Қишлоқ хўжалигини жойлаштириш, ихтисослаштириш, йириклаштириш ва интеграциялаш самарадорлигини ошириш - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Қишлоқ хўжалигини жойлаштириш, ихтисослаштириш, йириклаштириш ва интеграциялаш самарадорлигини ошириш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

62.5 KB

Қишлоқ хўжалигини жойлаштириш, ихтисослаштириш, йириклаштириш ва интеграциялаш самарадорлигини ошириш Режа: 1. Қишлоқ хўжалиги тармоқлари структураси. Тармоқларни оқилона қўшиб олиб бориш тамойиллари. 2. Жойлаштириш ва ихтисослаштириш тушунчаси, уларнинг илмий асослари 3. Ихтисослаштиришнинг шаклллари, кўрсаткичлари ва самарадорлигини ошириш имкониятлари

1. Қишлоқ хўжалиги тармоқлари структураси. Тармоқларни оқилона қўшиб олиб бориш тамойиллари. Қишлоқ хўжалиги турли хил маҳсулот ишлаб чиқарувчи, комплекс ўзаро алоқадор тармоқларни ифодалайди. Қишлоқ хўжалик тармоқлари бошқа халқ хўжалик тармоқларидан қуйидаги белгилар билан фарқ қилади: а).ишлаб чиқарадиган маҳсулот турлари; б).ишлаб чиқариш воситаларининг турлари ва ташкилий тузилиши; в).ходимлар малакаси ва таркиби; г).меҳнатни ташкил этиш ва унга ҳақ тўлаш хусусиятлари. У икки тармоқдан ўсимликчилик ва чорвачиликдан ташкил топган. Уларнинг ҳар бирининг ичида тармоқ структураси мавжуд. Ўсимликчиликда тармоқлар экиладиган экинларнинг тури ва гуруҳига қараб бўлинади. Масалан: ғалла ишлаб чиқариш, пахтачилик, канопчилик ва бошқалар. Сабзавотчиликда очиқ ва ёпиқ усулда сабзавот етиштирилади. Боғлар эса данакли ва уруғлиларга бўлинади. Чорвачиликда эса моллар ва ҳайвонлар турларига қараб тармоқларга бўлинади: қорамолчилик, чўчқачилик, паррандачилик, пиллачилик ва ҳ.к. Бундан ташқари ишлаб чиқариладиган маҳсулотнинг характерига қараб: сут, қорамолчилиги, гўшт-сут, қўйчилик, жун-тери олиш бўйича ва бошқалар. Ишлаб чиқаришдаги роли ва иқтисодий аҳамиятига қараб корхоналарда қишлоқ хўжалик тармоқлари: Бош(етакчи), қўшимча ва ёрдамчи тармоқларга бўлинади. Бош(етакчи) тармоқ деб, қишлоқ хўжалик ялпи ва товар маҳсулотида юқори салмоқни эгаллаган тармоққа айтилади. Асосий тармоқ корхонанинг ихтисослашишини аниқлайди. Қўшимча тармоқ бош тармоққа нисбатан, ялпи ва товар маҳсулот ишлаб чиқаришда камроқ аҳамиятга эга бўлади. Уларни қўшиб олиб бориш меҳнат, ер ва моддий ресурслардан тўлиқроқ фойдаланишни таъминлайди. Қишлоқ хўжалиги корхоналарида қишлоқ хўжалиги тармоқларидан ташқари ўсимликчилик ва чорвачиликка хизмат қилувчи тармоқлар - таъмирлаш хизмати, электр хўжалиги, автоторанспорт ва бошқалар фаолият кўрсатади.

Ёрдамчи тармоқлар таркибига қишлоқ хўжалик маҳсулотларини қайта ишлайдиган корхона ва цехлар, қурилиш устахоналари, қурилиш материаллари ишлаб чиқарувчи корхоналар ва бошқалар киради. Маҳсулотдан фойдаланиш шаклига қараб қишлоқ хўжалик тармоғи 2 гуруҳга бўлинади: 1.Товар, сотиш учун мўлжалланган маҳсулот(пахта, пилла ва бошқалар); 2.Нотовар, тўлиғича ёки асосий қисми ички эҳтиёжга фойдаланиладиган маҳсулот(ем-хашак ва бошқалар). Қишлоқ хўжалигининг тармоқлар структураси қишлоқ хўжалик жами ялпи маҳсулоти таркибида алоҳида тармоқлар ялпи ва товар маҳсулотининг салмоғи билан характерланади ва қуйидагича ҳисобланилади: ЯМКд.г;ТМКд.г ТС = -------------------- *100 ЯМКқ/х;ТМКқ/х ТС - тармоқ структураси. Бир қанча қишлоқ хўжалик тармоқларини корхоналарда иқтисодий асослаб қўшиб олиб бориш ишлаб чиқаришнинг мавсумийлигини пасайтиради, меҳнат, ер, моддий ресурсларидан тўлароқ фойдаланиш имкониятини беради, ишлаб чиқариш воситалари ва меҳнат харажатлари нотекислигини камайтиради. Тармоқларни оқилона қўшиб олиб бориш йил давомида қишлоқ хўжалик маҳсулотлари ва пул воситаларини бир текис келиб тушиши имконини беради, хўжаликлар иқтисодиётига самарали таъсир кўрсатади, уларнинг молиявий ҳолатини яхшилайди. Қишлоқ хўжалигида тармоқларни рационал қўшиб олиб боришнинг асосий тамойиллари, мақсади ва шартлари қуйидагилар: 1.Ресурс потенциалидан - меҳнат, ер, сув ва моддий ресурслардан анча самаралироқ фойдаланиш; 2.Маҳсулот бирлиги ҳисобига минимал даражада меҳнат харажатлари ва воситалар сарфлаб максимал миқдорда маҳсулот олишни таъминлаш;

3.Ишлаб чиқаришнинг мавсумийлигини камайтириш, йил давомида техника ва иш кучидан тўлиқроқ фойдаланиш; 4.Йил давомида айланма воситаларнинг айланишини ва пул воситаларнинг бир текис келиб тушишини таъминлаш ва ҳ.к. 2. Жойлаштириш ва ихтисослаштириш тушунчаси, уларнинг илмий асослари Қишлоқ хўжалигини жойлаштириш ва ихтисослаштириш ижтимоий меҳнат тақсимотининг турли кœринишидир. Жойлаштириш - алоҳида турдаги қишлоқ хўжалик маҳсулотлари ишлаб чиқаришни республика зоналарида, айрим вилоят, туманлар ва корхоналар бўйича миқдорий тақсимлашни билдиради. Қишлоқ хўжалигини жойлаштириш уни ихтисослаштириш билан чамбарчас боғланган. Ихтисослаштиришни амалга оширишда зона ва корхоналарнинг табиий ва иқтисодий шароитларини ҳисобга олиш муҳимдир. Натижада қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришини оқилона жойлаштириш таъминланади. Қишлоқ хўжалиги зоналарини ёки алоҳида корхоналарни ихтисослаштириш бош(асосий) тармоқни ажратиб олиш ва унинг ривожланишига шароит яратишдир. Ихтисослаштириш ишлаб чиқариш йўналишини характерлайди ва зона ёки хўжаликнинг тармоқ структурасини аниқлайди. Қишлоқ хўжалик ишлаб чиқаришни оқилона ихтисослаштиришнинг иқтисодий аҳамияти қуйидагилардан иборат: 1.У бош ишлаб чиқариш воситаси - ердан самарали фойдаланиш учун шароит яратади. Шу асосда деҳқончилик ва чорвачилик маҳсулотларининг миқдорини кўпайтириш ва сифатини яхшилайди; 2.Ихтисослаштириш қишлоқда меҳнат ресурсларидан янада самаралироқ фойдаланишга имконият яратади. Деҳқончилик ва чорвачилик ходимларининг профессионал структурасини ўзгартиради, кадрларнинг малакасини ва меҳнат унумдорлигини оширади;

3.Ихтисослаштириш капитал қўйилмалар ва асосий воситалардан фойдаланиш самарадорлигини оширишнинг ҳал қилувчи шарти ҳисобланади. Ишлаб чиқаришга фан-техника тараққиёти ва илғор тажрибаларни жорий қилишга имконият яратади; 4.Ихтисослаштириш товар маҳсулотларини ишлаб чиқариш ва сотиш харажатларини пасайтириш ҳамда рентабелликни оширишга шароит яратади ва ҳ.к. Қишлоқ хўжалигини иқтисодий асосланган жойлаштириш ва ихтисослаштириш маълум бир тамойиллар асосида амалга оширилади: 1.Бозор талабини ҳисобга олиш. Қишлоқ хўжалигида бозор муносабатларини жорий қилиш қишлоқ хўжалигини ихтисослаштириш ва концентрациялаш жараёнини ўзгартириш, ишлаб чиқаришни ташкил қилишнинг прогрессив шаклига ўтиш, зарар келтирадиган маҳсулот ишлаб чиқаришдан воз кечиш; 2.Табиий ва иқтисодий шароитлардан тўлароқ фойдаланиш; 3.Маҳсулот ишлаб чиқаришни истеъмолчиларга яқинлаштириш; 4.Ҳудудларни озиқ-овқат ва саноатни қишлоқ хўжалик хом-ашёси билан таъминлаш билан ҳудудлараро меҳнат тақсимотини қўшиб олиб боришни таъминлаш; 5.Мамлакат иқтисодий мустақиллигини таъминлаш; 6.Қишлоқ хўжалик ишлаб чиқаришни жойлаштириш ва ихтисослаштиришда халқаро меҳнат тақсимотини ҳисобга олиш ва ҳ.к. 3. Ихтисослаштиришнинг шаклллари, кўрсаткичлари ва самарадорлигини ошириш имкониятлари Ихтисослаштириш қуйидаги турларга бўлинади: 1. Хўжалик ичидаги ихтисослаштириш. Бунда маҳсулот ишлаб чиқариш хўжаликлар ичидаги бўлимлар, фермалар, бригадалар ва оилалар бўйича ихтисослашади;

2.Хўжаликлараро ихтисослаштириш. Бунда турли хил маҳсулотлар етиштириш бўйича корхоналар ўртасида меҳнат тақсимоти жорий қилинади. Хўжаликлараро чўчқачилик ёки қорамолни бўрдоқига боқувчи, бузоқларни ўстирувчи фермалар, маҳсулотларни қайта ишловчи корхоналар ва ҳ.к. ташкил этилади; 3.Тармоқлар ичида ихтисослаштириш. Бунда бир тармоқ ичида, чунончи чорвачиликда - қорамаолчилик, чўчқачилик, қўйчилик каби соҳалар бўйича, деҳқончиликда эса ғалла, пахта, сабзавот, полиз каби маҳсулотларни етиштириш бўйича меҳнат тақсимоти жорий қилинади. Хўжаликда ихтисослаштиришни тўла характерлаш учун ихтисослаштириш коэффициенти кўрсаткичи қабул қилинган. У қуйидагича ҳисобланади: 100 Ких = --------- Ҳ(2 n -1) бу ерда 100 - алоҳида тармоқ бўйича товар маҳсулотларининг умумий ҳиссаси,% Ҳ - тармоқдаги товар маҳсулотларининг турлари бўйича ҳиссаси, % да; n - товар маҳсулотларининг ҳиссаси бўйича тартиб номери (энг юқоридан бошлаб). Масалан: пахтачиликда ихтисослашган хœжаликда товар маҳсулотлар структураси қуйидагилардан иборат бўлсин (жами товар маҳсулотга нисбатан фоиз ҳисобида): пахта-50%, дон-30%, сут-15% ва бошқа турдаги маҳсулотлар эса 5%. Шу маълумотлар асосида ихтисослаштириш коэффициентини қуйидагича ҳисобланади. 100 Ких = ------------------------------------------------------=0.38 50(2*1-1)+30(2*2-1)+15(2*3-1)+5(2*4-1) Бу коэффициент қанча бир бутунга яқин бўлса, ихтисослаштириш даражаси шунча юқори бўлади. Агар ихтисослаштириш коэффициенти 0,35 бўлса, паст даражадаги ихтисослаштириш; 0,35дан 0,50гача ўрта;

0,50дан 0.6о гача юқори; 0,60 дан катта бўлса, чуқурлаштирилган ихтисослаштириш дейилади; 4.Зона ёки иқтисодий районлар бўйича ихтисослаштириш. Бунда қишлоқ хўжалик маҳсулотларини етиштириш бўйича зона ёки иқтисодий районлар бўйича меҳнат тақсимоти жорий қилинади. Масалан: собиқ СССР бўйича Болтиқ бўйи республикалари чорвачилик маҳсулотлари етиштиришга, Кавказ орти республикалари чой ва узумчиликка, Ўрта Осиё республикалари асосан пахтачи-ликка, пиллачиликка ва қоракўлчиликка ихтисослашган эди. Шуни кўрсатиш керакки, хўжаликларнинг ихтисослаштириш даражаси етиштирилаетган битта ёки бир қанча товар маҳсулотларининг салмоғига қараб турлича бўлиши мумкин. Бунда бир турдаги товар маҳсулоти етиштиришга асосланган хўжалик тор доирада ихтисослашган, етиштирилаетган уч, тўрт хил товар маҳсулотларининг ҳар қайсисининг салмоғи деярли бир хилда(20-30%) бўлса, бу хўжалик паст даражада ихтисослашган; бир ёки ундан кўпроқ товар маҳсулотларининг ҳар бири каттароқ салмоқни(40-60%) эгалласа, унда хўжалик ўртача даражада ихтисослашган бўлади. Масалан: хўжаликда етиштирилган товар маҳсулотнинг асосий қисмини пахта эгалласа - у пахтачиликка, дон эгалласа - ғаллачиликка, қоракўл тери эгалласа -қоракўлчиликка ихтисослашган бўлади. Œзбекистоннинг табиий ва иқтисодий шароитлари шуни тақозо этадики, бунда маҳсулотнинг бир турини эмас, балки икки ва ундан ҳам кўпроқ турини етиштиришни ихтисослаштириш мумкин. Масалан: шаҳар атрофида жойлашган хўжаликлар маҳсулотларнинг сут-сабзавот, сабзавот- картошка-чорва, чорва-ғалла, сабзавот-мева, узум каби қатор турларини етиштиришга ихтисослашгандир. Қишлоқ хўжалигида тармоқларни қўшиб олиб боришнинг ва ихтисослаштиришнинг иқтисодий самарадорлиги қуйидаги кўрсаткичлар тизими билан аниқланади: 1.100 га қишлоқ хўжалигига яроқли ерга ва ҳайдаладиган ерга, 1 та ходимга, 100 сўмлик асосий ишлаб чиқариш фондларига ва 100 сўмлик

жорий ишлаб чиқариш харажатларига тўғри келган ялпи ва товар маҳсулот қиймати; 2.100 га ҳайдаладиган ерга тўғри келган ғалла, пахта, гўшт, сут ва бошқалар; 3.Меҳнат унумдорлиги, маҳсулот таннархи, маҳсулот ишлаб чиқариш рентабеллиги. Демак, маҳсулот етиштириш учун қаерда қулай шароит мавжуд бўлса, маҳсулот бирлигининг таннархи ва баҳоси арзонлашса, бу хўжалик ва истеъмолчилар учун шунча фойдалидир.

Адабиётлар руйхати: 1. Узбекистон Республикаси Конституцияси. (Асосий қонун) Тошкент «Узбекистон» 1992 йил. 2.Каримов И.А. «Ўзбекистон келажаги буюк давлат», Т. Ўзбекистон 1992 йил 3.Каримов И.А. «Ўзбекистон иқтисодий сиёсатнинг устивор йўна- лишлари» Т. Ўзбекистон 1993 йил 4.Каримов И.А. «Ўзбекистон бозор иқтисодиётига ўтишнинг ўзига хос йўли», Т. Ўзбекистон 1993 йил 5.Каримов И.А. «Деҳқончилик тараққиёти – фаровонлик манбаи», Т. Ўзбекистон 1994 йил 6.Каримов И.А. «Ўзбекистон ХХ I асрга интилмокда», Т. Ўзбекистон 1994 йил 7.Каримов И.А. «Ўзбекистон иқтисодий ислоҳатларни чуқурлаштириш йўлида», Т. Ўзбекистон 1995 йил 8.Каримов И.А. «Ўзбекистон ХХ I аср бўсағасида: хавфсизликка тахдид, барқарорлик шартлари, тараққиёт кафолатлари», Т. Ўзбекистон 1997 йил. 9.Каримов И.А. «Бизнинг бош мақсадимиз – жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир» (Олий Мажлис Қонунчилик Патаси ва Сенатни ҚУшма мажлисидаги маърузаси.). тошкент «Узбекистон» 2005 йил. 10.Ўзбекистон Республикаси Қонуни. «Мулкчилик тўғрисида», «Адолат» 1991 йил

Похожие

Қишлоқ хўжалигини интенсивлаштиришнинг самарадорлигини ошириш

Қишлоқ хўжалигида инвестиция ва капитал қўйилмалар, уларнинг самарадорлигини ошириш

Қишлоқ хўжалигида ихтисослаштириш, тармоқлар ва корхоналар ҳажми

Боғдорчиликнинг самарадорлигини ошириш имкониятлари

Токчиликнинг самарадорлигини ошириш имкониятлари