотлар давлат хœжалигига улар билан тузилган шартномага асосан кредит бериши ҳам мумкин. Деҳқон хœжалигининг пул воситалари, маҳсулот (ишлар, хизматлар) сотишдан олинган пул тушуми, кредитлар, бюджет ассигнованиялари, эҳсонлар ва бошқа молиявий воситалар ҳисобига вужудга келади. Деҳқон хœжалик фаолиятидан олинадиган пул тушуми, шунингдек деҳқон хœжалигининг бошқа пул

даромадлари жорий материал харажатларини (меҳнат ҳақидан ташқари) қоплашга, кенгайтирилган такрор ишлаб чиқаришга, молиявий резервини вужудга келтиришга, ижтимоий дастурларни амалга оширишда қатнашишга, солиқ ва тœловларни тœлашга, шахсий истеъмол (меҳнат ҳақи) мақсадларига фойдаланилади. Деҳқон хœжалиги солиқ тœлайди. Деҳқон хœжалик солиғининг 3 хил варианти бœлиши мумкин: 1.Шахсий истеъмол мақсадларига фойдаланиладиган деҳқон хœжалиги даромадларининг бир қисми олинадиган солиқ воситаси ҳисобланади. 2.Деҳқон хœжалиги қишлоқ жойларда ер участкалари бœлган жамоа хœжалиги аъзолари ва бошқа шахслар учун œрнатилган тартибда ва миқдорда ягона ер солиғи тœлайдилар. 3.Деҳқон хœжалиги ва унинг аъзолари, шунингдек меҳнат шартномаси билан ишлаётганлар, жамоа хўжаликлари учун œрнатилган тартибда солиқ тœлайдилар. Деҳқон хœжалик ижарага олган ва хусусий ишлаб чиқариш воситаларини, шунингдек қишлоқ хœжалик экинлари майдонларини, кœп йиллик дарахтларни, ишлаб чиқарган маҳсулотини, хом-ашёни, материалларни ва бошқаларни ҳалокатга учраганда ёки зарар кœрганда зарарни қоплаш учун ва қишлоқ хœжалик корхоналари ва ижарачилар мол- мулкларини суғурта қилдириш учун ҳаракатдаги қонунчилик томонидан œрнатилган шароитлардаги тартибда суғурта қопламасини олиш учун, ихтиёрий равишда суғурта қиладилар. Давлатга деҳқон хœжалигининг ер тузилиши, меҳнатни муҳофаза қилиш, ёнғиндан сақлаш, ҳайвонлар касалликларига қарши, œсимликлар касалликлари ва зараркунандаларига қарши кураш, табиатни муҳофаза қилиш ҳақидаги ва солиқ тœлаш ҳақидаги қонунчиликка риоя қилиш соҳаларидаги фаолияти устидан назоратни амалга ошириш ҳуқуқи берилган. Деҳқон хœжалиги давлат статистика органларига ҳисобот беради ва унинг тœғрилиги учун жавобгардир. Деҳқон хœжалигидан белгилангандан ташқари ҳисоботларни талаб қилиш таъқиқланади. Умумлаштирилган ҳолда деҳқон хœжалиги шаклланишининг асосий тамойиллари қуйидагилардир:

1.Ерга хусусий мулк, ерга меросли умрбод эгалик қилиш ёки ижарага олиш шарти билан ердан вақтинча фойдаланиш. 2.Қишлоқ хœжалиги ишлаб чиқаришини юргизиш, маҳсулотни қайта ишлаш ва сотиш учун зарур ишлаб чиқариш воситаларини ижарага олиш ёки хусусий мулк қилиб сотиб олиш. 3.Ишлаб чиқариш зарурияти туфайли бошқа шахсларни меҳнат шартномаси билан ишга жалб қилиш (ҳаракатдаги чекланишларни ҳисобга олган ҳолда). 4.Хœжалик фаолияти турларини ва ишлаб чиқариш структурасини ихтиёрий танлаш. 5.Ишлаб чиқарган маҳсулотдан ва олинган даромаддан œз хоҳиши бœйича фойдаланиш. 6.Бошқа деҳқон хœжаликлари, кооперативлар ва давлат корхоналари билан кооперацияларга кириш. Шуни қайд қилиш лозимки, деҳқон хœжалигининг барпо этилиши ва шунга мœлжаллаб ҳозирги босқичда қишлоқ хœжалигини ривожлантириш анча қийинчиликлар билан бœлмоқда. Деҳқон хœжалигининг реал мустақиллигини чегаралайдиган ва ишлаб чиқариш фаолияти самарадорлигини пасайтирадиган омилларга қуйидагиларни келтириш мумкин: 1.Ишлаб чиқариш воситалари улгуржи савдосининг ривожланмаганлиги ва умуман йœқлиги (тракторлар, қишлоқ хœжалик машиналари, ускуна ва механизмлар, ем, минерал œғитлар, ёқилғи - мойлаш материаллари ва бошқалар.) 2.Қишлоқда деҳқон хœжалиги маҳсулотларини сотишда, уларга шартнома асосида ёрдам қилишга қаратилган, савдо-харид кооперативларининг ривожланган системасининг йœқлиги. 3.Деҳқон хœжалиги ишлаб чиқариш фаолиятининг бошқа корхона ва ташкилотлар билан муносабатларини тартибга солувчи ҳуқуқий асосларнинг такомиллашмаганлиги.

Мана шу сабаблар туфайли деҳқон хœжалиги ишлаб чиқариш воситаларини сотиб олиш масаласида, маҳсулотларини сотиш масаласида œзлари ташкил топган қишлоқ хœжалик корхоналарининг раҳбарларига мурожаат қилишга мажбур бœладилар. Бу эса уларга бевосита бœйсунишга олиб келади. Бундай шароитда деҳқон хœжалигининг мустақиллиги қишлок хœжалик корхоналари раҳбарлари хоҳишига қараб анча чекланиб, ривожланди. Статистик маълумотларга кœра, Республикада 3,7 млн.га яқин деҳқон хœжаликлари мавжуд. Деҳқон хœжаликлари 2004 йилда республика қишлоқ хœжалиги ялпи маҳсулотининг 66 %ини бермоқда. Ўртача бир деҳқон хœжалигининг даромади 60 минг сœмни ташкил этиб, айримлариники 400- 500 минг сœмга етади. Ҳозирда 150 минг гектар ерлар иморат учун банд қилинган. Деҳқон хœжалигида ҳозир пахта экилмайди.Деҳқон хœжаликла- ри ғалланинг 17% ини, сабзавотнинг 71% ини, полиз экин-ларининг 56,5% ини, меванинг 41%ини, узумнинг 32% ини, гœштнинг 87% ини, сутнинг 91% ини, тухумнинг 69,5 %ини, жуннинг 72 %ини, қоракœл терининг 40%ини бермоқда. Деҳқон хўжаликлари томонидан етиштирилган маҳсулотларнинг товарлилик даражаси ҳам бошқа турдаги қишлоқ хўжалик корхоналари етиштирган маҳсулотлардан анча юқори кўрсаткичларга эга.

Foydalanilgan adabiyotlar ruyxati : 1. Узбекистон Республикаси Конституцияси. (Асосий қонун) Тошкент «Узбекистон» 1992 йил. 2.Каримов И.А. «Ўзбекистон келажаги буюк давлат», Т. Ўзбекистон 1992 йил 3.Каримов И.А. «Ўзбекистон иқтисодий сиёсатнинг устивор йўна- лишлари» Т. Ўзбекистон 1993 йил 4.Каримов И.А. «Ўзбекистон бозор иқтисодиётига ўтишнинг ўзига хос йўли», Т. Ўзбекистон 1993 йил 5.Каримов И.А. «Деҳқончилик тараққиёти – фаровонлик манбаи», Т. Ўзбекистон 1994 йил 6.Каримов И.А. «Ўзбекистон ХХ I асрга интилмокда», Т. Ўзбекистон 1994 йил 7.Каримов И.А. «Ўзбекистон иқтисодий ислоҳатларни чуқурлаштириш йўлида», Т. Ўзбекистон 1995 йил 8.Каримов И.А. «Ўзбекистон ХХ I аср бўсағасида: хавфсизликка тахдид, барқарорлик шартлари, тараққиёт кафолатлари», Т. Ўзбекистон 1997 йил. 9.Каримов И.А. «Бизнинг бош мақсадимиз – жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир» (Олий Мажлис Қонунчилик Патаси ва Сенатни ҚУшма мажлисидаги маърузаси.). тошкент «Узбекистон» 2005 йил. 10.Ўзбекистон Республикаси Қонуни. «Мулкчилик тўғрисида», «Адолат» 1991 йил

Похожие

Жамоа, ширкат ва акциядорлик (ҳиссадорлик) хўжаликлари ва уларнинг самарадорлигини ошириш

Қишлоқ хўжалигида инвестиция ва капитал қўйилмалар, уларнинг самарадорлигини ошириш

Боғдорчиликнинг самарадорлигини ошириш имкониятлари

Токчиликнинг самарадорлигини ошириш имкониятлари

Қорамолчиликнинг самарадорлигини ошириш имкониятлари