Қишлоқ хўжалигида инвестиция ва капитал қўйилмалар, уларнинг самарадорлигини ошириш - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Қишлоқ хўжалигида инвестиция ва капитал қўйилмалар, уларнинг самарадорлигини ошириш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

118.5 KB

Қишлоқ хўжалигида инвестиция ва капитал қўйилмалар, уларнинг самарадорлигини ошириш Режа: 1. Инвестиция ва унинг самарадорлигини ошириш 2. Капитал қўйилмалар тушунчаси, фойдаланишнинг асосий йўналишлари, таркиби ва молиялаштириш манбалари 3. Капитал қўйилмалардан фойдаланиш самарадорлик кўрсаткичларини ҳисоблаш усуллари 4. Янги машиналарни иқтисодий баҳолаш усули ва кўрсаткичларини ҳисоблаш усули

1. Инвестиция ва унинг самарадорлигини ошириш Қишлоқ хœжалиги маҳсулотлари ишлаб чиқариши ҳажмининг ошиши мос равишда тармоқ моддий-техник базасини ривожлантиришни талаб қилади. Ишлаб чиқариш фондлари ҳажмининг кœпайиши қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариш потенциалини кенгайтиришга йœналтирилган моддий ва пул воситаларига қœшимча қœйилма ҳисобига амалга оширилади. Бозор муносабатларига œтиш шароитида агросаноат мажмуи тармоқларининг барқарор ривожланиши корхоналаргша зарур моддий ва пул ресурлари беришда инвестицион фаолликка эҳтиёж туғдиради. Инвестиция деганда хœжалик фаолияти жараёнида асосий фондларни ва айланма воситаларни сотиб олишга ажратилган узоқ муддатли маблағлар тушунилади. Демак инвестиция бу нафақат асосий фондларни кенгайтиришга маблағлар, банки корхонанинг айланма воситаларини шакллантиришга ва уларни тœлдиришга ажратилган харажатлар ҳамдир. Хœжалик фаолияти объектларига ажратилган узоқ муддатли капиталнинг қœйилиши шунда œзини оқлайдики, агар улар фойда олишга ва самарадорликка эришишга имконият яратса. Инвестиция бозори капитал ва молиявий қœйилмалар йœли билан асосий ва айланма воситаларга харажатларни шакллантиришни билдириди. Молиявий ва реал инвестиция турлари мавжуд. Биринчиси, қимматбаҳо қоғозларни сотиб олишни, шунигдек ишлаб чиқаришга мақсадли пул қœйишни кœзда тутади. Реал инвестиция-бу капитални асосий фондларини такрор ишлаб чиқаришга моддий ишлаб чиқариш заҳираларини қœшимча œстириш мақсадида қœйишдир. Реал инвестиция капитал қœйилмалар дейилади. Миллий ҳисоблар тизимида реал инвестиция деганда асосий капиталга ва моддий ишлаб чиқариш воситалари қœшимча œсишга ажратилган қœйилма тушунилади. Бозор шароитида қимматбаҳо қоғозларнингн бир неча турлари мавжуд.

 Эгаларига акционерлик жамияти воситаларидаги ҳиссасига ва унинг фаолиятидаги даромад олишга гувоҳ ҳуқуқини берувчи, акционерлик жамияти акциялари;  Ҳужжатларни чиқарувчи, эгалари ва шахслар œртасида қарз муносабатларга гувоҳлик берувчи облигациялар;  Давлатнинг қарз мажбуриятларидаги қимматбаҳо қоғозлар, бунда қарздор давлат ҳисобланади.  Эгасининг сотиш ёки сотиб олиш ҳуқуқига гувоҳлик берувчи ясама қимматбаҳо қоғозлар (масалан, вексел, хусусийлаштириш чеки) Қишлоқ хœжалик ишлаб чиқаришида инвестиция қуйидаги йœналишларга бœлинади:  Эскирган ва ишдан чиққан инвестицияларни алмаштириш  Янги технологияларни жорий қилиш ва замонавий техника асбоб ускуналарни қœллаш.  Қишлоқ хœжалик маҳсулотлари ишлаб чиқаришни камайтириш  Ишлаб чиқаришнинг янги турларини ривожлантириш. Қишлоқ хœжалигида инвестициянинг шаклланиши қœйилган маблағларнинг қайтиш тезлигини ҳисодга олагндаги иқтисодий асосда амалга оширилади.бу, юқори сифатли маҳсулот ишлаб чиқаришнинг кœпайиши ва унинг таннархининг пасайиши шароитидагина эришилади Инвестиция қœшимча соф даромад олиш билан ва маблағларнинг қайтиш муддатини қисқариши билан бевосита алоқадордир. Қоплаш муддати қанча оз бœлса, инвестицияга рағбат шунча кœп бœлади, чунки инвестиция жараёни оқибатида маблағларнинг қайтиши узоқ муддатга чœзилса сарфланган ресурсларнинг қадрсизланиши рœй беради. Бундан ташқари, маҳсулот ишлаб чиқаришдан олинган соф даромад янги ишлаб чиқаришга қœйилиши мумкин. Мамлакат агросаноат мажмуи барча тармоқларини қамраб олган иқтисодий инқироз инвестиция сиёсатидан анча жиддийроқ намоён бœлди. Ишлаб чиқариш ва модий техника ресурлари тақсимоти œртасидаги

алоқанинг узилиши, бозор инфратузилмасининг йœқлиги ва мувофиқликнинг бузилиши, шунингдек, қишлоқ хœжалиги маҳсулотлари баҳолари ва саноат товарлари ва хизматлари баҳолари œртасидаги тенгсизликнинг кучайиши, қишлоқ хœжалигини самарали ривожлантириш тармоққа қœшимча маблағлар ажратмасдан туриб амалда мумкин эмаслигини кœрсатди. Бозор иқтисодиёти шароитида инвестиция сиёсатининг зарурий элементлари қуйидагилар ҳисобланади:  Рақобатбардош лойиҳаларни конкурс асосида танлаш;  Харажатларнинг тез қопланиши мœлжалини олиш;  Инвестицияни маҳсулотни сотиш бозори ва унинг сифатини ҳисобга олган ҳолда иқтисодий асослаш;  Рақобатчиларнинг ишлаб чиқариш имкониятларини ҳисобга олиш. Қишлоқ хœжалигида инвестиция фаолиятини жонлантирмасдан туриб ишлаб чиқариш таназзулидан чиқиш, молиявий барқарорликка эришиш ва тармоқ иқтисодиётини кœтариш мумкин эмас. Инвестиция умумий ва соф инвестицияларга бœлинади. Соф инвестиция капитал қœйилмалар ва амортизация ажратмалари миқдори айирмасидан ташкил топади. У хусусий ресурлардан самарали фойдаланган тақдирда қанча қœшимча маблағ қœйиш талаб этилишини кœрсатади. Соф инвестиция (Ис)қуйидаги формула билан ҳисобланади. Ис= КҚ - А Бу ерда КҚ - тармоқдаги капитал қœйилмалар ҳажми, сœм; А – асосий фондлар эскиришидаги амортизация миқдори, сœм. Инвестициядан фойдаланишни таҳлил қилиш маблағларни биринчи навбатда энг муҳимроқ обеъкт ва ишлаб чиқаришларга йœналтириш зарурлигини аниқлашга имкон беради. У қуйидаги тартибда олиб борилади:

 Даставвал энг зарур бœлган инвестиция аниқланади. Масалан, товар ишлаб чиқарувчига трактор, автомобил сотиб олиш ва сигир сақлаш учун комплекс қуриш зарур. Шу обеъектлардан ҳозирда энг муҳимроғи инвестициялаш учун танлаб олинади;  Мавжуд воситалар учун, товар ишлаб чиқарувчи банк кредитидан фойдаланадими ёки йœқми бундан қатъий назар дастлабки тœловлар миқдори œрнатилади. Бу товар ишлаб чиқарувчининг тœлов қобилиятлилигини œрнатиш ва унинг ишлаб чиқаришни инвестициялаш бœйича мақсадининг жиддийлигини аниқлаш учун талаб этилади;  Шу инвестиция туридан йиллар давомида маблағ тушиши баҳоланади. Масалан, трактор, автомобил ёки сут комплексидан фойдаланишдан;  Товар ишлаб чиқарувчи инвестициядан фойдаланишга рози бœлган, банк кредити бœйича фоиз ставкаси танланади;  Йиллар давомида қœйилган маблағни соф даромадга таққослаш йœли билан пул маблағларининг жорий миқдори ҳисобланади.  Инвестиция вариантини танлаш ҳақида қарор қабул қилишади. Бундай ҳолда, агар шу маблағдан келган соф даромад инвестиция капитали миқдоридан кœп бœлса, унда шу вариант оптимал деб тан олинади. Инвестициялаш вариантини танлашни келажакдаги даромадни дисконтирлаш ёрдамида œтказиш мумкин. Товар ишлаб чиқарувчи капитал товарни сотиб олиш ва сотиб олиш харажатларини таққослашдан келиб чиққан ҳолда амалга оширади. Кутилаётган даромад, капитал товарни унинг хизмат муддати давомида фойдаланишдан тушадиган ҳар йилги тушумидан йиғилади, бунда инвестициялаш бир вақтда амалга оширилади. Шу муносабат билан шу капитал товарга инвестиция миқдорини аниқлаш талб этилади. Бу шу шарт биланки, маълум бир муддат фойдаланганда керакли даромад олинадиган бœлсин. Бундай ҳисоб-китобларни келажакдаги даромадларни дисконтирлаш деб, шу пайтдаги капитал товар учун тœланадиган керакли маблағни эса – дисконтирлашган қиймат деб қабул қилинган. Дисконтирлашган қиймат(Дқ) фоиз ставкасига боғлиқ. Ҳар йили

бир хил миқдордаги даромадда дисконтирлашган қиймат қуйидаги формулада топилади: А Дқ=----------- (1+Ф) Й Бу ерда: А – банкнинг йиллик фоиз ставкасида кутилиши мумкин бœлган пул; Ф – фоиз ставкаси, % Й- йиллик даромадлар кутилаётган давр, йил. Масалан, агар товар ишлаб чиқарувчи 5%ли ставкада, икки йилдан кейин 22000 сœм пул олишини ҳоҳласа, унда дисконтлашган қиймат қуйидагига тенг бœлади: 22000 Дқ= ------------=19954 (1+0,05) 2 Агар қœйилган маблағдан келадиган ҳар йиллик даромад турлича унда дисконтирлашган қийматнинг миқдори (Дқм) қуйидаги формулада аниқланади: П 1 П 2 Пн Дқм=-------- + ----- + .. . + -------- (1+Ф) (1+Ф) 2 (1+Ф) Н Бу ерда: П 1 , П 2 , …………… П n – ҳар йиллик даромаднинг кутилаётган миқдори, сœми; Н – йиллик даромадлар кутилаётган давр, йиллар сони Масалан, биринчи йили даромад 33000 сœмни, иккинчи 66000 сœмни ва учинчи йил 44000минг сœмни ташкил этган. Ҳар йиллик 8%ли ставкада дисконтлашган қиймат қуйидагига тенг бœлади. 33000 66000 44000

Дқм=----------+-----------+------------ =30555+56584+34929= (1+0,08) (1+0,08) 2 (1+0,08) 3 =122068 с. Бозор иқтисодиёти шароитида қишлоқ хœжалиги инвестициясига бир қатор омиллар таъсир қилади. Шулардан баъзиларга товар ишлаб чиқарувчилар таъсирини œтказиши мумкин, бошқалари эса ташқи шароитларга боғланган ва товар ишлаб чиқарувчиларга боғлиқ эмас. Товар ишлаб чиқарувчиларга боғлиқ омилларга қуйидагилар киради:  Қишлоқ хœжалиги экинлари ҳосилдорлиги ва моллар маҳсулдорлиги;  Биринчи навбатдаги инвестиция объектларни танлаш;  Ишлаб чиқаришни ихтисослаштириш ва концентрациялаш;  Асосий турдаги қишлоқ хœжалиги маҳсулотлари ишлаб чиқариш технологияси;  Инвестиция характери: узоқ муддатлии, қисқа муддатли;  Меҳнат унумдорлиги даражаси ва маҳсулот ишлаб чиқариш таннархи. Товар ишлаб чиқарувчиларга боғлиқ бœлмаган омилларга қуйидагилар киради:  Қишлоқ хœжалик маҳсулот ва саноат маҳсулотлари баҳолари;  Кредит учун фоиз ставкаси;  Инфляция жараёни ;  Қишлоқ хœжалиги маҳсулотлари ишлаб чиқаришнинг мавсумийлиги;  Баҳолар нисбатини ҳисобга олган ҳолда маҳсулотга бœлган талаб;  Қишлоқ хœжалик маҳсулотларини етказиб беришнинг муқарарлиги;  Маҳсулотга қœйиладиган жаҳон баҳолари Хœжалик фаолияти объектларига узоқ муддатли капиталнинг қœйилиши, улар фойда олишга ва ижтимоий самарадорликка эришгандагина œзини қоплайди. Инвестиция самарадорлигини кœрсаткичларини ҳисоблаш маълум бир давр давомида макроиқтисодий кœрсаткичлар қœшимча œсиши нисбатларига асосланади. Умумий самарадорлик кœрсаткичи соф маҳсулот қœшимча œсишининг шу даврдаги инвестиция ҳажмига нисбати сифатида

аниқланади. Бозор муносабатларга œтиш шароитида, юқори даражадаги инфляцияда бу кœрсаткич инвестиция самарадорлиги тœғрисида аниқ тушунча бермайди. Шунинг учун қишлоқ хœжалигидаги инвестицияни ва йиллар бœйича ялпи даромад динамикасини таққослаш мақсадга мувофиқдир. Инвестиция самардорлиги даражаси бевосита уларни молиялаштириш манбаларига боғлиқ. Энг паст даражадаги самарадорлик имтиёзли инвестиция кредитларида кузатилади. Нисбатан яхшироқ иқтисодий натижаларга давлат бюджети маблағлари ҳисобига молиялаштириладиган инвестицияларда эришилади. Баъзида кредит механизми орқали ёки бюджетдан бевосита молиялаштириш воситаси сифатида давлат томонидан инвестицияга ажратилган маблағлар мақсадли фойдаланилмасдан, балки иш ҳақи учун тœловларга, илгари олинган кредитларни қоплашга ва молиявий активлар билан бœладиган операцияларга ҳам ишлатилиш ҳоллари ҳам учраб туради. Инвестициянинг қайтарилиши олинган фойдани инвестициянинг умумий ҳажмига бœлиб топилади ва фоизларда ифодаланади. Ф Иқд=---------- *100 Иуҳ Бу ерда: Иқд – инвестициянинг қайтарилиш даражаси, % Ф - фойда, сœм Иуҳ – инвестициянинг умумий ҳажми, сœм Инвестициянинг қайтарилиш даражаси кредит учун фоиз ставкалари билан таққосланади. Бу ҳолда, агар инвестициянинг қайтарилиш даражаси кредит учун фоиз ставкасидан юқори бœлса унда товар ишлаб чиқарувчининг капитал қœйилмада миқдорини кœпайтириш мақсадга мувофиқдир.

Капиталнинг меъёрий самарадорлиги ва инвестициянинг меъёрий самардорлиги бир-биридан фарқ қилади. Капиталнинг меъёрий самарадорлиги - бу қœшимча маблағнинг бир сœмидан келадиган қайтим. Инвестициянинг меъёрий самардорлиги – бу, капитал товарнинг таклифи баҳолари ва талаби баҳолари œртасидаги мувозанат œрнатилганда, кредит учун фоиз ставкасидир. Фоиз ставкаси қанча юқори бœлса, кредитга талаб шунча паст бœлади. Бошқа томондан, фоиз ставкаси қанча паст бœлса, кредитнинг таклифи шунча юқори бœлади. 2. Капитал қўйилмалар тушунчаси, фойдаланишнинг асосий йўналишлари, таркиби ва молиялаштириш манбалари Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариши жараёнида ҳаракатдаги асосий воситаларнинг аста-секин эскириши, сўнгра эса ҳисобдан чиқарилиш рўй беради, бу эса уларни – оддий ёки кенгайтирилган такрор ишлаб чиқариш заруриятини келтириб чиқаради. Асосий воситаларни такрор ишлаб чиқаришни молиялаштириш капитал қўйилмалар манбалари ҳисобига амалга оширилади. Қишлоқ хўжалигида капитал қўйилмалар деб ҳаракатдаги асосий воситаларни тиклашга ва кенгайтиришга йўналтирилган пул воситаларига айтилади. Капитал қўйилмалар ишлаб чиқариш ва ноишлаб чиқаришга бўлинади. 1.Ишлаб чиқариш капитал қўйилмаларга маҳсулот ишлаб чиқариш билан боғлиқ бўлган харажатлар киради. Бу харажатлар трактор, қишлоқ хўжалик машиналари, ишчи ва маҳсулдор моллар, бинолар ва иншоатлар, йўл қурилиши ва бошқаларга сарфланади. Ишлаб чиқариш капитал қўйилмаларига, иқтисодий моҳияти бўйича, шунингдек асосий подани вужудга келтириш харажатлари ҳам киради. Лекин мавжуд учёт системасида капитал қўйилмалар системасига бу харажатлар кирмайди ва алоҳида ҳисобга олинади. Асосий пода учун капитал қўйилмалар асосан

брак қилинган, ишчи ва маҳсулдор ҳайвонларни сотишдан тушган маблағлар ҳисобига амалга оширилади; 2.Ноишлаб чиқариш капитал қўйилмаларига уй-жой қурилиши маданий-маиший бинолар ва соғлиқни сақлашга сарфланадиган харажатлар киради. Капитал қўйилмалар - бу потенциал асосий воситалар бўлиб, улар маълум объектларни фойдаланишга топширилгандан кейин асосий воситаларга айланади. Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришда капитал қўйилмалардан фойдаланишнинг асосий йўналашлари қуйидагилардир: 1.Ўсимликчилик ва чорвачилик ишлаб чиқариш бинолари, устахоналар, уй-жой, маданий-маиший объектлар ва бошқаларининг капитал қурилиши ва реконструкциясига; 2.Ишлаб чиқариш қуроллари(машина ускуналар) ишчи ҳайвонлар сотиб олинади, шунингдек маҳсулдор ҳайвонлар подасини шакллантирилади. 3.Ерларни мелиорациялаш, кўп йиллик дарахтларни ўтказиш, ҳосилга кирганча ўстириш ва бошқалар. Бевосита қишлоқ хўжалигини ривожлантиришга ажратилган пул воситаларидан ташқари, бутун комплекс ишлар бўйича қишлоқ хўжаликни ривожлантиришга сарфланадиган капитал қўйилмалар ўзига қуйидаги бир қатор харажатларни олади: 1.Давлат ва жамоа хœжаликларини техника билан таъминлайдиган корхона ва ташкилотлар қурилиши учун воситалар; 2.Қишлоқ хўжалик илмий тадқиқот муассасалари қурилишига; 3.Қурилиш материаллари ишлаб чиқариш бўйича корхоналар барпо қилишга; 4.Қишлоқ хўжалиги маҳсулотларни қайта ишлаш ва бошқа мақсадларга. Маълум бир даврга мўлжалланган капитал қўйилмаларнинг жами суммаси капитал қўйилмаларнинг тўпламини ташкил қилади(КҚ). Капитал

қўйилмаларнинг сиғими (КҚС) деганда 1 га ер майдонига (қишлоқ хўжалик яроқли ерига, ҳайдаладиган ерга) тўғри келадиган капитал қўйилмалар суммаси - (Ер) ёки 1 мол ўрни - (МЎ)га тўғри келган капитал қўйилмалар суммаси тушинилади ва қуйидаги формула билан ҳисобланади. КҚ КҚ КҚС=-------- ; КҚС=------- ЕР МЎ Капитал қўйилмаларнинг миқдор ва сифат характеристикаси уларнинг таркибини, яъни у ёки бу элементнинг умумий ҳажмдаги нисбатини акс эттиради. Капитал қўйилмаларнинг тармоқ, такрор ишлаб чиқариш ва технологик тузилиши мавжуд. Капитал қўйилмаларнинг тармоқ тузилиши қишлоқ хўжалигида турли тармоқлар ёки ишлаб чиқариш турлари бўйича инвестициялар нисбатини ифодалайди. Такрор ишлаб чиқариш нуқтаи назардан тузилиши капитал қўйилмаларнинг турли йўналишлари бўйича фойдаланиш салмоғини ифодалайди. Технологик тузилиш эса, ускуналарга, қурилиш-монтаж ишларига ва лойиҳа-қидирув ишларига фойдаланиладиган капитал қўйилмаларнинг салмоғини ифодалайди. Капитал қўйилмаларнинг таркибий тузилиши: I - Тармоқ тузилиши: 1.Чорвачилик бинолари қурилиши ва жиҳозлаш; 2.Сув хўжалик қурилиши; 3.Электрлаштириш; 4.Боғлар ва боққа кўп йиллик дарахтлар барпо қилиш; 5.Тракторлар, машина ва ускуналар сотиб олиш; 6.Уй-жой ва маданий-маиший қурилиш; II-Такрор ишлаб чиқариш тузилиши: 1.Ишлаб чиқаришни реконструкцияси;

2.Мавжуд ишлаб чиқаришни кенгайтириш; 3.Янги қурилиш. III-Технологик тузилиши: 1.Ускуналар; 2.Қурилиш-монтаж ишлари; 3.Лойиҳа-қидирув ишлари; 4.Бошқа қўйилмалар. Хўжалик юритишнинг барча шаклллари ва қишлоқ хўжалик корхоналарнинг барча турлари учун умумий ишлаб чиқаришда мустақиллик ва ўзини-ўзи молиялаштиришни тақозо қиладиган, бозор иқтисодиёти шароитида капитал қўйилмаларни молиялаштиришни бош манбаи сифатида хусусий манбалар - асосий воситалар амортизацияси, фойда ва бошқалар ҳисобланади. Бунда амортизация ажратмалари оддий такрор ишлаб чиқариш манбаи сифатида, фойда эса ишлаб чиқариш ва ноишлаб чиқариш асосий воситаларини кенгайтирилган такрор ишлаб чиқариш манбаи сифатида ташкил топади. Агар шу мақсадларга хусусий воситалар етмай қолса, банк кредитлари жалб қилинади. Давлат қишлоқ хўжалик корхоналарида катта миқдордаги пул воситаларини асосий подани ташкил қилишга сарфланади. Маҳсулдор ва иш ҳайвонлари асосий подасини ташкил қилиш харажатлари ва молиялаштириш манбаи умумий ҳолда капитал қўйилмаларга қўшилмайди. Давлат корхоналарининг подани ташкил қилиш харажатлари хусусий воситалари ҳисобига молиялаштирилади: брак қилинган молларни сотишдан келган тушум, ишчи ҳайвонлар амортизацияси ва бошқа манбалар. Агар бу маблағлар корхонада етишмаса, у ҳолда молиялаштириш банк кредитлари ҳисобига амалга оширилади. Давлат қишлоқ хўжалик корхоналарига бюджет воситалари фақат муҳим мақсадларни (йирик ишлаб чиқариш ва ноишлаб чиқариш объектларига, мелиорацияга ва бошқаларга) молиялаштиришга ажратади. Жамоа хўжаликларида капитал қўйилмаларни молия-лаштиришнинг бош манбаи хусусий воситалардир. Унга амортизация ажратмалари, вояга

етган маҳсулдор ва ишчи ҳайвонларни сотишдан келган пул тушуми, хўжалик ўрмонидан дарахт сотиш, соф даромаддан ажратмалар, асосий воситалар суғуртаси қайтими ва бошқа манбалардир. Давлат хўжаликларидан фарқ қилган ҳолда жамоа хўжаликлари хусусий маблағлари етмай қолганда капитал қўйилмаларни молиялаштириш банкнинг фақат узоқ муддатли кредитлари орқали қопланади. Узоқ муддатли кредит миқдори капитал қўйилмалар харажатининг режадаги ҳажми ва жамоа хўжалигининг молиявий имкониятларидан келиб чиқиб аниқланади. Хўжаликлараро корхоналар ва бирлашмаларда капитал қўйилмаларни молиялаштириш пайчилар ажратган воситалар ҳисобига, амортизация ажратмалари ва бирлашма ҳамда уларнинг кенгаши устави аниқлаган миқдорда фойдадан ажратмалар ҳисобига амалга оширилади. Давлат корхоналарида, қишлоқ хўжалик кооперативларида ва акционерлик корхоналари ва бирлашмаларида капитал қўйилмаларни молиялаштириш манбаи – таъсисчиларнинг пул ва материал взнослари, қимматбаҳо қоғозлар (акция, облигация)дан келадиган даромадлар, хайрия взнослари, корхона ташкилот ва фуқароларнинг эҳсонлари ҳисобланади. Деҳқон хўжалиги асосий воситаларни оддий ва кенгайтирилган такрор ишлаб чиқаришни ўз маблағлари ҳисобига амалга оширадилар. Улар зарур бўлиб қолганда, банкдан узоқ ва қисқа муддатли ссудаларни давлат корхоналари амал қиладиган қоидалар асосида олиш ҳуқуқига эгадирлар. Бундан ташқари шахсий мол-мулкларини гаровга қўйиб, ипотека банклар кредитларидан фойдаланадилар. 3. Капитал қўйилмалардан фойдаланиш самарадорлик кўрсаткичларини ҳисоблаш усуллари Қишлоқ хўжалигида капитал қўйилмаларнинг иқтисодий самарадорлиги деганда, режадаги ёки ҳақиқатдаги эришилган самарани, шу самарага эришишга олиб келган капитал қўйилмаларга нисбати тушунилади. Қишлоқ хўжалигида капитал қўйилмалар иқтисодий самарадорлигини ҳисобга олиш ва таҳлил қилиш учун кўрсаткичлар системасидан фойдаланилади. Қайси

мақсадда аниқланишига қараб капитал қўйилмаларнинг умумий(абсалют) ёки таққослама иқтисодий самарадорлиги аниқланади. Капитал қўйилмаларниг умумий(абсалют) иқтисодий самарадорлиги капитал қўйилмаларнинг натижасини баҳолашда, шунингдек режалаштиришда ва лойиҳалаштиришда, қайсики соф маҳсулот, соф даромад ёки фойдани аниқлаш имконияти бўлганда ҳисобланилади. Капитал қўйилмалар иқтисодий самарадорлиги умумий(абсолют) коэффициенти, шунингдек капитал қайтими кўрсаткичи (Ккай), соф маҳсулот, соф даромад ёки фойданинг қўшимча ўсишини шу ўсишни таъминлаган капитал қўйилмаларга нисбати билан ўлчанади: СМ:СД:Ф Кқай. =-------------- КҚўйил Капитал қўйилмалар, агарда олинган умумий(абсолют) самарадорлик коэффициенти нормативидан кам бўлмаса, шунингдек олдинги ҳақиқатдагидан кам бўлмаса самарали ҳисобланади. Капитал қўйилмаларнинг умумий(абсалют) самарадорлигининг тескари кўрсаткичи уларнинг қоплаш муддати ҳисобланади (КМ) ва капитал сиғими кўрсаткичи дейилади. КҚўйил. ҚМ =-------------- СМ:СД:Ф Қоплаш муддати, самарадорликнинг тескари кўрсаткичи бўлганлиги учун у қуйидагича ҳам ҳисобланади: 1 ҚМ = ------------- КҚайт.

Капитал қўйилмалар, бошқа барча тенг шароитларда қисқа муддатларда қопланса, у анча самарали ҳисобланади. Масалан: 0,07 коэффициенти капитал қўйилмаларнинг 14 йилда қопланишини билдиради. Қишлоқ хўжалигида капитал қўйилмаларнинг иқтисодий самарадорлиги, шунингдек ердан - бош ишлаб чиқариш воситаларидан фойдаланишни яхшилаш билан ҳам ифодаланиши мумкин. Шунинг учун капитал қўйилмаларнинг умумий(абсолют) самарадорлигини билвосита кўрсаткичи 1 га қишлоқ хўжалигига мўлжалланган ерга ёки 1 га ҳайдаладиган ерга тўғри келадиган қишлоқ хўжалик ялпи маҳсулотининг(қиймат шаклида) қўшимча ўсиши ҳисобланади. СМ.ЯМ КҚай.= --------------------- Қ/Х ЯЕ ёки ХЕ Қишлоқ хўжалигида капитал қўйилмалар умумий(абсалют) иқтисодий самарадорлигини, шунингдек, капитал қўйилмалар ҳисобига меҳнат унумдорлигининг ошиши ва маҳсулот ёки бажарилган иш таннархининг пасайиши билан ҳам характерланади. Меҳнат харажатларини пасайиши қуйидагича аниқланади: Абсолют Х=Ха-Хб Ха-Хб Нисбий Х=---------- *100 Ха бу ерда: Х-меҳнат харажатларини пасайиши, к/с, %; Ха-капитал қўйилмагача меҳнат харажати, к/с; Хб-капитал қўйилмадан кейинги меҳнат харажати, к/с. Маҳсулот ва бажарилган ишнинг таннархини пасайиши қуйидагича аниқланади:

Абсолют Т=Та-Тб Та-Тб Нисбий Т=-------- *100 Та бу ерда: Т-таннархннинг пасайиши сўм, %; Та-капитал қўйилмагача таннарх, сўм; Тб-капитал қўйилмадан кейинги таннарх, сўм. Капитал қўйилмаларнинг таққослама иқтисодий самарадорлиги хўжалик бир қанча вариантларини, янги техникани жорий қилишни, ҳаракатдаги корхона ёки алоҳида иншоатларни реконструкция қилиш ёки янгисини қуришни таққослашда ишлатилади. Капитал қўйилманинг таққослама иқтисодий самарадорлиги кўрсаткичи энг қулай вариантда келтирилган харажат миқдори ҳисобланади. (КХ) КХ = Х+КҚ*МК бу ерда: Х-жорий ишлаб чиқариш харажатлари(таннарх), сўм МК-капитал қўйилмалар самарадорлигининг меъёрий коэффициенти. Келтирилган харажатлар ўз ичига жорий ишлаб чиқариш харажатларини ва капитал қўйилмалар таққослама иқтисодий самарадорлиги бир хил миқдорда ягона норматив коэффициент орқали келтирилган капитал қўйилмаларни олади. Қишлоқ хўжалик учун капитал қўйилмаларнинг таққослама иқтисодий самарадорлиги норматив коэффициенти 0,12 га тенг деб тавсия қилинган, ўсимликчилик учун – 0.20, чорвачилик учун – 0,08. Бу шуни билдирадики, маҳсулот таннархи пасайишидан қилинган тежам 1 сўмлик қўшимча капитал қўйилмага 12,20 ва 8 тийиндан кам бўлмаслиги керак.

Таққосланаётган вариантларда келтирилган харажатлар суммаси қанча оз бўлса, бошқа барча тенг шароитларда капитал қўйилма шунча самарали бўлади. Қуйидаги мисолда бу яққол кўзга ташланади: I-вариант II-вариант Т 8800 м.с 10560 м.с КК 26400 м.с 17600 м.с МК 0,12 0,12 I-вариант: КХ=8.800+26.400*0,12=8.800+3.168=11.968 м.с II-вариант:КХ=10.560+17.600*0,12=10.560+2.112=12.672 м.с Мисолдан шу нарса кўриниб турибдики, бошқа тенг шароитларда I вариант гарчи у 1.5 баравар кўп капитал қўйилма талаб қилса ҳам анча самарали. Келтирилган харажат I вариантда 11698 м.с, II вариантда эса 12672 м.с. 4. Янги машиналарни иқтисодий баҳолаш усули ва кўрсаткичларини ҳисоблаш усули Ўз вақтида қишлоқ хўжалик техникасини такрор ишлаб чиқариш, анча юқори техник-иқтисодий кўрсаткичга эга бўлган янги машинадан фойдаланишни кенгайтириш - қишлоқ хўжалигида техника сиёсатини амалга оширишнинг асосий масалаларидан бири. Янги техника яратишдаги ишда бош йўналиш ҳар бир табиий-иқтисодий зонада иш шароитини ҳисобга олган ҳолда қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришини комплекс механизациялаштириш учун юқори унумли, иқтисодий ва ишончли машиналар ишлаб чиқаришдир. Қишлоқ хўжалигида янги техникани жорий қилишнинг маълум тартиби ўрнатилган ва ҳаракат қилмоқда. Машиналарнинг янги конструкцияси ва тажриба намуналари асосан махсус

конструкторлик бюроларида, илмий-тадқиқот институтларида, тажриба станцияларида ва бошқа корхоналарда ишлаб чиқилади. Янги техникани ишлаб чиқаришга жорий қилишдан олдин у давлат, маъмурий ва хўжаликларда синалади. Синовдан яхши ўтган машиналар, ишлаб чиқаришга жорий қилинади. Анча такомиллашган машинани алмаштиришнинг иқтисодий самарадорлиги меҳнат унумдорлигининг ўсишида, маҳсулот(иш, хизмат) таннархининг пасайишида, ишларни қулай муддатда амалга ошириш асосида маҳсулот ишлаб чиқаришни кўпайтиришда ўз ифодасини топади. Бу ҳамма омиллар қишлоқ хўжалик техникасини баҳолашда ҳисобга олинади. Янги техникадан фойдаланишдан олинган йиллик иқтисодий самара (таклиф этилаётган, кутилаётган, режалаштирилган, ҳақиқатдаги) келтирилган харажат тежами бўйича ва қуйидагича аниқланади: ЙС=(Тб+НК*ККСб)-(Тя+НК*ККСя)*Кхят бу ерда: ЙС – йиллик иқтисодий самара, сўм; Тб,Тя - маҳсулот(иш, хизматлар) бирлиги таннархи, база ва янги вариантда, сўм; ККСб, ККСя - капитал қўйилмаларнинг база ва янги вариантдаги (маҳсулот бирлиги ҳисобида) салмоғи, сўм; МК - капитал қўйилмалар самарадорлигининг меъёрий коэффициенти 0.15 га тенг; Кхят - ҳисобланган йилда янги техникани жорий қилиш ҳажми. Агар янги техника натижаларини фойдаланишда ишлаб чиқариладиган маҳсулот сифати ўзгарса(анча юқори харид нархи шароитида), унда йиллик иқтисодий самара маҳсулотнинг, ялпи фойданинг қўшимча ўсишини ҳисобга олиб аниқланади: ЙС=(Тб+НК*ККСб)-(Тя+НК*ККСя)+(Ня-Нб)*Кхят

бу ерда: Ня ва Нб - янги ва база вариантида маҳсулот бирлигининг харид нархи, сўм. Юқори сифатли маҳсулот сотишнинг йиллик иқтисодий самараси қуйидаги формула билан аниқланади. ЙС=(ФҚЎ-НК*ККСя)*Кхят бу ерда: ФҚЎ - юқори сифатли ва илгариги маҳсулотни сотишдан келган фойданинг қўшимча ўсиши, сўм. 5. Капитал қўйилмалардан фойдаланиш самарадорлигини ошириш имкониятлари Қишлоқ хўжалиги капитал қўйилмалар самарадорлигини оширишнинг фойдаланилмаган анчагина имкониятлари ва резервлари мавжуд. Улар қуйидагилар иборат: 1.Капитал қўйилманинг комплекслигини ва пропорционаллигини таъминлаш. Ўсимликчиликда қишлоқ хўжалик техникасига, ерларни мелиорациялашга, деҳқончиликни химиялаштиришга маблағни уйғунлаштириш зарур. Чорвачиликда бино ва иншооатларни қуриш харажатларини асосий сермаҳсул подани яратиш, шунингдек комплекс механизацияни жорий қилиш харажатлари билан қўшиб олиб бориш муҳим аҳамият касб этади. Бундан ташқари мелиоратив тадбирлар ҳисобига озуқа базасини яхшилаш, озуқа цехлари ва омухта ем заводлари ва цехлари қурилиши билан боғлаш зарур; 2.Воситаларни сарфлаш ва иқтисодий самара олиш ўртасидаги вақтни, фарқни қисқартириш, айниқса капитал қурилишда. Қишлоқ хўжалигида қурилишда капитал қўйилмалар ҳажми йилдан-йилга ўсиб боради ва бир вақтнинг ўзида тугалланмаган қурилиш ҳажми кўпаяди. Бунинг асосий сабабларидан бири қурилишлар муддатининг чўзилиб

кетиши. Ҳозир қишлоқ хўжалик объектлари қурилишининг ўртача норматив муддати 3,5 йилни ташкил этади; 3.Маҳаллий қурилиш материалларидан фойдаланиш, тежамкорлик режимига қаттиқ риоя қилиш, шунингдек қурилиш-монтаж ишларини юритишнинг илғор методларидан фойдаланиш ҳисобига ишлаб чиқариш ва ноишлаб чиқариш капитал қурилишининг тежамкорлигини ошириш. 4.Ишлаб чиқариш бинолари ва иншоотлари хусусиятларига қараб, ҳаракатдаги асосий воситаларнинг реконструкциясига инвестицияни кўпайтириш. Реконструкцияга кетган харажатлар янги қурилишга ташланган маблағларга қараганда 2-2.5 марта тезроқ қопланади, бунда асосий воситаларнинг маънавий эскириши муддати 10-15 йилга сурилади; 5.Қурилишдаги капитал қўйилмаларни керакли меҳнат ва моддий ресурслар билан, айниқса қурилиш материаллари билан тўла таъминлаш; 6.Хўжалик ҳисоби муносабатларидан фойдаланиш асосида капитал қурилиш муддатларининг қисқариши ва қурилиш-монтаж ишларидаги тежамкорлик ва сифатни ошириш учун ходимлар моддий манфаатдорлиги; 7.Қишлоқ хўжалик экинлари ҳосилдорлигини ва чорва моллари маҳсулдорлигини ошириш имкониятларида тўлароқ фойдаланиш ва ҳ.к.

Адабиётлар руйхати: 1. Узбекистон Республикаси Конституцияси. (Асосий қонун) Тошкент «Узбекистон» 1992 йил. 2.Каримов И.А. «Ўзбекистон келажаги буюк давлат», Т. Ўзбекистон 1992 йил 3.Каримов И.А. «Ўзбекистон иқтисодий сиёсатнинг устивор йўна- лишлари» Т. Ўзбекистон 1993 йил 4.Каримов И.А. «Ўзбекистон бозор иқтисодиётига ўтишнинг ўзига хос йўли», Т. Ўзбекистон 1993 йил 5.Каримов И.А. «Деҳқончилик тараққиёти – фаровонлик манбаи», Т. Ўзбекистон 1994 йил 6.Каримов И.А. «Ўзбекистон ХХ I асрга интилмокда», Т. Ўзбекистон 1994 йил 7.Каримов И.А. «Ўзбекистон иқтисодий ислоҳатларни чуқурлаштириш йўлида», Т. Ўзбекистон 1995 йил 8.Каримов И.А. «Ўзбекистон ХХ I аср бўсағасида: хавфсизликка тахдид, барқарорлик шартлари, тараққиёт кафолатлари», Т. Ўзбекистон 1997 йил. 9.Каримов И.А. «Бизнинг бош мақсадимиз – жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир» (Олий Мажлис Қонунчилик Патаси ва Сенатни ҚУшма мажлисидаги маърузаси.). тошкент «Узбекистон» 2005 йил. 10.Ўзбекистон Республикаси Қонуни. «Мулкчилик тўғрисида», «Адолат» 1991 йил

Похожие

Қишлоқ хўжалигини интенсивлаштиришнинг самарадорлигини ошириш

Деҳқон хўжаликлари ва уларнинг самарадорлигини ошириш

Қишлоқ хўжалигида меҳнат унумдорлиги ва уни ошириш имкониятлари

Қишлоқ хўжалигида ишлаб чиқариш самарадорлигини оширишнинг умумий масалалари

Қишлоқ хўжалигини жойлаштириш, ихтисослаштириш, йириклаштириш ва интеграциялаш самарадорлигини ошириш