Дуккакли дон экинларининг умумий тавсифи - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Дуккакли дон экинларининг умумий тавсифи

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

84 KB

Дуккакли дон экинларининг умумий тавсифи. Соя, нўхат, мошнинг биологик хусусиятлари Режа: 1. Дон етиштиришни кўпайтиришда, ўсимлик оқсили муаммосини ҳал этишда, тупроқ унумдорлигини оширишда дуккакли дон экинларининг аҳамияти. 2. Дуккакли дон экинларининг ботаник, биологик ҳусусиятлари. 3. Соянинг аҳамияти, экилиш майдони, ҳосилдорлиги ва биологик ҳусусиятлари. Навлари. 4. Нўхат ва мошнинг ботаник, биологик хусусиятлари, Ўзбекистонда экиладиган навлари.

Дуккакли дон экинларига кўк нўхат, нўхат, соя, мош, ловия, ясмиқ, бурчоқ, ҳашаки дуккак, вигна, люпин, вика киради. Уларни ҳаммаси дуккаклилар - оиласига мансуб. Биологияси, ўстириш технологияси, олинган махсулот сифати бўйича бу экинлар ўхшаш. Дуккакли дон экинлари ғалла экинларига нисбатан оқсилга бой, ҳазмланиши осон, сифатли, арзон дон ҳосили беради ва туганак бактериялар ёрдамида ҳаводаги азотни ўзлаштириш хусусиятига эга. Дуккакли дон экинларини етиштириш қишлоқ хўжалигидаги учта асосий муаммони ҳал қилишга имкон беради: 1) Дон етиштиришни кўпайтириш; 2) Ўсимлик оқсили муаммосини ҳал этиш; 3) Тупроқ унумдорлигини ошириш. Бу экинлар фойдаланишига кўра озиқ-овқат (кўк нўхат, нўхат, мош, ловия, соя), ем-хашак (вика, хашаки нўхат, люпин, хашаки дуккак ва бошқ.) универсал (ясмиқ, бурчоқ), кўк ўғит (алколоидсиз люпин) учун экиладиган гуруҳларга бўлинади. Дуккакли дон экинларини етиштиришни кўпайтириш дон етиштириш муаммосига ижобий таьсир кўрсатади. Уларнинг донида оқсилнинг миқдори 25 дан 50 % бўлади. Сифатли тайёрланган дуккакли дон экинларининг сомонида 8-14 % оқсил бор, ғалла экинлариникида эса 3-4 %. Аммо уларнинг сомони ҳозирга қадар озиқа сифатида ишлатилмайди. Маьлумотларга кўра 1 кг ҳайвон оқсили олиш учун 5-7 кг, баъзан 8-9 кг ўсимлик оқсили сарфланади. Озиқа моддаларни йўқолиши уларни тайёрлаш даврида 20-30 % ташкил қилади. Бу оқсил танқислигини яна кучайтиради. Зоотехник меъёрларига кўра бир озиқа бирлигида 110-115 г ҳазмланадиган оқсил бўлиши керак. Ҳозирда чорвачиликда фойдаланиладиган бир озиқа бирлигида 85 г ҳазмланадиган оқсил бор.

Озиқалардан фойдаланишни тахлилларини кўрсатишича озиқа бирлигида оқсил танқислиги ковуш қайтарадиган молларда озиқа сарфини 1,3-1,5 чўчқаларда 2 баробар оширишга олиб келади. АҚШ, Канада, Аргентина ва бошқа ривожланган мамлакатларда оқсил танқислиги дуккакли дон экинлари, бедани кўп экиш ҳисобига қопланади. Ўсимлик оқсилини ишлаб чиқиш арзон. Дуккакли дон экинларининг уруғида оқсил кўп, арпа ва сулининг 1 о.б.да ҳазмланадиган оқсил 70 ва 63 г., кўк нўхат, вика, сояда 160, 186, 300 г. етади. Шунинг учун дуккакли дон экинлари ажойиб озиқа ва озиқ-овқат экинлари бўлиши билан бир қаторда бошқа озиқаларнинг ҳам қимматини оширади. Уларнинг уруғларида витаминлардан А, В 1 , В 2 , РР, В 6 , Е униб чиқаётган уруғларда С ва маъданли моддалар, микроэлементлар кўп. Оқсил ва крахмалнинг нисбати дуккаклилар уруғларида 1:2,5-3 бўлса, ғалла экинларида 1:6-7 илдизмева ва туганакмеваларда 1:10-15 ташкил қилади. Дуккакли дон экинлари уруғларида лизин, триптофан, метионин, валин, треониннинг миқдори кўп. Лизин миқдори бўйича дуккакли дон экинлари оқсили ҳайвон махсулотларидан тайёрланган озиқаларга яқин туради. Суяк унида 8,2 %, сояда 7,6 %, лизин (оқсилда) бор. Дуккакли дон экинлари протеини ҳазмланиши қуйидагича: кўк нўхатда - 88 %, викада - 91, сули ва арпада 78 ва 67 %. Дуккакли экинлар таркибига кирувчи оқсилнинг асосий қисми ҳаводаги азотни туганак бактериялар ёрдамида ўзлаштириши ҳисобига эришилади. Тажрибаларни кўрсатишича 1 га дуккакли дон экинлари, туганак бактериялар ёрдамида 100-400 кг ҳаводаги азотни ўзлаштиради. Люпин 1 га майдонда 400 кг, беда 140-300 кг, кўк нўхат, вика - 100-150, соя - 250 кг атмосфера азотини тўплайди.

Тўпланган азотни катта қисми ҳосил билан чиқиб кетади, 25-40 % анғиз қолдиқлари билан, органик модда ҳолда тупроқда қолади, бир қисми дентрификация жараёнида йўқолади. Ноқулай шароитда дуккакли экинлар ўзларининг азотга бўлган эҳтиёжини унинг тупроқдаги заҳираси ҳисобига қондиради. Бундай шароитда туганак бактериялар ёмон ишлайди ва улар тўплаган азот ўсимлик эҳтиёжини қоплай олмайли. Фаоллиги юқори туганак бактериялар пушти ранг ёки қизил, кучсизлари оқ ёки оч-яшил бўлади. Туганак бактериялар фаоллигини ошириш учун нитрагин, ризоторфин қўлланилади. Ўзбекистон тупроқларида гумуснинг, азотнинг миқдори камлиги туфайли дуккакли дон экинларининг тупроқ унумдорлигини оширишдаги аҳамияти катта. Дуккакли дон экинларидан кейин тупроқда органик моддалар миқдори ортади, тупроқнинг сув-физик хоссалари яхшиланади. Уларнинг анғиз қолдиқлари ғалла экинлариникига нисбатан тез парчаланади. Дуккакли дон экинлари тупроқни шамол ва сув эрозиясидан ҳам самарали ҳимоя қилади. Ҳар бир экин учун ўзига хос туганак бактериялар мавжуд. Бир хил турлари бир гуруҳ дуккакли экинларга юқса (кўк нўхат, вика, ҳашаки дуккак, ясмиқ, бурчоқ) бошқалари симбиозга фақат алоҳида турлар билан киришади: люпин, соя, ловия, мош, ва ҳоказо. Ҳар бир турдаги бактериялар кўплаб штаммлардан иборат. Тупроқда озиқа моддалар, намлик, ҳаво, ёруғлик, нитратлар, нейтрал реакция pH 6-7, қулай ҳарорат (27 0 С) бўлсада аммо, органик моддалар кам бўлса туганак бактериялар яхши ишламайди. Дунё деҳқончилигида дуккакли дон экинлари 135 млн га майдонга экилади. Дуккакли дон экинлари майдони дон экинларнинг ялпи майдонини 10-11 дан 20-25 % ташкил қилади. Экин майдони бўйича соя, нўхат, кўк нўхат мувофиқ ҳолда ўринларни эгаллайди. Ўзбекистонда соя, нўхат, мош,

ловия, кўк нўхат, ясмиқ, бурчоқ кенг тарқалган. Республикамизда 1999 йилда дуккакли дон экинлари суғориладиган ерларда 4,7 минг га экиш режалаштирилган. Ботаник тавсифи. Барг. Дуккакли дон экинларнинг барги тузилишига кўра уч гуруҳга бўлинади: патсимон баргли ўсимликлар (кўк нўхат, ясмиқ, бурчоқ, нўхат, ҳашаки дуккак), учталик баргли ўсимликлар (соя, ловия, мош, вигна), панжасимон баргли ўсимликлар (люпин). Улар дастлабки ривожланиш фазаларида ўсиши ва қўлланиладиган агротехника хусусиятларига кўра фарқ қилади. Биринчи гуруҳ экинлар уруғ палла ўсти (эпикотиль) ҳисобидан кўкаради ва уруғпаллаларини тупроқ юзасига олиб чиқмайди. Шунинг учун уларни уруғларини чуқурроқ экиш ҳамда майсалар ҳосил бўлгунча ва кейин бороналаш мумкин. Иккинчи ва учинчи гуруҳларга кирувчи ўсимликлар дастлаб уруғпалла ости (гипокотиль) ҳисобига ўсади ва тупроқ юзасига уруғпаллаларни олиб чиқади. Уларни уруғларини чуқур экиш ва майсалар ҳосил бўлгунча бороналаш мумкин эмас. Илдиз тизими - ўқ илдиз ва ён илдизлардан иборат бўлиб 1-2 м чуқурга кириб боради ҳамда асосан тупроқнинг ҳайдалма қатламида илдиз массасининг кўпчилик қисми жойлашган. Ўзбекистоннинг суғориладиган бўз тупроқларида илдиз тизимининг 80-90 % тупроқнинг ҳайдалма қатламида жойлашади. Илдиз тизимининг, туганак бактерияларнинг меъёрида ривожланиши учун тупроқ ҳажмий оғирлиги 1,1 - 1,3 г/см 3 бўлиши жуда қулай. Дуккакли дон экинларини етиштириш технологияси ишлаб чиқилаётганда, илдиз тизимининг ҳусусиятлари ҳисобга олинади. Поя – доккакли дон экинларида турлича тузилишга эга. Соя, люпин, ҳашаки дуккак, ловиянинг зич тупли шакли, нўхат ўсимликларида поялар вегетация давомида тик ўсади. Кўк нўхат, ясмиқ, бурчоқ, вика, ловиянинг

айрим шаклларида поялари ётиб ўсади. Патсимон баргларнинг учидаги барг пластинкаси жингалакларга айланган ва улар ёрдамида бир-бирига ёпишиб ўзининг вертикал ҳолатини сақлайди. Пишиш даврида поялар ётади. Гули – нотўғри, тож барглари бешта (парус, қанотчалар, қайиқча). Гулида 10 та чангчи ва битта уруғчиси бор. Тожбаргларининг ранги оқ, қизил, сариқ ранг ва хоказо. Тупгуллари барг қўлтиғида ёки новдаларнинг учида жойлашган. Меваси – дуккак, шакли, катталиги ҳар хил. Ҳар бир дуккакда бир неча уруғлар бор. Пишганда дуккаклар узунасига ёрилади, буралади, уруғлар тўкилади. Нўхат ва люпиннинг айрим навларида дуккаклар ёрилмайди. Янги навларда дуккаклар кам ёрилади. Уруғлари турли шаклда, катталикда ва рангда. Уруғи – иккита уруғпалла, пўсти ва муртакдан иборат. Мевага бириккан жойда уруғ дастаси бор. Ривожланиш фазалари. 1) Бўртиш, 2) униб чиқиш, 3) пояни шохланиши, 4) шоналаш, 5) гуллаш, 6) дуккакларни ҳосил бўлиши, 7) пишиш, 8) тўла пишиш. Биологик хусусиятлари. Ҳароратга талаби. Дуккакли дон экинлари ўсиш даврида ҳароратни турлича талаб қилади. Уруғлар канча паст ҳароратда униб чиқса, уларни паст ҳароратдан зарарланиши шунча кам бўлади. Кўк нўхат ва ясмиқ униб чиқиш фазасида 8 0 С, люпин ва ҳашаки дуккак 6 0 С, соя 3-4 0 С савуққа бардош беради. Совуққа энг чидамсиз ўсимлик ловия ва мош –1 0 С нобуд бўлади. Ўсимликларнинг кейинги ривожланиш фазаларида уларни паст ҳароратга чидамлиги пасайиб боради. Аниқса, доннинг тўлиши ва пишиши фазаларида ҳароратга талаб ортади, бу хусусият дуккакли экинларни шимолий минтақаларга жойлаштириш имкониятини чеклайди.

Намга талаби. Дуккакли дон экинлари ғалла экинларига нисбатан нимликка талабчан. Улар сизот сувлар яқин жойлашган тупроқларда ёмон ўсади. Соя, кўк нўхат, ҳашаки дуккак, люпин намга жуда талабчан. Энг қурғоқчиликка чидамли дуккакли дон экинлари нўхат ва бурчоқ. Ловия ва ясмиқ оралиқ ўринни эгаллайди. Тупроқда оптимал намлик ЧДНС 100 % дан 60 % бўлганда, ўсимликлар яхши ўсади. Озиқа элементларига талаби. Ўзбекистонда энг кенг тарқалган экинлардан нўхат бир тонна уруғ ва шунга мувофиқ вегетатив органлар ҳосил қилиш учун 52 кг азот, 21 кг фосфор, 49 кг калий ўзлаштирса, соя - 68, 19, 42, ловия – 53, 22, 29 кг ўзлаштиради. Озиқа моддаларни энг кўп ўзлаштирадиган даври уруғнинг тўлиши, пастки дуккакларни сарғайишига тўғри келади. 1 т уруғ ҳосил қилиш учун дуккаклилар 69 кг ғалла экинлари 34 кг азот ўзлаштиради. Шунинг учун симбиоз фаоллиги кам бўлса дуккакилар ғалла экинларига нисбатан 1,5-2 баробар кам ҳосил беради. Қурғоқчиликда 1 т уруғ ҳосил қилиш учун дуккакли дон экинлари фосфорни сернам шароитга нисбатан кам ўзлаштиради, аммо калийни кўпроқ талаб қилади. Ёруғликка талаби - бўйича дуккакли дон экинлари уч гуруҳга бўлинади: 1) узун кун ўсимликлари (кўк нўхат, ясмиқ, бурчоқ, люпин, ҳашаки дуккак); 2) қисқа кун ўсимликлари (соя, мош), 3) нейтрал ўсимликлар (оддий ловия навлари, нўхат). Қисқа кун ўсимликларнинг вегетация даври шимолда узаяди аксинча узун кунли ўсимликларники жанубда узаяди. Аммо ҳар бир турда шундай навлар бўладики улар кун узунлигига нейтрал бўлиши мумкин. Тупроққа талаби. Дуккакли дон экинлари учун энг қулай тупроқлар қумлоқ, қумоқ бўз ва ўтлоқ тупроқлардир. Улар кислотали ва қумли

тупроқларда ёмон ўсади. Кислотали тупроққа энг чидамлиси люпин Ph 4-4,5, шунингдек ҳашаки кўк нўхат. Ўзбекистонда кенг тарқалган дуккакли дон экинлари учун энг яхши тупроқ муҳити 6,0-7,5. Соя - Ўзбекистонда ёш ўсимлик. Унинг донида 30-52 % оқсил, 18-25 % ёғ, 20 % углеводлар бор. Унинг донидан кандли диабет касалликлари учун пархез таомлар тайёрланади. Донидан сут, қатиқ, творог, колбаса махсулотлари, маргарин, ун, кондитер махсулотлари, мой, консервалар тайёрлашда фойдаланилади. Соянинг асосий оқсили - глицинин яхши ҳазмланади, сувда яхши эрийди, ачиб қатиққа айланади, унинг оқсили алмаштириб бўлмайдиган аминокислоталарга бой. Дунёда ялпи ишлаб чиқарилган ўсимлик мойининг 38 % сояникига тўғри келади. Соянинг кунжарасида 40 % оқсил, 1,4 % ёғ, 30 % АЭМ сақланади. Уни яшил ва силос массаси учун, тоза ҳамда маккажўхори билан қўшиб ўстириш мумкин. 100 кг яшил массасида 21 о.б., 3,5 кг оқсил бор. Унинг яшил массасидан витаминли ўт уни тайёрланади. Соянинг 100 кг поясида 32 о.б. ва 53 кг оқсил сақланади. Тарихи. Соя дунёдаги энг қадимий экинлардан бири. Унинг ватани Жанубий - Шарқий Осиё мамлакатлари. Эрамиздан 6 минг йил муқаддам соя уруғи учун экилган. Хитой, Япония, Индонезия, Ҳиндистонда ундан 250 ортиқ турли таомлар тайёрланган. Ўзбекистонда соя 1930 йилдан буён экилади ва у Хитойдан Узок Шарқ орқали кириб келган. Мамлакатимизда Л. И. Крика, Я. Д. Момот, Д. Ёрматова. Х. Н. Отабоевалар соя экишни қизғин тарғиб қилишган ва ўстириш технологиясининг элементларини ишлаб чиқишган. Соя дуккаклилар оиласига мансуб бир йиллик ўтсимон ўсимлик. Илдиз тизими - ўқ илдиз, майда ва узун ён шохлардан иборат. Асосий ва ён илдизларда 30-300 тагача туганак ҳосил бўлади.

Поясининг баландлиги ўртача 60-125 см, йўғонлиги 3-20 мм бўлади. Ён шохлар ораси 3-15 см. Барглари мураккаб, учталик. Тўпгули шингил, барг қўлтиғида жойлашган. Гул банди қисқа. Ўз- ўзидан чангланади. Ҳар бир дуккагида 1-4 уруғ бўлади. Бир туп ўсимликда дуккаклар сони 10-400 етади. Дуккаклар сони, уруғ вазни, ўсимлик бўйи, барглар сони ва юзаси қўлланиладиган агротехника ва навларнинг биологик хусусиятлариг боғлик ҳолда ўзгаради. Ривожланиш фазалари. 1) униб чиқиш, 2) учталик баргларни ҳосил бўлиши, 3) шоналаш, 4) гуллаш ва мева тугиш, 5) пишиш, 6) тўла пишиш. Ҳароратга талаби. Енкен В. Б. (1951), Ёрматова Д. (1991) маълумотлари бўйича соянинг эртапишар навларини пишиб етилиши учун 1700-2200, ўрта пишарлар 2600-2750, кеч пишарлар учун 3000-3200 0 С фаол ҳарорат талаб қилинади. Уруғлар 8 0 С уна бошлайди, униб чиқиш учун қулай ҳарорат 12-14 0 С, майсалари 2-З 0 С совуққа бардош беради. Ўсув даври 80-160 кун. Намликка талаби. Соя нисбатан намга талабчан. Уруғлари униб чиқиши учун ўз оғирлигига нисбатан 90-150 % сув ютиши керак. Сувга энг талабчан даври гуллаш-доннинг тўлиши даврларига тўғри келади. И. П. Мякущко (198З) маьлумотларига кўра соя гуллашгача бутун ўсув даврида сарфлаган сувнинг 29,8 %, гуллаш-пишиш даврларида 70,2 % сарфлайди. Транспирация коэффициенти 390-410. Ёруғликка талаби. Соя қисқа кун ўсимлиги. У жуда ёруғсевар. Ёруғликни камайтириш гуллаш фазасини тезлаштиради. Сояни ёруғлик кунларини узайтирилган шароитда ўстириш гуллашини кечиктиради, гуллари тўкилади, вегетация даври чузилиб кетади. Тупроққа талаби. У тупроқ унумдорлигига ўта талабчан эмас. Тупроқ реакцияси Ph -6,5-7 бўлганда у яхши ўса олади. У кислотали, торн,

ботқоқлашган тупроқларда яхши ривожланади. Соя гуллашдан 2-3 ҳафта олдин, гуллашдан 2-3 ҳафта кейинги даврларда азотга жуда талабчан бўлади. Фосфорли ўғитларга ҳам вегетация даврининг биринчи ойида жуда талабчан бўлади. Калий етишмаса ўсимликнинг ривожланиши сустлашади, баргларини четлари буришади, четлари сарғаяди, жойлари уйилиб тушади. Соя тупроқ аэрациясига жуда тялабчан. Навлари: Ўзбек-2 ЎзШИТИ да М. М. Сальтас ва О. В. Буригинлар томонидан яратилган. Ўртапишар. Уруғ ҳосили ўртача 18-30 ц/га. Ўсув даври 125-130 кун. Пастки дуккаклар 12-14 см баландликда жойлашган. 1000 уруғ массаси 130-160 г. Пишганда дуккаклари ёрилиб кетмайд. Донида 38 % оқсил, 24 % мой бор. Юлдуз. ЎзШИТИда М. М. Сальтос ва бошқалар томонидан яратилган. Уруғи учун етиштирилади. Ўсув даври 125 кун. Бўйининг баландлиги 140- 150 см. Пастки дуккаклари 12-15 см баландликда жойлашган. Гуллари оқ, дони сариқ. 1000 уруғ массаси 160-165 г. Дон ҳосилдорлиги 37-40 ц/га, яшил массасиники 300-350 ц/га, уруғида 42 % оқсил, 24 % мой бор. Дўстлик. ЎзШИТИ яратилган. Ўсимликнинг бўйи 160-180 см. Пастки дуккаклари 20-25 см баландликда жойлашган. 1000 уруғ массаси 160-165 г. Ҳосилдорлиги 30-35 ц/га. Уруғида 42 % оқсил, 23 % мой сақлайди. Бу нав Ўзбекистонда маккажўхори билан қўшиб экилганда яхши натижага эришилади. НЎХАТ Нўхат - Ўзбекистонда энг кенг тарқалган дуккакли дон экинларидан бири У турли таомлар тайёрлашда, айниқса, шурва, паловга кўп солинади.

Донлари гўшт билан алоҳида димланиб ҳам пиширилади, қовурилиб дон ҳолатида ҳам истъемол қилинади. Оқ донли навлари озиқ-овқат, қора донли навлари ем-хашак учун ўстирилади. Дони таркибида 25-30 % оқсил, 4-7 % ёғ, 47-60 % азотсиз экстрактланадиган моддалар, 2,4-12,8 % целлюлоза, 4,0 % кул, витамин В 1 ҳамда маъданли тузлар бўлади. Унинг дони омихта емга қўшилса уларни ҳазмланиши осонлашади. Поя ва баргларида отқулоқ ва олма кислоталари кўп. Сомонини қорамолларга бериб бўлмайди, қўйлар учун яхши озиқа. Нўхатдан Ҳиндистонда олма ва отқулоқ кислоталари олинади. Нўхат уни 10-12 % буғдой унига қўшилса, нони тўйимли ва мазали бўлади. Нўхат ўрта ва кичик Осиёнинг қурғоқчил минтақаларида эрамиздан олдин экилиб бошланган. Нўхат ватани Тожикистон ва Ўзбекистоннинг тоғли туманлари деб тахмин қилинади. Дунё деҳқончилигида нўхат 12 млн га шундан 8 млн. гектари Ҳиндистонда экилади. Экилиш майдони бўйича дуккакли дон экинлари орасида учинчи ўринни эгаллайди. Ўзбекистонда нўхат лалмикор ва сувли ерларда 4-5 га майдонга экилади. Суғориладиган ерларда гектаридан 30-35 ц/ га, лалмикорликда 8-10 ц дон ҳосили етиштирилади. Нўхат – Cicer aretinum L . бир йиллик ўтсимон ўсимлик. Илдизи 100- 150 см чуқурликка кириб боради. Ён илдизлари яхши ривожланган. Пояси тик, сершох, бўйи 60 см етади. Барглари мураккаб тоқ патсимон. Четлари майда тишсимон 11-17 та барглардан иборат. Ўсимлик безчали дағал туклар билан қопланган . Туклардан ажралиб чиқадиган органик кислоталар нўхатни зараркунандалардан (нўхат курти, бити) сақлайди. Гуллари якка, барг қўлтиғида ҳосил бўлади, майда, ранг-баранг оқ, қизил. Дуккаги пуфаксимон, бўртган, тухумсимон чузиқ, ромбсимон, сертук, ёрилмайди, пишганда сомонсимон бўлиб сарғаяди. Уруғи бурчакли, қўй

бошига ўхшайди, чўзинчоқ тумшуқли ёки юмалоқ бўлади. Бир дона дуккакда 1-2 уруғлари бўлади. 1000 уруғ массаси 100-600 г. Иссиққа талабчан, айниқса, гуллаш ва пишиш фазаларида. У совуққа чидамли. Ўзбекистон шароитида қишлаб чиқадиган шакллари, навлари бор. Уруғлари 2-5 0 С ҳароратда кўкара бошлайди. Майсалари 11 0 С совуққа чидайди. Қурғоқчиликка ва юқори ҳароратга чидамли. Ўзбекистоннинг тоғли минтақасида ва умуман серёғин йиллари аскохитоз, фузариоз сангари замбруғ касалликлари билан зарарланади. Брухус қунғизидан кам зарарланади, аммо нўхат қунғизидан кучли зарарланади. Улар нўхат уруғларини кучли зарарлайди, айникса, суғориладиган ерларда. Децис ёки золон билан ишланади. Дуккаклари пишганда ёрилмайди. Ўзбекистонда бўз, ўтлок-бўз, ўтлоқ тупроқларда яхши ўсади. Шўрга чидамсиз. Навлари. Юлдуз - Ўзбекистон "Дон" ИИЧБ да яратилган. 1980 йилдан лалмикорликда экиш учун Давлат реестиридан ўтган. Гули оқ, йирик, якка. Дуккаги 1-2 донли. Лалмикорликда 7,8-12,2 ц/га уруғ ҳосили берган. 1000 дон вазни 333,3-262,2 г. Ўсув даври 81 кун. Қурғоқчиликка чидамли. Донда оқсил 27,4-26,2 %. Аскохитозга нисбатан чидамли. Милютин-6 – Ўз "Дон" ИИЧБ яратилган. Бўйи 30-35 см. 1000 дон вазни 274,1-430,0 г. Ҳосилдорлиги 8,2-12,3 ц/га. Ўртапишар, 80 кунда пишади. Тўкилишга мойил. Донда оқсил миқдори 25-26,8 %. Аскохитозга бардошли. Ўзбекистон-32 - Ўзбекистон "Дон" ИИЧБ да яратилган. 1992 йилда Жиззах вилоятининг лалмикор ерларида туманлаштирилган. Бўйи 45-49 см. Пояси узун, яшил, қалин кулранг тукли. Дуккаги ромбсимон, учи ўткир, тукли. Дони бурчаксимон, сарғиш пушти. Лалмида ҳосили 12,1 ц/га. 1000 дон вазни 308,9 г. Ўртапишар, 79 кунда пишади. Донда оқсил - 28,2 %. Аскохитозга чидамли.

Зимистони – Тожикистон деҳқончилик ИТИ да яратилган. Бўйи 24.5- 27 см. Дуккагида 1-3 уруғ бўлади. Дони учли (қўйбош). Ҳосилдорлиги 9,6- 13,3 ц/га 1000 дон вазни 173,2-186,2 г. Ўсув даври 75-76 кун. Оқсил миқдори 26,6-27,2 %, Аскохитоз билан зарарланмайди. Ҳозирда Самарканд к/х институтида сувликда экишга мўлжалланган «Умид» нави яратилган. Ҳосилдорлиги суғориладиган ерларда 30-35 ц/га. Аскохитозга чидамли. Ўсимликнинг бўйи 70-80 см. Комбайн ёрдамида ҳосилни йиғиштиришга яроқли. Мош ( Phaseolus aureus Pip .) - бир йиллик ўтсимон ўсимлик. Илдиз тизими - ўқ илдиз, 1-1,5 м чуқурликка кириб боради. Асосий ва ён илдизларида нўхатсимон туганаклар ҳосил қилади. Пояси киррали, кўп шохлайди, баландлиги 40-60 см, чирмашувчи ёки ярим чирмашувчи. Барглари учталик, йирик, узун бандли. Ўсимликнинг барча органлари шу жумладан дуккаклари ҳам тукли. Гуллари йирик, сариқ ёки қизғиш сариқ, ҳар шингилида 10-12 та чул тўпгул ҳосил қилган. Меваси цилиндр шаклидаги дуккак, тўғри ёки букик, учида тумшуғи йўқ, узунлиги 10-18 см. Пишганда ранги қўнғирдан қора тусгача бўлади. Ҳар бир дуккагида 7-25 та 3-6 мм катталикдаги майда уруғлари бўлади. Уруғлари яшил, сарғиш ва қорамтир рангда. 1000 уруғ вазни 30-80 г. Биологик хусусиятлари. У иссиқсевар экин. Уруғлар тупроқда 12-15 0 С бўлганда уна бошлайди. Уруғларни униши учун оптимал ҳарорат 20-25 0 С. Ўсиш даври нав, агротехника, экилиш муддатига боғлиқ ҳолда 80-110 кун. Ҳарорат -1 0 С бўлганда ўсимлик нобуд бўлади. Намсевар ўсимлик. Ўзбекистонда асосан суғориладиган ерларда етиштирилади. Ёруғсевар, қисқа кун ўсимлиги. Тупрок танламайди ўтлоқ, ўтлоқ-ботққ тупроқларда ҳам яхши ўсади. Шўр, шўрхок ерларда яхши ривожланмайди.

Навлари. Победа-104 нави. ТошДДнинг биология ва тупроқшунослик факултетининг, селекция ва уруғчилик кафедрасида яратилган. Бўйи 30-50 см. Барглари йирик, гуллари олтинсимон сариқ. Дуккаклари узун, қора тукчалар билан қопланган, дуккагида 10-15 уруғи бор. 1000 уруғ массаси 70- 80 г. Баҳорда экилса 90-100, ёзда экилса 75-90 кунда пишади. Ҳосилдорлиги 12-16 ц/га. Ўзбекистоннинг барча вилоятларида экилади. Радость - Ўзбекистин ШИТИ яратилган. Бўйи 60-70 см. Биринчи дуккаклари 15-17 см баландликда жойлашган. Шингилда 6-8 гули бор. Дуккагида 10-14 дона дони бор. 1000 дон вазни 30-49 г. Оқсил миқдори 24,2- 27,3 %. Ўртача ҳосилдорлиги 17,2 ц/га. Ўсув даври 101 кун. Анғизда экилганда 80-85 кун. Касалликларга чидамли.

Похожие

Дон-дуккакли экинларни умумий тавсифи. Нухат экини

Дон экинларининг умумий тавсифи ва ривожланиш даврлари

Дон-дуккакли экинларни умумий тавсифи Кўк нўхат экини

Дон-дуккакли экинларнинг умумий тавсифи. Нўхат биологияси, етиштириш технологияси

Дон дуккакли экинлар