Дон экинларининг ривожланиши ва ташқи мухит шароитлари - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Дон экинларининг ривожланиши ва ташқи мухит шароитлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

77.5 KB

Дон экинларининг ривожланиши ва ташқи мухит шароитлари Режа : 1.Ўсиш ва ривожланиш тўгрисида тушунча. 2.Дон экинларининг ривожланиши. 3.Онтогенез босқичлари.

1. Ўсиш ва ривожланиш ўсимлик хосилдорлигини белгилаб берувчи жараёнлар бўлиб хисобланади. ЎСИШ- бу қуруқ модданинг кўпаиши. РИВОЖЛАНИШ- ўсимлик органларининг хосил бўлиш жараёни бўлиб ўз турини сақлаб қолишида ўзининг асосий биологик функциясини бажаради. Донли экинларни экишда ўсиш ва ривожланиш жараёнлари катта ахамиятга эга бўлиб, дон шаклланишининг асосини ташкил қилади. Дон экинлари ривожланишида турли хил босқичларни ўтади. Дон экинларда гурухлар бўйича асосан гурух чегарасида бир хил ўтади. Донли экинларнинг алохида ривожланиш босқичларининг қандай кечишини билиш керакли, юқори хосил олиш учун мослашган конкрет агротехник тадбирларнинг ўз вақтида ва самарали ўтказилишига имкон беради. (азотли ўгитлар, микроэлементларни қўллаш, фунгицидлар ва ўсишни созловчи моддалар қўллаш ва хоқ).(2) Барча агротехник тадбирларни ўсимликнинг ривожланиш босқичларига қараб аниқ ўтказиш зарур, бунда алохида босқичларнинг хосилдорликни шакилланишидаги ўрнига эътибор қилиб,уни ўтиш учун талаб қилинадиган шароитлари хисобга олиниши зарур, акс холда бу шароитлар бўзилса хосилдорликнинг пасайиши кузатилади.(2). 2.Дон экинлари ривожланишининг най ўраш( поя ўсиш)давригача бўлган давр вегетатив ривожланишида бўлади, бошоқланиш ва гуллашнинг охиригача генератив ривожланишида бўлади ва пишишнинг бошида ва тўлиқ пишганда репродўқтив ривожланишида бўлади. Вегетатив даврда илдиз, поя ва барг ўсади, генератив даврда доннииш даврида дон сувни ютади. Уруг қобиги орқали сув муртакка ўтади, бу ердан фитогармонлар (гиббереллинлар) эндоспермнинг алейрон қаватига ўтади. 2.Гибберелинлар энзимларни фаоллаштиради, бунинг натижасида крахмал ва протеинни эритади. Бу ўз навбатида цитоқининнинг-гармонларини фаоллашувини чақиради. Улар аўқсин ва хужайраларнинг бўлинишига олиб

келади ва улар хужайранинг ўзунликка ўсишига таъсир кўрсатади. Бу гармонлар муртакка таъсир кўрсатади. Шу дамгача ўсиш жараёни қайтар. Агар сув етишмаса униб чиқиш тўхтайди ва яна сув таъминланса униб чиқиш қайтадан бошланади. 3.Кейинчалик дон кучли равишда сувни ютади. Ўсаётган муртак уруг пардасини, кейин колеоптилени (муртак барги) йиртади. Одатда аўқсинлар муртак илдизининг ва колеоптиленини паст томонида жойлашган бўлади. Геотропизм сабабли колеоптилалар юқорига қараб ўсади, муртак илдизча пастга қараб ўсади; уругнинг тупроқда қандай ётганлигидан қатъий назар. Уруг униб чиқа бошлаганда ўз вазнининг ярмича сув ютади - бу биринчи гурухда, дон экинларининг иккинчи гурухида эса 25% сув ютади. Уругнинг униб чиқиши уруглик хом-ашёнинг мухим белгиси. Колеоптиленинг тупроқ қатламидан ўтиб тупроқ юзасига чиқиши биланоқ майсалар пайдо бўлади. Тезда биринчи барг хосил бўлади ва тупроқнинг ер юзига яқин қисмида тупланиш бўгини шакилланади. Тупланиш бўгинини ва донини бириктирувчи қисм уругпаллаости тиззаси (гипоқотиль) дейилади. Унинг чуқурлиги уругэкилган чуқурликка боглиқ. Барглари пайдо бўлгандан кейин СО 2 нинг ассимиляцияси (ютилиши) бошланади ва унинг асосида қуруқ модда ортади. Унинг ўлчови бўлиб нетто-ассимиляция СО 2 хисобланади.: ДНАқ С м2 - С м1 0,5(Л 1 Қ Л 2 ) Ч Бу ерда ДНА –нетто ассимиляциянинг СО 2 нинг улуши (г/м 2 соат); См 1 и См 2 - - ўлчовларнинг бошланиши ва охиридаги қуруқ модда миқдори Л 1 ва Л 2 -ўлчовларнинг боши ва охиридаги барг сатхи. Ч- соатлар сони.(Шпаар)

ДНА- бу дон экинларининг турига ва хароратга, маъдан унсурлар билан таъминланганлигига, ёругликка, сув билан таъминланганлигига ва барг сатхига жуда боглиқ. Донли экинларнинг барг сатхи 25 мингдан 40 минг м 2 / га бўлиши мумкин. Бу кўрсаткични агротехник тадбирлар билан ўзгартириш мумкин. Донли экинларда ДНА 17 дан 31 г/м 2 /соат бўлиши мумкин. Тупланишда турли миқдорда ён новдалар хосил бўлади. Асосий новданинг тупланиш тушунидан 5-тартибли ён новдалари ривожланади. Донли экинларнинг турлари ён новдалар хосил қилиш даражаси билан фарқланади. Бу кўрсаткич кун узунлигига, хароратга, азот билан таъминланганлигига, экиннинг туп сонига ва экиш чуқурликларига боглиқ. Тупланиш ўсимликларининг хар хил турларида 2-4 та барг хосил бўлганда бошланади. Энг махсулдор новдалар-бу асосий ва иккинчи тартибли новдалардир. Кучли тупланиш юқори хосил олишнинг гарови бўлиб хисобланмайди. Бу кўрсаткич мақбўл бўлиши керак. Тупланиш даврида янги новдалар хосил бўлади, бундан ташқари бошоқчалар ва гуллар шакллана бошланади ва илдиз кучли ўсади. Илдиз тизимининг қуввати билан ва поянинг узунлиги ўртасида генетик корреляция борлиги аниқланган. Гул ва бошоқчаларнинг шаклланиши асосий поядан бошланади, кейин ён новдалардан. Бирламчи ўсиш конусидан бошоқчаларнинг куртаклари хосил бўла бошлайди. Бошоқчанинг ичида аввал пастки гуллари кейин юқори гулларишаклланади. Худди шу даврда агротехник тадбирлар йуллари билан мақбўл тупланишга эга бўлиш лозим. Генератив давр-найчалаш давридан бошланади. Бу давр кун ёруглиги 12 соатдан кўп бўлса биринчи гурух донли ўсимликлари кучли равишда бўйига ўсишни бошлайди. Кузги шакилларига эга бўлган дон экинлари учун вернализация даврини ўтиши талаб қилинади.

Бугдой ва арпада вернализация кучсиз намоён бўлса бу шакллари бахорда (дуварак) экилиши мумкин. Худди шу даврда поянинг ичида бошоқнинг кучли ўсиши кузатилади. Ўсимликлар бу даврда озуқаларнинг етишмаслигига, сувнинг, азотнинг ва касалликларнинг бўлишига жуда таъсирчан бўлади. Бундай шароитда бошоқчалар мақбул миқдорларда шаклланмаслиги мумкин. Найчалаш даври бошоқ шакилланишининг тугаши билан тугайди, кейинчалик бошоқланиш даври ўтади. Бошоқланиш иссиқ хавода тезлашади, аксинча салқин хавода секинлашади ёки тўхтайди. Бошоқланишдан кейин гуллаш бошланади. Ўз-ўзини чанглантирувчи экинлар-бугдой, арпа, сули, тариқ ва шолидир; маккажўхори, жўхори, жавдар четдан чангланувчи ўсимликлардир. Бошоқли экинларда гуллаш бошоқнинг ўртасидан бошланади, рўвакда эса тепасидан. Битта гул ўртача 30-60 минут, гуллаш даври 10-15 кун давом этиши мумкин, албатта атроф мухит шароитларига боглиқ холда. Чанглангандан кейин бошоқда аниқ дон сони маълум бўлади. Доннинг хосил бўлиши биологик рецепторлар тизимининг шаклланиши билан кузатилиб борилади, бу ассимилятлар бутун ўсиш ва ривожланиш жараёнида тўпланиб боради. Хосилнинг шаклланиш жараёни доннинг тўлишиши давомийлигига ва ассимиляциянинг фаоллигига боглиқ. Бу даврда дон массаси тўпланади. Доннинг тўлишиш жараёнига оби-хаво шароитлари, тупроқ намлиги, касалликлар, зараркунандалар т аъсир кўрсатади. Бу шароитлардан ассимиляция фаоллиги СО2 боглиқ. Ассимиляция махсулотларини ишлаб чиқарувчиси ва таъминловчиси барг, поя бошоқчаларнинг қобиқчалари ва бошоқ хисобланади. Улар қисқа муддатда (2-3 хафта) донни захира моддалар билан тўлдириши керак. Бунинг учун, бошоқ, поянинг бир қисмини барги билан яшил, соглом холатда сақлаш зарур.

Бу жараёнларнинг олдиндан бўзилиши эндоспермни улушини камайишига олиб келади ва дон пуч бўлиб етилади. Бунинг натижасида протеин ва унинг фракцияларининг нисбати бузилади. Хосилни йигиштириб олиш муддатини аниқлаш учун доннинг пишиш даврисини билиш мухимдир. 3. Доннинг пишиш даврлари. Пишиш босқичлари Фарқлаш белгилари Доннинг намлиги,% Сут, сут-мум пишишгача (75-85 ВВСН) Дони юмшоқ, суюқ,сутсимон, пояси ва юқориги барглари хали яшил,бўгини хали эгилади, тирноқ остида дони эзилади. 50% атрофида Мум пишиш (87- ВВСН) Пояси ва барглари сариқ,бўгини қарсиллайди,дони ёпишқоқ тирноқ остида эзилади. 30% атрофида Тўлиқ пишишнинг бошланиши.(89 ВВСН) Пояси дондан тўлиқ ажралади,дони қаттиқ тирноқ билан эзилмайди. 20 17% атрофида Тўлиқ пишиш (92 ВВСН) Дони бошоқдан енгил тушиб кетади сомони синади,донни эзиш мумкин эмас,пояларнинг юзасидан ўтганда қарсиллайди 16-14% атрофида

Пишиш даврининг давомийлиги об-хаво шароитларига, касалликка ва зарар кунандаларга боглиқ. Физиологик пишишга қачонки дон ўсиш қобилиятига эга бўлса ёки улар тўлиқ униб чиқиш қобилиятига эга бўлганда эришилади. Ўсимликларнинг тиним даврлари хар хил. Жавдар ва тритикале физиологик пишгандан кейин етарли даражада нам бўлганда униб чиқишга қодир. Онтогенезда ўсимликнинг ривожланиши Овропа мамлакатларида РИВОЖЛАНИШ босқичлари деб аталади ва уларнинг шкаласи бўйича 9 та ривожланиш босқичлари мавжуд. 3.Онтогенез босқичлари. Ўсимликнинг ривожланиши кўпчилик олимлар томонидан ўрганилган ва улар томонидан шу нарсалар белгиланган: фенологик даврларнинг ўтиш даврида ўсимликда сифат ўзгаришлар бўлади вахоланки уларни кўз билан чамалаб аниқлаб бўлмайди. Донли экинларнинг ривожланишини ўрганишда бошқа олимлар билан биргаликда Ф.М.Кўперман ўз қиссасини қўшди, у бир йиллик ўсимликларда онтогенезнинг 12 та босқичини ўташини ёритиб берган(1). Биз дон экинларининг ривожланишининг асосий босқичларини кўриб чиқамиз. Фенологик даврларни кузатиш билан бир вақтнинг ўзида органогенез босқичларини систематик равишда аниқлаб бориш жуда мухим. Умуман бир йиллик ўсимликлар қуйидаги органогенезнинг 12 та босқичлари аниқланган: I босқич - Бўлгуси новда органларининг бирламчи муртаклари билан ўсиш конусининг шаклланиши. Физиологик, цитологик муносабатида ўсиш конуси хосил қилувчи тўқимани ташкил қилади-яъни меристемани. Шакли гумбазсимон, хужайралари кучсиз табақалашган. Бу қисми рангсиз. Бу босқич уругнинг униб чиқиши билан хамда қўнгирбошли ўсимликларда майсанинг пайдо бўлиши билан якунланади.

II босқич – Конуснинг асоси муртак бўгинлари ва бўгин оралиги хамда баргларга табақалашади. Муртак баргларининг қўлтигида дунгчалар пайдо бўлади ва иккинчи тартибли муртак ўқлари хам пайдо бўлади. Иккинчи босқичда ўсимликнинг асосий вегетатив органларининг табақаланиш жараёни кечади ва сезиларли даражада ўсимликнинг шохланиши аниқланади. III босқич – Муртак тўпгулининг, муртак баргларининг, ён гулларининг, асосий ўқини табақаланиши бўлиб ўтади. Бу босқичда қўнгирбошлиларда тўпгул ўкининг сегментлари хосил бўлади ва икки паллали ўсимликларда дунгчалар пайдо бўлади. IY босқич – Тўпгулнинг муртак ўқида иккинчи тартибли ўсув конуси пайдо бўлади. Тўпгулларнинг типларига боглиқ холда тўпгулнинг ўқида биттадан дунгчалар пайдо бўлади ёки тўпгул ўқи шохланишни бошлайди. Муртак тўпгулининг характери ва шохланиш даражаси ўсимликнинг тури ва ирсиятига боглиқ. Ташқи мухит шароитидан сифат кўрсаткичлари ўзгариши мумкин. Y босқич– Гулнинг хосил бўлиши ва табақаланиши бўлиб ўтади. Оталик дунгчалар, оталик ипларига ва чангдонларга табақалашади. Бу босқичнинг охирида спороген хужайралар пайдо бўлади, оталикларнинг хамда оналикнинг кейинги ўсишидавом этади, худди шундай гулни қопловчи органларнинг хам ўсиши кузатилади. YI босқич– Генератив органлар шаклланади ( микро ва макроспорогенез). Гулкосанинг кучли ўсиши кузатилади ва гул баргларининг ўлчамларининг кўпайиши кузатилади. YII босқич – Оталик ва оналик гаметофитлари ривожланади. Бир ядролик чангчалар хосил бўлади. Бир вақтнинг ўзида тўпгулнинг, гулнинг қопловчи органлари кучли ўсиши кузатилади, оталик иплари хам кучли ўса бошлайди ва оналик столбачасининнг кучли ўсиши кузатилади.

YIII босқич –Барча органларнинг тўпгул ва гулларнинг шаклланиш жараёни якунланади. Ривожланиш даврида хосилдорликни оширувчи омиллар ва пасайтирувчи омилларнинг бориши кузатилади. Хосилдорликни оширувчи омилларга, уругнинг униб чиқиш жараёни, тупланиш, бошоқчалар ва уругнинг хосил бўлиши, доннинг тўлишиши. Хосилдорликни пасайтирувчи омиллар: униб чиқиш етарли эмас, поянинг махсулдорлиги, уруг ва бошоқчаларнинг қисқариши ва заифлашиши сони. Ривожланиш даврларида ўсимликни тўгри бошқариш хосилдорликни сезиларли даражада оширишга олиб келади.

Адабиётлар: 1.Куперман Ф.М.-Биологические основў культурў пшеницў.-М.МГУ,1956, 280с (с.7-71; с.133-228) 2.Шпаар Д., Постников А., Крацш Г., Маковски Н. -Возделўвание зерновўх- М. Ж - л "Аграрная наука" ИК "Родник", 1998. 335 с.(с.37-46)

Похожие

Кузги дон экинларининг биологияси

Дуккакли дон экинларининг умумий тавсифи

Дон экинларининг умумий тавсифи ва ривожланиш даврлари

Ғўзанинг ташқи мухит шароитларига бўлган талаби

Дон ва дон махсулотларининг физикавий хоссалари