Ғўзанинг ташқи мухит шароитларига бўлган талаби - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Ғўзанинг ташқи мухит шароитларига бўлган талаби

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

74.5 KB

Ғўзанинг ташқи мухит шароитларига бўлган талаби Режа: 1. Гузанинг иссиклика ва ёругликка бўлган талаби. 2. Гўзанинг сувга ва озуқага бўлган талаби. 3. Гўзанинг тупроққа бўлган талаби.

Ғўзанинг иссиқликка бўлган талаби. Маълумки, ғўза ер шарининг йил давомида мутлақо совуқ бўлмайдиган, йилнинг энг салқин ойларида хам хаво харорати 18 дан пастга тушмайдиган тропик минтақадан келиб чиққан ўсимликдир. Ғўзанинг нормал ўсиши ва ривожланиши учун, чигитнинг униб чиқишини хам қўшганда, энг қулай харорат 25-30 даража хисобланади. 25 даражадан паст хароратда ғўзанинг ривожланиши сустлашади. Харорат пасайганда ғўза ривожланишига салбий таъсир қилади ва бу яққол сезилади. Харорат 17 даражага тушганда эса ўсимликнинг ривожланиши хаддан ташқари сёкинлашиб кетади. Ғўзанинг ривожланишига оптимал даражадан паст харорат оптималдан юқори хароратга қараганда кучлироқ таъсир қилади. Ғўза ривожланишининг дастлабки пайтларида, кўпинча шоналаш даврида, температуранинг оптимал даражагача кўтарилиши ўсимликнинг ўсиши ва ривожланишини тезлаштиради, унда баьзи бир морфологик ўзгариш рўй беришига, масалан, асосий поянинг пастроғидан биринчи хосил шох чиқишига, шунингдек, ўсув шохларининг бирмунча кўп бўлишига олиб келади. Чигитнинг уна бошлаши ва ғўзанинг ривожланиши учун етарли бўлган минимал (энг паст) харорат 10-12 даража хисобланади. Минимал харорат ёки шунга яқин харорат ўзоқроқ давом этса, ғўза касаллана бошлайди. Харорат паст, лекин 0 даражадан юқори бўлганда, ўсимлик ўсишдан ва ривожланишдан тўхтайди, бир неча кун ичида баргини тўкиб, тиним холатига ўтади. 0 даражадан паст хароратда ғўзани совуқ уради. Совуқ уриши ғўанинг ёшига қараб турлича бўлади. Масалан, эндигина кўқарган майсалар хатто эрталабки қисқа муддатли -1-2 даражали совуқдан, етук ғўзалар эса кузда 3-5 даражали совуқдан зарарланади. Нисбий темпуратуранинг давомийлиги хам айниқса мухимдир. Салгина совуқ узоқроқ давом этса, у ғўзага қисқа муддатли қаттиқроқ совуқдан кўра кучлироқ таъсир этади. Бевосита совуқдан кейин бўладиган баьзи бир ташқи

шароитлар, жумладан, ғўзанинг сояда қолиб кетиши, хаво намлиги, шамол ва бошқа факторлар хам унга ёмон таъсир қилади. Ғўзанинг турига ва навига қараб совуқ турлича таъсир этади. Масалан, ингичка толали ғўза турига мансуб навлар ўрта толали ғўза навларига нисбатан қора совуққа бирмунча чидамлироқ бўлади. Ғўзанинг ёввойи турлари ичида шундайлари хам борки, улар қисқа муддатли -5-8 хатто -10 даражали совуққа бемалол чидайди. Ғўзани ёруғликка бўлган талаби Ғўза фақат очиқ офтоб тушиб турадиган ёруғ жойлардагина яхши ривожланади. Ғўзанинг барг сатхи (пластинкаси) кун бўйи қуёшга қараб ўз холатини ўзгартиради, кечқурун- қуёш ботиши билан барглар пастга эгилиб олади. Ғўзанинг эндигина униб чиққан уруғпалласида хам бутун кун бўйи худди юқоридаги ходиса кўзатилади. Ёруғлик етишмай қолганда, масалан, дарахт соясида ёки осмонни қалин булут қоплаганда ғўза суст ривожланади, мева тугиш даври бошланганда ёруглик етишмаси ғўзада кўплаб шона ва тугунчалар тўкилади. Ғўза фақат дарахт соясидагина эмас балки унга ёруғлик етишмайди. Шу муносабат билан ўсимликнинг илдизи хамда дарахт фаолияти биргалашиб тупроқдаги озиқ моддалари ва намлигини камайтиришига сабаб хам бўлади. Маълумки ёруғлик етишмаса ўсимликларда ассимиляция интенсивлиги хам сусаяди. Ғўзанинг ривожланишига куннинг давомийлига жуда қатта таъсир кўрсатади. Бошқа ўсимликлар каби ғўза қисқа кун ўсимлиги хисобланади. Нормал ривожланиши учун туннинг ўзоқ, куннинг қисқа бўлишини талаб қилади. Узун кун шароитида ўсимликнинг ривожланиши сёкинлашади, хосил тугишга кириши кечикади. Шунга кўра, Ўрта Осиё пахта етиштирадиган туманларида куннинг табиий ўзунлигини маълум даражагача суний равишда қисқартирилганда ғўза ривожланиши тезлашиб, хосил тўплайдиган фазага ўтади.

Куннинг бу хилда қисқартирилган ўзунлиги хар хил ғўза формалари учун уларнинг келиб чиқиш жойига ва филогенетик ривожланишига қараб турлича бўлади. Ғўзанинг сувга бўлган талаби. Ғўза қургоқчиликка чидамли бўлишидан ва илдиз системасининг кучли ўсиб, тупроқ ичига анча чуқур кириб боришидан қатьий назар у сув билан етарли миқдорда таъминлангандагина яхши ўсиб ривожланади. Хамда серкўсак хосил шохлари чиқаради, яьни мўл хосил тўплайди. Ўрта Осиёнинг турли шароитида ўсаётган хар хил ғўза навларида транспирация коэффициенти бутун ўсув даврида ўртача 600-700 га тенг. Бу рақам асосан ўсимликнинг ўсиш шароитига қараб кўпинча 400 билан 800 орасида ўзгариб туради, баьзан 1000 га ва, хатто 1400-1600 га етиши хам мумкин. Ўсимликнинг ўсиш шароити қанча яхши бўлса, транспирация коэффициенти хам шунча кичик бўлади, демак, ўсимлик сувдан шунчалик тежаб фойдаланади. Бу гўзани суғоришда (сув танқис бўлган йилларда) айниқса муùèмдир. Транспирация коэффициенти ғўза ўстириш ва агротехника шароитининг қанчалик катта таъсир этишини қуйидаги жадвал маълумотларидан яққол кўриш мумкин: Ғўза гуллаш даврида унинг абсолют сув сарфи юқори даражага кўтарилади, чунки бу даврда ўсимлик кучли ўсиб, унда жуда қатта буғлатиш сатхи вужудга келади. Бундан ташқари гуллаш даврида ғўза атрофидаги мухит хавосининг харорати ва қуруқлиги юқори даражага етади. Ўрта Осиёнинг суғориладиган дехқончилик шароитида (июль-август ойларида) гўзаларнинг транспирация учун сарфлайдиган сўткалик максимал сув миқдори гектарига 80-90 м 3 га, хатто 100-120 м 3 га етади. Хосил пишиш даврида ғўзанинг сув сарфлаши аста сёкин камайади. Бу ғўзанинг хаёт фаолияти, жумладан, ўсиш жараёни сустлашиши, ўсимликларда барглар қисман тўкилиб, айрим кўсаклар пишиб, гўзанинг

умумий сатхи камайиши билан ва бу даврда хаво температураси бироз пасайиб, намлиги сал ошиши билан боглиқдир. Ғўзанинг етилиш даврида транспирацияга сарфлайдиган сўткалик сув миқдори гектарига тахминан 30-40 м 3 . Бўтун ўсув даври давомида эса тахминан 5000-6000 м 3 ни ташкил этади. Ўрта Осиё шароитида ғўзанинг бутун ер усти қисмлари билан бирга, 1 т чигитли пахта етиштириш учун агротехника нуқтаи назаридан мухим бўлган озик элементларидан тахминан: 50 кг азот, 10 кг фосфор, 50 кг калий бўлиши керак . Бошқа элементлардан: ўрта хисобда 50 кг кальций, 10 кг олтингугурт, 10 кг магний ва шунча натрий, 2кг гача темир, 200г гача бор, 50г дан камроқ мис. Шўр ерда ўстирилган ғўзанинг озиқ моддаларга бўлган талаби бошқачароқ бўлади, Бунда ўсимликка хлор, магний ва натрий кўпроқ, кальций, темир ва бошқа баьзи элементлар камроқ ўтади Ўрта Осиё шароитида ўсимлик тури хамда навининг физиологик ва биологик хусусиятига қараб ғўза ер усти массасига нисбатан 25-30 дан 50-60 фоизгача пахта олиш мумкин Қўлланилган агротехниканинг ғўзанин0г хосилига ва транспирация коэффициентига таъсири. Йил лар пахта майдо- ни, га. Хайдаш чуқур- лиги, см. Солинган ўғит гаҒсм N P K Су ғ о- риш сони (ўрт) Пахта хосил. цҒга Ум.қур уқ ìас- са хос. цҒга Транспи рация коэффиц иенти. 1926 33.8 11 30 16 16 4.4 11.0 27.5 1651 1930 12.5 15 5 2 1 5.0 15.7 39.2 1292 1935 50.3 20 55 55 1 7.7 21.5 53.7 947 1938 35.4 26 119 176 68 8.8 39.2 88.6 694

С.А.Кудрин маълумотларига қараганда, ўрта толали навларга тааллуқли ўсимликлар ўзининг ер устки вегетатив массаси билан бирга 1т пахта хосил қилиши учун 30-70кг азот, 10-20кг гача фосфор ва 30-80кг гача калий талаб қилишини аниклаган. Агар пахта гўзанинг ер усти кисмига нисбатан 50-60 %ни ташқил қилса, унинг азот, фосфор ва калийга бўлган талаби пахта умумий хосил (пахта ва ер усти қисми)нинг 50% идан оз бўлгандаги талаби пахта умумий хосилнинг 25-30% ини ташқил қилганда айниқса кўпайади. Буни қўйидаги жадвалдан кўриш мумкин: 1 Т. Пахта олиш учун зарур бўлган азот, фоосфор ва калий миқдори, кг. жадвал Умумий хосилнинг қуйидаги қисмини пахта ташқил этганда.% Азот Р 2 О 5 К 2 О 48-57 28-38 10-13 28-33 42-47 32-46 12-16 32-48 35-42 43-61 12-17 48-57 26-33 59-61 17-20 55-81 Ўрта Осиё шароитида ингичка толали ғўзалар ўрта толали ғўзаларга қараганда азот, фосфор ва калий моддаларини бирмунча кўпроқ талаб қилади. Ғўзани тупроқга бўлган талаби Ғўза харқандай тупроқда хам ўсаверади, лекин буларни хаммаси ўсимликнинг бир мейёрда нормал ўсишига мувофиқ келмайди. Шунинг учун тўпроғи хар хил, аммо бошқа шароитлари бир хил бўлган ерларда, пахтада мўл хосил етиштириш учун ғўза парваришига турли миқдорда мехнат ва маблағ сарфлашга тўрғи келади. Суғориладиган шароитда ва лалмикор ерларда ғўзанинг тупроқга бўлган муносабати бир-биридан анча фарқ қилади. Бунинг сабаби шундаки, суғориш йўли билан хар хил тупроқда лалмикорликдагига нисбатан ғўзанинг

озиқланиш, суғориш факторларига бўлган талабини осонликча бошқариш мумкин. Суғориладиган дехқончилик шароитида ғўза шағал, ёки қум қатлами бирмунча юзароқ жойлашган ерларда хам яхши усаверади, лёкин буларда озиқ моддалар етарли миқдорда бўлса бас. Хайдалма қатлам қалин, унга ўсимлик илдизлари бемалол кира оладиган ва шу қатламда озиқ қатламлар етарли бўлган жойларда ғўза яхши усади ва тупроқ ичига чуқур тараладиган илдиз масса хосил қилади. Ўрта Осиёда жуда қадимдан суғорилиб келинаётган бўз тупроқли ерлар ана шу хилдаги ерлардан хисобланади, чунки бу ерлар азотдан бошқа озиқ моддалардан яхши таъминланган. Механикавий таркиби қумоқ тупроқдан қумоқ тупроқгача бўлган ерлар хам ғўзанинг ўсиши учун қулай, лёкин суғориладиган шунингдек лалмикор хамда енгил қумоқ тупроқли ерларда у жуда яхши ўсиб ривожланади. Оғир тупроқ қумоқли ерларда ғўза яхши ўсмайди, аммо бундай ерларда хам баъзи бир агротехника тадбирлани амалга ошириб, пахтадан юқори хосил етиштириш мумкин. Шўр ерлар шўрланиш даражасига қараб ғўза ўсишига яроқли ёки бутунлай яроқсиз бўлиши мумкин. Лекин уларнинг мелиоратив холати яхшиланса, яъни хайдалма қатлам ва шу қатлам остидаги тупроқларда зарарли тупроқлар йўқотилса бундай ерларда хам пахтадан мўл хосил олиш мумкин. Шуни назарда тўтиш керакки ёш ғўзалар айниқса чидамсиз бўлади. Ғўза ўсиб қатталашган сари унинг шўрга бўлган чидамлилиги бир мунча ортади. Ғўзанинг ривожланишига ер ости сувининг чуқурлиги хам қатта таъсир кўрсатади. Ер ости суви 3 м. чуқурликда жойлашган бўлса у экинга деярли зарар етказмайди. Айрим холларда ер ости суви юзароқ бўлган зоналарда, ғўзанинг ривожланиш даврида уни суғормасдан хам устириш мумкин

Адабиётлар: 1.И.А.Каримов «Қишлоқ хўжалиги тараққиёти тўкин сочин хаёт манбаи» Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1997 йил 26 декабр куни Олий Мажлиснинг Х сессиясида сўзлаган нутқи.»Ватанпарвар» рўзномаси № 155, 27 декабр Тошкент, 1997й. 2.Ўзбекистон Республикасининг Вазирлар Махкамасининг «Қишлоқ хўжалигида ислохотларни чуқурлаштиришга доир қонун ва меъёрий хужжатлар тўплами» 1-2 томлар. Тошкент-1998 й 3. « Cotton » журнали Нью-Йорк-1998-1999 й. 4.Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг «1999-2000 йилларда пахта навларини янгилаш ва жойлаштириш дастури тўғрисидаги» қарори «Ўзбекистон овози» рўзномаси, № 141, 26 ноябр Тошкент-1998 й. 5.Э. Т.Шайхов ва бошқалар «Пахтачилик», Тошкент 1990 й. 6.Муаллифлар жамоаси «Пахтачилик справочниги»Тошкент 1989 й. 7.М.Мухамеджанов,А.Зокиров «Ғўза агротехникаси» Тошкент 1995й. 8.А.И.Шлейхер ва бошқалар.Пахтачиликдан лаборатория маш-ғулотлари. Тошкент. «Ўқитувчи». 1980 й. 9.»Ўзбекистон худудида экишга тавсия этиладиган Қишлоқ хўжалиги экинлари реестри», Тошкент 1998 10.Пахтачилик комплекси алмашлаб экишда бошоқли дон экинларини жойлаштириш бўйича тавсиялар. Фан-техника тараққиётини тарғиб қилиш ва жорий этиш бош бошқармаси, Тошкент 1994 й. 11.Б.Алеев,О.И.Иброхимов.Истиқболли ғўза навлари агротехни- каси,Тошкент. 1988 й.

Похожие

Ғўзанинг асосий шароитларга бўлган талаби

Дон экинларининг ривожланиши ва ташқи мухит шароитлари

Иссиқхоналарда кўчатларни етиштириш шароитларига талаби, уларни иссиқхоналарда яратиш ва созлаш услублари

Қишлоқ хўжалик экинларини суғориш режими, ўсимликларнинг сувга бўлган талаби

Ғўзанинг асосий ва оралиқ ривожланиш фазалари