Ғўзанинг морфологик тузилиши - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Ғўзанинг морфологик тузилиши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

77 KB

Ғўзанинг морфологик тузилиши Режа: 1. Ғўзанинг илдизи, пояси, гули. 2. Ғўзанинг кўсаги, чигити, толаси.

1. Ғўзанинг илдизи, пояси, гули. Илдизи. ғўзанинг илдизи ўқ илдиз, илдизнинг ўқи илдиз бўғзидан бошланади. Илдиз бўғзи етук ўсимликда унинг тури ва навига қараб ҳамда ўсиш шароитига қараб 1,5-3 см йўғонликда бўлади. Етилган ўсимликнинг ўқ илдизи ерга кириб борган сари кескин ингичкалашиб боради. 20-25 смда унинг диаметри 1-3 мм бўлиб қолади. Кейинчалик унинг янада ингичкалашиб бориши секинлашади. ғўза илдизи тупроққа 1,5-2 метргача чуқурликка кириб боради. ғўза илдизининг асоий қисми тупроқнинг 40-50 см чуқурликдаги тупроқ қатламида жойлашади. Баланд жойлашган ён илдизлардан илдизчалар чиқади ва уларни сўрувчи илдизлар дейилади. Сирти пўкак тўқима билан қопланган, дағаллашган ён илдизлар илдиз сицемасининг ўтказувчи қисмини ташкил этади. Пояси. Илдизнинг бош ўқи ўзининг юқори қисми билан илдиз бўйни орқали пояга айланади. Уруғбаргнинг пастки қисми илдизнинг давоми ҳисобланади. У бироз ингичка бўлиб унда барг бўлмайди. Поянинг узунлиги ўрта толали ғўзаларда 1-1,2 метр, ингичка толали ғўзаларда 1-1,5 метр бўлади. Уруғбарг бир - бирига қарама-қарши жойлашиб, чин барг эса навбатма-навбат жойлашади. Поя бўғимлардан иборат. Кўчат ердан чиқиши билан учки муртак ўсиб бироз вақт ўтгач барг муртак ҳосил бўлади ва ундан барг пайдо бўлади. Биринчи чинбарг уруғбарг пайдо бўлгандан 7-10 нчи куни пайдо бўлади. Ўсув ва хосил шохларнинг пайдо бўлиши. ғўза поясидаги ўсув куртаклари барг қўлтиғидан шохлар пайдо бўлади. Уруғбаргдан кейин 2-3 бўғимда шохлар ўсиб чиқишга ҳаракат бўлиб, лекин у ривожланмайди. Сохта бўғим шаклида қолади. 2-3 бўқиндан сўнг шохлар барг қўлтиғидан ўсиб чиқади. Дастлаб ўсув шохлар, сўнгра хосил шохлар пайдо бўлади. Усув шох (моноподиал) бир ёки икки дастлабки бўғиндан

ўсади. Кейинги бўғинлардан эса хосил шох (симподиал) пайдо бўлади. Хосил шох барг қўлтиғида биринчи шона пайдо бўлиши билан кўринабошлайди. Кейинчалик ҳосил шох ён куртаклар ҳисобига ўсабошлайди. Ташқи шароит қулай келса ҳосил шохлар сони 10-15 ва ундан ҳам кўпроқ бўлиши мумкин. Ҳосил шох 2 хил бўлади: чекланган ва чекланмаган. Агар ҳосил шох бир неча бўғимли бўлса чекланмаган ҳосил шох дейилади, бир бўғимли бўлиб, унга шона банди билан бирикса чекланган хосил шох дейилади. Бундан ташқари «нул» типли ғўзалар бўлади. Бунда ҳосил орган банди билан бевосита ғўзанинг поя бўғимларига бирикади. Бундай ғўзалар хосилдорлиги паст бўлиши туфайли ишлабчиқаришда экилмайди. Чекланган ҳосил шох чекланмаган ҳосил шох бўғимларининг биринчи типига мансуб бўлиб, қисқа бўғимли бўлса уни шартли равишда «нул» типли ғўзалар дейилади. Ҳозирги пайтда ишлабчиқаришда кўплаб экиладиган машина теримига мос ғўзалар шундай ғўзалардир. Ў сув шох билан хосил шохнинг ўзаро қуйидаги фарқлари мавжуд. 1. ўсув шох 1 баъзан 2 та бўлиши мумкин, ҳосил шох бир неча бўлади. 2. ўсув шохнинг ҳосил бўлиш бурчаги ҳосил шохникига қараганда бирмунча ўткир бурчакли. 3. ўсув шох аввал пайдо бўлади, ҳосил шох кейин пайдо бўлади. 4. ўсув шох ўз навбатида шохланади, хосил шох шохланмайди. 5. ўсув шохда хосил органлар унга хосил шохлари орқали бирикса, хосил шохда хосил органлар бевосита шу шохга бирикади. ғўзада хосил шох ва ўсув шохлардан ташқари қўшимча ён хосил шохлар бўлиб, улар бир бўғимли тирсакли бўлиб бўғимлардаги барг қўлтиғидан қўшимча пайдо бўлади. Ҳосил органлар эса ўз банди билан баъзан бўғимларда қўшимча ҳолда барг қўлтиғида пайдо бўлиши мумкин. Чегараланмаган ҳосил шох бўғимларининг қисқа ёки узунлигига қараб унинг 4 та типи бўлади: 1 тип 1-5 см. 2 тип 6-10 см.

3 тип 11-15 см. 4 тип 16-20 см. Ғўзанинг шохланиши. ғўза моноподиал ва симподиал шохланади. Ёввойи ғўза моноподиал, маданий ғўзалар симподиал шохланади, оралиқ шохланиш ҳам бор. Барги. ғўза барги барг шапалоғи, барг банди ва барг банди асосида жойлашган иккита ёнбаргчадан иборат. Барг шапалоғи ғўзанинг навига, турига ва ўсимликда жойланишига қараб бутун ёки кертикли бўлиши мумкин. Асосий поядаги дастлабки 2-3 барг бутун кейингилари кертикли бўлади. Барг шапалоғи 3, 5, 7 кертикли бўлганлигидан улар симметрик шаклда кўринади. Базан битта ўсимликнинг ўзида жуфт сонли 2, 4, 6, 8 кертикли барглар учраши мумкин. ғўзанинг ицалган тур ва навидан 2-тадан 8 гача кертикли баргларни топиш мумкин. ғўза барги бутун ёки кертикли бўлишидан қатъий назар у юраксимон бўлади. Битта барг шонолоҚининг сатхи 4 см 2 дан 400 см 2 гача бўлиши мумкин. Барг бандининг юқори қисмидан томир бўғими деб аталувчи жойидан ҳар бир кертикли томир ўтади, улардан 2,3 тартиб томирчалар чиқади. Биринчи тартиб томирлар сони 7-9 баъзан 11-12 та бўлади. Бир ўсимликдаги барг сатхининг умумий йиғиндиси 2,5 минг см 2 дан 9 минг см 2 гача бўлиши мумкин. Бу ҳолат ғўза тури, чекланган ва чекланмаган типда ва бошқаларга боғлиқ бўлиши мумкин. Баргнинг ҳар 1 мм 2 сатҳида устки томонида 115-128 оғизча, орқа-пастки томонида 245-250 тагача оғизча бўлиши мумкин. ғўза гули. ғўза гули икки жинсли, гул органлари бешта доира бўйича жойлашиб, қуйидаги қисмлардан иборат: 1. Гулбанди (мевабанди) 2. Гуленбарг (3 та) 3. Косача. 4. Гултож.

5. Оталик колонкаси. 6. Оналик. 1. Гулбанди битта бўлиб, у мева пишгунча туради. 2. Гулёнбарги 3 та бўлиб ингичка толали ғўзаларда 2 гуленбарг бўлади. Унинг тиши ўрта толали ғўзада 13-15, ингичка толани ғўзада 9-11 та бўлади. 3. Гулкосача ўзаро туташган бешта косабаргдан иборатдир, ранги оч яшил. 4. Гул тож асоси бир-бирига бирикиб кетган 5 та гулбаргдан иборат. 5. Оталик колонкаси ўзининг оталиқлари билан оналик почасини ўраб туради оталик колонкасида 80-150 оталик бўлади. Ҳарқайси оталик-оталик ипидан ва қўш уяли эркин чангдонлардан иборат. 6. Оналик-тумшуқча, оналик почаси ва тугунчадан иборат. ғўзанинг гуллаши. Шонанинг етилиб гулга айланишига гуллаш дейилади. ғўза гули икки хил тартибда яъни ярус бўйлаб, ёнига гулласа уни узоқ муддатли гуллаш дейилади. Бундай гуллаш ўрта пишар ғўзаларда 6 кунга, тезпишар ғўзаларда 5 кунга тенг. Агар у пастдан юқори қараб гулласа уни қисқа муддатли гуллаш дейилади. Бундай гуллашни конус бўйлаб гуллаш яъни қисқа муддатли гуллаш дейилади. Бундай гуллаш 2 кунга тенг. Ярус бўйлаб ва конус бўйлаб гуллашнинг ўзаро нисбатига (6:2, 5:2) гуллаш схемаси дейилади. Шоналаш ҳам гуллашдан 25-30 кун олдин шу тартибда ўтади. Агар ғўзада 15 хосил шохи бўлса пастдан юқорига қараб ҳар бир 3 шох битта ярусни ташкил этади. Масалан: 1 ярус-1, 2, 3 шохлардан, 2 ярус-4, 5, 6 шохлардан, 3 ярус-7, 8, 9 шохлардан, 4 ярус-10, 11, 12 шохлардан, 5 ярус-13,14,15 шохлардан иборат бўлади. Шунга ўхшаш 1 конус-1,2,3 шохнинг 1 бўғимларидан, 2 конус-1, 2, 3 шохнинг 2 ва 4, 5, 6 шохнинг 1 бўғимидан, 3 конус - 1, 2, 3 шохнинг 3 бўғимидан, 4, 5, 6 шохнинг 2 бўғимларидан. 7, 8, 9 шохнинг 1 бўғимларидан иборат 4 конус-1, 2, 3 шохнинг 4 бўғимидан, 4, 5, 6 шохининг 3 бўғимидан, 7,

8, 9 шохнинг 2 бўғимидан 10, 11, 12 шохнинг 1 бўғимидан иборат. 5 конус- 1,2,3 шохнинг 5 бўғимидан, 4, 5, 6 шохнинг 4 бўғимидан, 7, 8, 9 шохнинг 3 бўғимидан, 10, 11, 12 шохнинг 2 бўғимидан 13,14,15 шохнинг 1 бўғимларидан иборат. Ғўзанинг гуллаш схемаси лаборатория дарсида батафсил изоҳланади ва ўрганилади. 2. Ғўзанинг кўсаги, чигити, толаси. Кўсак. Чангланиш натижасида гул тугунчалари уруғланиб кўсакка айланади. ғўзанинг меваси кўсак бўлиб, у ғўзанинг кунгина формаларида пишганда очилади. Г.Хербацеумтурида кўсак тўла очилмайди. Мевабанди 1 дан 10 см гача бўлади. Кўпчилик ғўза навларида 3-5 см бўлади. Етилган, лекин очилмаган кўсак тухумсимон, шарсимон формада бўлади. Унинг уч қисми ўткир ёки ўтмас бўлиши мумкин. Бир кўсак чигитли пахтасининг оғирлиги ўрта толали ғўзаларда 3-8 г, ўртача 4-5 г, ингичка толали ғўзаларда 2-4 г, ўртача 2-3 г атрофида бўлади. Кўсакнинг катта-кичиклиги унинг тури, навидан ташқари, агротехникага ҳам боғлиқ. Кўсак асосан чаноқ, чаноқларнинг ажралиш жойи, чигит, марказий уруғдон, уядан иборат. ўрта толали ғўзаларда кўсак 4-5 чаноқли, ингичка толали ғўзада 3-4 чаноқли бўлади. ўрта толали ғўзаларда баъзан 6, 7, 8, 9 чаноқли ингичка толали ғўзаларда 6-7 чаноқли кўсаклар учраши мумкин. Чаноқлар етилганда чаноқнинг устки томони унинг ички серет қисмига нисбатан тезроқ ва илгарИроқ қурийди, шунинг учун ҳам у бужмайиб чаноқлар сиртига очилади. Тўлиқ пишиб-етилмаган кўсаклар совуқ ургандан сўнг бироз очилади, баъзан очилмай қолади. Буни кўрак дейилади. Ғўза ўсиш даврида хосил органларининг (шона, гули, тугунчаси) кўпгина қисми тўкилади. Хосилнинг тўкилиши ички конусдан ташқи конусга қараб кўпайиб боради, пастдан юқорига қараб камрок тўкилади. Хосил

органларининг 60-70%, баъзан 80-90% ҳам тўкилиши мумкин. Ингичка толали ғўзаларда хосил орган ўрта толалига қараганда деярли 2 баровар кам тўкилади. Ҳарбир кўсакда ундаги чаноқлар сонига қараб 25-50 атрофида чигит бўлади. Демак ҳарбир чаноқда 5-10 чигит бўлиши мумкин. Улар марказий чигитбанддан иборат тўсиқнинг икки томонига икки қатор бўлиб жойлашади. Бир туп ғўзада тўлиқ кўсаклар сони 10-12 дан 50-100 тагача ва ундан ҳам кўпроқ кўсак бўлиши мумкин. Бу ғўзанинг тури, нави, агротехника шароити, энг муҳими туп сон қалинлигига боғлиқ. Чигит. ғўзанинг кўсакда етилган уруғи (чигит) дейилади. Ҳарбир кўсакда (мевада) уруғлар пайдо бўлиб у: 1. Уруғбанд қолди ғ и. 2. Ички қобиқ. 3. Ташқи қаттиқ қобиқ. 4. Туки. 5. Муртакдан иборатдир. Чигитнинг кенг томони халаза қисми, қисқа учли томони микропил дейилади. Чигитнинг формаси узунчоқ, шарсимонроқ. Чигитда узун ва қисқа толалар бўлади. Чигитнинг сиртида хужайралар бўлиб, уларнинг сони 9-15 минг атрофида. Бу хужайралар фаол хужайралар ва нофаол хужайралар бўлиб, фаол хужайралардан тола, нофаолларидан линтерлар олинади. Чигитнинг оғирлиги муҳим кўрсатгичлардан бири бўлиб у уруғнинг йириклигига боғлиқ. 1 чигитнинг оғирлиги ғўза нави, экилиш шароитига қараб 50-200 мгр. ўрта толали ғўзада 90-160 мгр ингичка толали ғўзаларда 120-150 мгр бўлади. Чигитнинг массаси яъни 1000 донасининг оғирлиги 100- 160 г атрофида бўлади. Етилган чигитнинг ранги тўқ жигар рангли, етилмаган чигитнинг ранги оч жигар рангли бўлади. Чигитнинг узунлиги 5-14 мм, диаметри 3-8 мм бўлади. Агар толани олингандан сўнг чигит усти туки қолса тукли чигит дейилади, агар туклари қолмаса ялон ғ оч чигит дейилади. Чигитнинг

унувчанлик қобилияти 6-7 йил сақланиши мумкин. 10-15 ҳатто 30 йил сақланган чигитларни ҳам ўндириб олиш ҳолати амалиёда учрайди. (Мауер) Уруғнинг йиғиб-териб олгандан сўнг етилиш даври тинч даври дейилади. Экиш учун бир йил илгари экилган ғўза чигитидан фойдаланилади. Тола. Тола чигит қаттиқ пўци қобиғи фаол хужайраларининг узуна ўсишининг натижасидир. Ҳар бир тола битта ҳужайрадан иборат. ғўза гули уруғланиши билан бўртиб чиққан хужайралар тез ривожланабошлайди. Толанинг ўсиб ривожланиши икки босқичда амалга ошади. Биринчи босқичда тола асосан бўйига ўсиб бу жараён 25-30 кун давом этади. Тола пайдо бўлган кундан бошлаб 10-12 кунгача унинг диаметри катталашади. Иккинчи босқичда толанинг ички қисми ташкил топади. Ички қатламида целюлоза қатлами пайдо бўлиб у қалинлашади. Тола деворчаларида целюлоза билан мой-мум моддалар пайдо бўлади. Толанинг юпка деворчасига кутикула дейилади. Тола қат-қат жойлашган деворчалардан иборат бўлади. Тола пишиб етилганда ундаги қат-қат деворчалар ва целюлоза, мой-мум моддалари туфайли у буралиб эшилади. Шунинг учун ҳам у яхши йигирилиш қобилиятига эга. Бу хусусий толали экинлар ичида фақат ғўзага хос хусусиятдир. Тола ичида барча ўсимлик хужайраларидаги каби протоплазма ҳужайра шираси бўлади. Толанинг ривожланиш жараёнида ҳужайра ширасининг кимёвий таркиби ўзгаради. Масалан унинг 35 кунлигида таркибида шакар кўпаяди. У тўлиқ етишганида ҳам маълум миқдорда шакар қолади. Тола ривожланишидан тўхтаганидан сўнг чигит ва кўсак билан биргаликда қурийди. Кўсак тўла етилганда тола қурийди, шакар асосан буҚланиб кетади, деворлари пачақланганга ўхшаб торайиб, тола буралиб. Буралиш 3 хил бўлади. 1. Меъёрий етилган тола-ялтирайди ва симметрик эшилади-буралади. 2. Етилмаган тола-кам ялтирайди, носимметрик эшилади-буралади.

3. Хом тола - ялтирамайди, эшилмайди. Ҳар бир чигит ўзидаги толачалари билан бирга якка чигит дейилади. Уруғ куртак уруғланиб тола ривожланмай, майда тугунча ҳосил қилса майда ўлик, бироз ривожланиб уруғ куртаги ўлиб қолиши, яъни ривожланишдан қолиб ўлган толалар йирик ўлик дейилади. Толанинг технологик хусусиятлари. Бунга толанинг узунлиги, ингичкалиги, пишиқлиги, эластиклиги, буралувчанлиги, узилиш узунлиги, етилганлиги, толани чиқиши мансубдир. Толанинг узунлиги. Тола узунлиги-газламанинг пишиқлигида аҳамиятлидир. Унинг узунлигига қараб тола типлари мавжуд. 1 тип 40-41 мм 2 тип 38-39 мм ингичка толали ғўзалар. 3 тип 37-38 мм 4 тип 35-36 мм 5 тип 33-34 мм ўрта толали ғўзалар 6 тип 32-33 мм Толанинг ингичкалиги. Тола эни 15-20 микрон атрофида бўлади. Тола ингичкалиги кўпинча метрик номер билан ифодаланади. 1 гр толанинг метр хисобидаги умумий узунлиги метрик номердир. Тола қанча ингичка бўлса, унинг метрик номери шунча юқори бўлади. ўрта толали ғўза толасининг метрик номери 5000-5500 м, ингичка толали ғўза метрик- номери 6500-8000 м. бўлади. Толанинг пишиқлиги унинг узилишга қаршилик кучидир яъни 1 толанинг юк кўтариш қобилияти, толанинг пишиқлиги яъни қуввати 4-7 г тексга тенг. ўрта толалиларда 4-4,5, ингичка толалиларда -4,5-5 гр. Толанинг эластиклиги. Унинг чўзилувчанлиги бўлиб, пишиқлиги билан боғлиқ.

Толанинг буралувчанлиги. Унинг энг муҳим хусусиятларидан бири. Бу кўрсатгич 1 мм толада қанча буралувчанлиги билан белгиланади. ўрта ва ингичка толаси ғўзаларда буралувчанлик 10-12 мартага, жайдари ғўзада 6-8 мартага тенг. Толанинг узилиш узунлиги. Толанинг метрик номерини пишиқлигига (гр) кўпайтириб 1000 га тақсим қисинса унинг узулиш узунлиги келиб чиқади. ўрта толали ғўзаларнинг узилиш узунлиги 23-25 км, ингичка толали ғўзаларда 33-35 км, баъзи навларда 36-37 км бўлади. Бу кўрсатгич агар толаларнинг учини бир-бирига улаб ташқи шароитда давом этилаверса унинг ўз оғирлиги кучи билан узилиб кетишини билдиради. Толанинг етилганлиги. Толанинг етилганлиги унинг деворчаларида клетчатка қаватларининг пайдо бўлиш даражасини билдиради. Шунга асосан етилиш коэффициенти аниқланади. О кўрсатгич ўлик толани, 5 ўта етилган, натижада девор қалинлашиб буралувчанлиги ёмонлашади, яхши етилган ғўзаларда етилганлик коэффициенти 2-2,5 рақами билан ифодаланади. Толанинг чиқиши. Толанинг чиқиши унинг чигитга нисбатан % ни ифодалайди. Тола чиқиши 30% дан кам бўлса-паст, 33% дан кўп бўлса юқори, 30-33% бўлса ўртача деб айтилади. Ўрта толали ғўзаларда тола чиқиши 35-38% ингичка толаларда эса -28- 34% бўлади.

Адаби ё тлар: 1. Каримов И. А. «Кишлок хужалик тараккиёти тукин хаёт манбаи» Олий Мажлиснинг 10-сессиясида сузлаган нутки. Тошкент 1997 й.- 2. Отабоева. Х. ва бошкалар. «Усимликшунослик». Тошкент. Мехнат. 2000 й. 3. Ёрматова Д. «Усимликшунослик» Тошкент Шарк 2007 й. 4. Е. Т. Шайхов ва бошкалар Пахтачилик. Тошкент Мехнат 1997 й 5. Чирков В. Н. «Усимликшунослик» Тошкент, Узбекистон. 1994 й. 6. Керефов К. Н. «Биологические основў растениеводетво» Вў с шая школа. М. 1982 г.

Похожие

Узум бошининг морфологик тузилиши ва кимёвий таркиби

Ғўзанинг илдиз системаси ва поясининг тузилиши хамда ривожланиши

Ғўзанинг келиб чиқиши

Ғўзанинг морфологияси ва биологияси

Ғўзанинг халқ хўжалигидаги аҳамияти