Ғўзани ягона қилиш, кўчат қалинлиги, қатор ораларига ишлов бериш, ғўзани суғориш - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Ғўзани ягона қилиш, кўчат қалинлиги, қатор ораларига ишлов бериш, ғўзани суғориш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

367 KB

Ғўзани ягона қилиш, кўчат қалинлиги, қатор ораларига ишлов бериш, ғўзани суғориш Режа: 1. Ғўзани ягона қилиш ва кўчат қалинлиги 2. Ғўза қатор ораларига ишлов бериш муддатлари, чуқурлиги, ҳимоя зонасининг кенглиги ва культиватор ишчи органларини ўрнатиш 3. Ғўзани чанқаганлигини ташқи кўринишига қараб аниқлаш 4. Ғўзани суғориш муддатлари ва усуллари 5. Ғўзани суғориш схемалари

Ғўза ниҳолларини яганалашни ниҳоллар тўлиқ униб чиққандан бошлаб 1 та 2 та чин барг пайдо бўлишгача тугаллаш лозим. Яганалаш кечиктирилса ғўзанинг ўсиш, ривожланиши ва ҳосилдорлигига таалуқли барча кўрсатгичлар пасайиб кетади, чунки яганалаш чўзилиб кетса ғўза ниҳоллари ўзлари билан биргаликда озуқа моддаларини кўпроқ миқдорда олиб кетади. Борди-ю ғўза чириш касаллигига чалинганлиги ёки кўп миқдорда кузги тунлам, шира ва трипслар тушганлиги сезилса бундай далаларда кўчат нормал қалинликда бўлишини таъминлаш мақсадида яганалашни бир неча кун кечиқтириш лозим. Бундай ҳолда яганалашни 2-3 чин барг пайдо бўлганда бошлаш лозим. Ғўзанинг жадал ривожланишини ва мўл ҳосил тўп лашни таъминловчи воситалардан бири ниҳолларни яга налашдир. F ўз a нихоллари ташқи муҳит факторларига жуда талабчан бўлади. Масалан, чигит униб чиқкандан кейин ниҳоллар дарҳол тупроқни юмшатиш, озиқланти риш ва ҳаво, айниқса кислородии яхши кириб туришини талаб этади. Пахтачиликда кечиктириб бўлмайдиган бирдан-бир агротехникавий тадбирлардан бири яганалашдир. Яганалаш ва букетларни ростлашни иложи борича эрта, яъни дастлабки уруғпалла барги чиқариши билан ўт казилиши жуда муҳимдир, чунки чигит экилгандан ке йин хар уяда 7—8 тупдан кўчат бўлади, булар ёшлиги даёқ юлиб ташланмаса, бир-бирини жуда сиқиб қўяди, илдизлари бир-бири билан чалкашиб кетади ва яганалаш да юлиб ташланадиган ниҳолнинг илдизи уяда қолдири ладиган ўсимлик илдизига зарар етказади. Натижада ил дизи шикастланган ниҳоллар нимжон бўлиб қолади. Бундан ташқари яганалаш қанчалик кечиктириб ўтказилса, тупроқдан озиқ моддалар шунчалик кўп йўқотилади ва тупроқ нами камайиб кетади. ЎзПИТИ маълумотлар ига караганда, яганалаш ўз муддатида ўтказилган так дирда ҳам юлиб ташланган ортиқча ниҳоллар билан гек тарига 6—10 кг азот ва 1—2 кг фосфор чиқиб кетади (шунча озиқ майсаларни яганалашга қадар ўсиши учун сарфланади). Яганалашда энг яхши ривожланган, соглом ўсимлик қолдирилади.

Унумдор ва ер ости сувлари чуқур жойлашган участкаларда, масалан, катор оралари 60 см дан қилиб экилганда ҳар 1 м да 8—9 тупдан кўчат қ олдирилади. Шунда гектарига 110—120 минг туп кўчат тўғри келади. Қатор ораси 90 см қилиб экилганда гек тарида 110—120 минг туп кўчат бўлиш, бунинг учун эса ҳар 1 м да 10—12 тупдан ўсимлик қолдрилиши керак. Ҳо зирги пайтда тупроқ унумдорлигини, ер ости сувлари сат ҳини, тупроқнинг шўрланиш даражаси ва экиладиган ғўза нинг нав хусусиятини ҳисобга олган ҳолда гектарида неча минг туп кўчат бўлиши ишлаб чиқилган. II ва III типда шохланадиган (108- Ф, 138- Ф, 149- Ф, С- 4727 ва Тошкент-1) нав ғўзалар учун кўчат қалинлиги қуйида гича белгиланган: 1. Ер ости сувлари чуқур жойлашган унумдор бўз туп роқли ерларда, шунингдек, шўр ерларда гектарига 120— 130 минг тупгача; 2. Чучук ер ости сувлари юза жойлашган ўтлоқ ва ўтлоқ-ботқоқ тупроқларда, яъни ғўза жуда сершох бўлиб ўсадиган ерларда гектарига 110—120 минг тупгача; 3. Кам унум, шунингдек нишаби катта ерларда кўчат қалинлиги гектарига 140—150 минг тупгача оширилади; 4. Кам унум ва ер ости сувлари юза жойлашган шўрхок ёки қумли қатлами юза жойлашган ерларда ҳар гектар майдонда 140—160 минг туп кўчат қолди рилади. Шохлари тарвақайлаб ҳамда бақувват ўсадиган ҳосил шохи 3- ва 4- типга мансуб ғўза навларида кўчат қалин лиги юқорида кўрсатилган нормадан 10—15% камайти рилади. Ноль типда шохланадиган ғўза навлари учун кў чат қалинлиги гектарига 150—160 минг тупга етказилади, яъни юқорида келтирилган навларникидан 30—35% оши рилади. Чекланган типда шохланадиган ингичка толали ғўза навларида кўчат қалинлиги шунга мувофиқ равишда гек тарига 120—130, 140—150 ва 150— 160 минг туп бўлиши керак. Бир гектар ердаги кўчат сонини аниқлаш учун шунча жой (1 га) даги уялар сонини ёки унинг неча метр экан лигини билиш керак. Бу

рақамларни ҳар бир уяда ёки хар 1 м да қолдирилган ўсимлик сонига кўпайтирилса назарий кўчат қалинлиги келиб чиқади. Маълумки, чигит униб чиққандан кейин кўпинча тупроқ бир оз зичлашиб қолади, айниқса бу ҳодиса кўклам серёгин келган йил ларда кўпроқ кузатилади. Бундай холларда, ғўза қатор оралари юмшатилса тупроқда ҳаво алмашиниши ях шиланади, ер яхши қизийди, илдиз чириш касаллиги ка маяди, бегона ўтлар кўпайишининг олди олинади ва ни ҳоят ғўза илдизининг ривожланиши учун қулай шароит вужудга келади. Борди- ю, ғўза қатор ораларини ишлаш анча кечиктириб юборилса, ерни қатқалоқ босади, бегона ўтлар кўпайиб кетади. Натижада намлик бекорга буғлан иб кетади, озиқ моддалар бегона ўтларга емиш бўлиб, уларнинг кўпайиши учун қулай шароит вужудга келади; бундан ташқари, экин қатор ораларини сифатли ишлаб бўлмайди, бериладиган ўғитлар ернинг белгиланган қат ламига тушмайди. Буларнинг ҳаммаси ғўзанинг нормал ўсиб ривожланишига халал бериб, ҳосилнинг кескин камайишига сабаб бўлади. Ишлаш муддатлари. Ғўза қатор ораларини юмшатиш одатда чигит экиб бўлингандан сўнг бошланади. Кўпин ча чигит экилгандан кейии ёғингарчилик бўлиб ер бир оз зичлашади, ер бетини қатқалоқ босади, бегона ўтлар кў пайиб кетади. Натижада ғўзанинг илдиз системаси нор мал ривожлана олмай, озиқланиш, сув ва ҳаво режими бузилади. Қ атор оралари 60 см қилиб экилган майдонларда культиватор иш органлари камида 40—45 см, 90 см дан қилиб экилган участкаларда эса 70—75 см кенгликдаги жойни қамраб олиши керак. Ёш ғўза қатор оралари ни ишлаш вақтида культиватор иш органлари майсаларни тупроқ билан к ўмиб, уларни шикастлаб кўчат сонини ка майтириб юбормаслиги учун ғўзалар ёппасига шонага кирган даврга қадар (бўйи 20—25 см бўлгунча) культи ваторга албатта, сферик дисклар такилиши шарт. Ғўза суғорилгандан кейин катор ораларини ер етилиши биланоқ ўз вақтида юмшатиш айниқса муҳимдир. Чунки бу иш бир кун ке чиктириб юборилганда ҳам ердан кўплаб нам бугланиб кетиб, ғўза эрта чанкайдиган

бўлади, ўсимлик ердаги озиқ моддалардан унумли фойдалана олмайди ва айникса ер котиб қолиб, культивация қилишда катта-катта кесак кўчади, бу эса ғўза илдизининг шикастланишига ва кў чатлар сийраклашиб қолиб ҳосилнинг камайишига олиб келади. Ёш ғўзалар суғорилгандан кейин 3—4 кунда, у ўсиб қаторларни соялаган даврда эса 6—8 кунда ер культивацияга етилади. Ғўза қатор оралари культива ция қилингандан сўнг қаторларда ўсиб чиққан бегона ўт лар илдизи билан қўлда юлиб олиниши зарур. Бегона ўт ларни кўлда юлиб олиш қийин бўлган ёки оғир тупроқли ерларда кетмон чопиғи ўтказиш ҳам яхши самара беради. Культивация ҳар галги Суғоришдан сўнг пешма-пеш ўтказилади ва у одатда июлнинг охири, августнинг бошларида тугалланади. Лекин ғўзаси ўсишдан орқада қолган, шунингдек, нотекис ўсган пайкалларни 10-15 августгача культивация килиш мумкин. Охирги культивация қилишда бир йўла суғориш эгатлари ҳам олинади.Ғўза қатор ораларини ишлаш кенглиги ва чуқурлиги. Ғўза катор оралариии ишлаш вақтида ғўза тупларига шикаст ет казмаган ҳолда қатор оралари кенгроқ ишланса, бегона ўтлар кўплаб нобуд бўлади. Бу биринчи навбатда, культиватор иш органларини тўғри танлашга ва иш сифатига боғлиқдир. Бундан ташқари ҳимоя зона 7-8 см бўлишига қара масдан бир қатор тадбирий чораларни кўриш — сферик дискдан фойдаланиш ва тажрибали механизаторларнинг ишлаши туфайли гектардаги кўчат сонини ҳимоя зонаси 10-12 см бўлган участкалардагига нисбатан сийраклаш тирмаслик муҳим. Бу тадбир кўклам серёгин келиб, далани ўт босган йиллари, айниқса яхши самара беради. Ғўза ўсиб ривожланган сайин, масалан, гуллаш пайти га келиб унинг шох-шаббалари ва иккинчи, учинчи, тўртинчи тартибдаги ён илдизларнинг кўпайиши ва йўгон лашиши ҳимоя зонанинг бирмунча кенгроқ 10-12 см бўлиши талаб қилади, акс ҳолда трактор иш органлари ўсимликнинг ер устки ва ер остки қисмларини шикаст лаши мумкин. Лекин рельефи

нотекис, айрим сабаблар га кўра культивация бирмунча кечроқ ўтказилаётгап бўз тупроқли ерларда мустасно тариқасида ҳимоя зонаси 13-15 см гача кенгликда бўлишига йўл қўйиш мумкин. Кейинги ишлов беришда (суғорилгандан сўнг) қатор ларнинг икки ёнбоши 8-10 см, ўртаси эса 14-16 см чуқ урликда юмшатилади. Бунда бегона ўтлар кўплаб чиққ ан майдонларда пичоқ ишлатилиб, колган ҳолларда фақат наральник (найзасимон юмшатгич) ёки қаторлар ни қатламма-қатлам юмшатадиган ККО маркали иш ор ганларидан фойдаланилади. Эгатларнннг ўртаси эса ғозпанжа билан юмшатилади. Ғўза қатор ораларига охирги ншлов беришда культиваторнинг икки чеккасидаги иш органлари аввалгидек 6— 8 см, ўртадагилари эса 14-16 см чуқурликда юм шатадиган қилиб ўрнатилади. Бунда ҳам ҳимоя зопасининг кенглиги 10-12 см бўлиши керак . Тупроқни қатламма- катлам юмшатадиган ККО иш органининг фойдали хусусияти шундаки, бун да тупроқ майин кўчиб, майда кесакчил ҳолда юмшайди. Эгат туби ва и кки ёнининг устки қис ми суғорилгандан сўнг бир вақтда етилган бўлса ҳам унинг остки қисмида нам кўп бўлгани учун ҳали яхши етилмаган бў лади. ККО иш органлари ерни қатламма-катлам юмшатгани учун пастки, қатлам тупроги юқорига чиқмаганлиги сабабли ун даги нам тезда буғла ниб кетмайди ва тупроқ нинг технологик хоссаси айниқса яхши сақланади. Бу иш органи бошка қу ролларга нисбатан ҳозир ги замон талабига тўлиқ жавоб беради. Ҳар бир қаторни юмшатиш учун культиватор грядилига 7 тадан иш органи ўрна тилади. ККО иш органлари ғўза қатор ораларига ишлов бериш учун қуйидаги тартибда: қаторларнинг икки четини юм шатадиган биринчи жуфти 5-6 см, иккинчи жуфти 7- 8 см, учинчи жуфти 9-10 см, еттинчиси эса эгатга қоқ ўртасини 12-14 см чуқурликда юмшатадиган килиб ўрнатилади. Кеч қизийдиган оғир тупроқли ерларда 2- 3 см чуқурроқ қилиб ишлашга мосланади. Наральниклар қаторларининг икки чеккасини (биринчи жуфти) 8- 10 см, охирги ишлов беришда 6-8 см қилиб, иккинчи жуфти 10-12 см ва эгат ўртасини юмшатадиган ғоз пан жалар эса 14-16 см

чуқурликда ншлайдиган қилиб соз ланади. Чигит кенг қатор экилганда ўсимликнинг ўсиш ва ривожланиши тор қаторлаб экилгандагидан бирмунча фарқ қилганлиги юкорида қайд қилиб ўтилди. Шу сабаб ли қатор ораларига ишлов беришда ҳам у баъзи бир ху сусиятлари билан фарқ қилади. Масалан, кенг қаторлаб экилганда культиваторнинг иш энлами ҳам кенгроқ, шун га яраша унинг иш органлари катта ва қалин, шунингдек, бажарадиган иш ҳажми бир ярим баравар ортиқ бўлади. Кўп йиллик тажрибалар шуни кўрсатдики, қатор ораларини ишлашда ҳимоя зона кенглиги ғўза қатор ораси нинг кенглигидан қатъи назар амалда ҳеч цандай фарқ қилмайди. Қатор ораларини ишлашда қаторларнинг икки ёнбошини ишлаш чуқурлиги ўртасида ҳам деярли фарқ йўқ. Бироқ қатор ораларини ишлашда навбатдаги иш ор ганларини бирмунча чуқурроқ ишлайдиган қилиб ўрна тиш талаб этилади. Бу соҳада ғўзани кенг қаторлаб ўстиришда дастлабки юқори натижаларга эришилди. Жадвалда келтирилган маълумотлардан барча кўрсаткичлар янги технология бўйича юқори эканлиги кўри ниб турибди. Шунинг учун ҳам бу вариант Тошкент об ластидаги кенг қаторлаб ғўза ўстирилган барча майдон ларда қўлланилмоқда. Демак, ғўзани кенг каторлаб ўстиришда, чигит экшп билан бир йўла гербицидлар сепилиб ўсимлик ёшгасига шонага киргунча унинг ҳимоя зонаси 7-8 см, бундан кейинги даврларда эса 10-12 см кенгликда бўлиши керак. Культиватор иш органлари қатор ораларини қуйидаги чуқурликда юмшатадиган қилиб ўрнатилиши керак: қа торларнинг икки ёнбоши 6-8 см, ўрталари 10-12 см, ғўза ёппасига шоналаб гулга киргунча: икки четдагилари 8-10 см, ундан кейинги иккинчи жуфти 12-14 см, ўр тадагилари 16-18 см; ғўза гуллаб кўсаклаётганда икки четдаги биринчи жуфти 6—8 см, иккинчи жуфти 12-14 ва ўртадагиси 16—18 см. Ғўза қатор ораларипи сифатли ишлаш мақсадида баъ- зи қўпшмча тадбирлар кулътивация билан бир вақтда ўтказилиши керак. Масалан, рельефи бирмунча нотекис майдонларда ғўза суғорилгандан кейин

культивация қи лиш учун ер бир вацтда етилмайди. Жумладан, даланинг текис қисми суғорилганидан кейин 5- куни тобига келса, дўнг қисми 2-3 кун олдин етилади, сув кўллаб қолади ган паст жойлари 6-8 кундан кейин етилади. Бундай аҳвол асосли текисланган ерларда ҳам биринчи-иккинчи йили кузатилиши мумкин. Чунки, бунда ернинг сурилган устки кисми берчнамо бўлгани учун (унга кузда гўнг со линса ҳам), культивацияга кеч етилади, тупроги сурил маган қисми эса эрта етилади. Мана шу камчиликларни ҳисобга олиб, илғор пахта усталари ва тажрибали меха низаторлар сувдан чиққан пайкални бир вақтда ишлаш учун культиватор грядилига, яъни асосий иш органлари нинг олд томонига «зиг- заг» боронанинг махсус узайти рилган сихларини ерга ботадиган қилиб ўрнатишади. Бо рона сихлари культиватор грядилларига шундай ўрнати- ладики, улар эгатларнинг ишланадиган қисмини тўлиқ камраб олади. Шундай қилиб, боронанинг узайтирилган сихлари ғўза қатор ораларининг қаттиқ қисмидаги кесак ларни майдалаб беради ёки ернинг ҳали тўлиқ етилмаган сернам қисми бетини қашлаб ортиқча лой кўчирмасдан культиваторнинг асосий иш органларини белгиланган чуқ урликда ишлашини таъминлайди. Культивациянинг сифатли ўтказилиши учун культива тор грядилларига иш органлари тўғри ўрнатилиши, гай каларни тўлик бураб мустаҳкамлаш каби ишларга ҳам жиддий эътибор бериш керак. Бундан ташкари культи вация даврида вақт-вақти билан унинг ишлаш чуқурли ги ва ишлаш кенглигини ҳам текшириб туриш зарур. Культивация қилиш сони. Ғўза ўсув даврида ҳар дои м бегона ўтлардан ҳоли бўлиши, тупроқ майин кесак чил ва намнинг ортиқча бугланишини олдини олиш, шу туфайли, айниқса шўр ерларда зарарли тузларнинг ер бетига кўтарилиб чпқишига йўл қўймаслик учун экин қ атор ораларини неча марта культивация қилиш жуда муҳимдир. Культивация айрим дала ишлари билан бирга ликда ўтказилса, тракторнинг пайкалда юриши анча ка маяди. Маълумки, чопиқ трактори пайкалда қанча кўп

ишласа, тупроқ маълум даражада зичлашаверади, унинг физикавий хусусияти ёмонлашади, яъни органик модда ларнинг чириши тезлашиб, чиринди модда миқдори ка майиб боради, намлик тез кўтарилади, ғўза илдизлари кўплаб шикастланиб кўсак сони камаяди, ўсимликнинг ашаддий душмани ҳисобланган вилт касаллиги авж олиб кетади. Шунинг учун ғўза қатор ораларини керагидан ортиқча культивация қилиш тавсия этилмайди. Ўсув даврида ғўзани неча марта культивация килиш пайкални ўт босиш даражасига, тупроқнинг механикавии таркибига, чигит униб чиққандан сўнг бўлиб ўтган ёғин ғарчилик миқдорига ва суғориш сони каби факторларга кўп жиҳатдан боғлиқдир, Ғўза қатор оралари керагидан ортиқча культивация қилиниши ҳосилни оширишга эмас, аксинча камайишига олиб келади. Тошкент вилоятидаги фермер хўжаиклари да олиб борилган кўп йиллик тажриба шуни кўр сатдики, ғўза қатор оралари 4 марта культивация қилин ганда 6 марта ишланганга нисбатан ҳосил 1,5 ц ор тиқ бўлган, 5 марта культивация қилинганда эса ҳосил дорлик ўртасида деярли фарқ бўлмаган. Демак, мазкур шароитида асосий майдопларда ўсув даврида ғўза қатор ораларини 4 марта культивация қилиш максадга мувофиқ эканлиги амалда тасдиқланди. Шунга кўра, ҳо зирги вақтда пахта етиштириш бўйича технологик картада ғўзани мавсумда 4 марта культивация қилиш кўрса тилган. Баъзи хўжаликларда ғўза навбатдаги суғориш дан кейин қатор ораларинп 2 марта культивация қилиш одат тусига кириб қолган, бунда тупроқ яхши қизийди деган нотўғри фикр ҳукм сурмоқда. Натижада ғўза қа тор оралари мавсумда 8—9, ҳатто 10 мартагача культи вация қилинмоқда. Бу кўнчилик ҳолларда ҳосилнинг камайишига сабаб бўлмоқда. Масалан, Андижон вилояти Марҳамат А.Қорабоев бошчилик фермер хўжалик да дастлабки 3 марта суғорилган карта нинг бир қисмида ғўза қатор оралари 2 мартадан (жами 6 марта) ва бошқа қисмида 1 мартадан

(жами 3 марта) кулътивация қилинганда биринчисида гектаридан 2,5 ц ҳосил кам олинган. Кўклам ва ёз ҳавоси салқин келган йиллари тупроқни яхши қизиши ва ғўзанинг тез авжга кириб ҳосил тўплаши учун ёки ғўза нормадан ортиқча суғорилиб ғовлаб кетиш эҳтимоли бор пайтларда ортиқча нам ҳавога тез буғланиб кетсин деган мақсадда галдаги суғоришдан кей ин қатор ораларини 2 мартадан культивация қилиш ва иккинчи культивацияда бир йўла эгат олиб кетиш мум кин. Ер ости сувлари юза жойлашган ўтлоқ-ботқоқ ва ўт лоқ тупроқли ерларда ҳар галги суғо ришдан кейин қатор ораларини юмшатиш билан бир йўла эгат ҳам очиб кетиш яхши самара беради. Бу халқ таж рибаси, айниқса, Сирдарё вилояти хўжаликларида кўпроқ қўлланилади. Масалан, шу областнинг Сирдарё туман фермери , Меҳнат Қаҳрамони Тилов Маманов бу ҳақда шундай дей ди: «Мирзачўлнинг ер ости сувлари юза жойлашган ер ларида август ойининг бошларидаёқ ғўза қатор орала рини сўнгги культивация қилиш билан бир йўла чуқур эгатлар олиб қўйиш эгат олинмаган далаларнинг ғўзасига нисбатан ҳосилнинг 5-7 кун эрта етилишига ва биринчи сортга тошпириладиган пахта миқдорининг ортишига, гектаридан олинадиган ҳосилнинг 3-3,5 ц юқори бўли шига имкон бермоқда, яна шуниси муҳимки, бундай да лаларда ғўзапоялар октябрь охирида йиғиштириб олиниб, кузги шудгор барвақт тугалланмоқда. Шу райондаги донгдор илғор хўжаликларда июль ойининг иккинчи ярмидан токи август ойининг биринчи 10 кунлиги давомида ғўзани культивация қилиш ёки суғ ориш эгатлари олиш билан бир йўла чеканкага етилган майдонларни чеканка мосламаси ёрдамида пешма-пеш че канка қилинади, яъни икки дала иши бир вақтда бажа рилади. Бундай тежамкорлик вақтни ҳамда сарф-хара жатларни тежашга, чеканкани энг қулай агротехника вий муддатларда ўтказишга ва ниҳоят махсулот тан-н архининг арзонлашишига имкон беради. Тупроқ шароитларига кўра, ғўза гуллагунга қадар суғ орилмайдиган ёки бир марта, кўпинча экин қатор оралари 2 марта, кўклам серёгин келган йилларда, шунингдек, ўт босган майдонларда 3 мартагача культивация

қилишга йўл қўйилади. Бундай ҳол ларда кейинги культивациялар суғориш сонига боғлиқ бў либ, одатда 2-3 марта ўтказилади. Агарда ғўза 3 марта суғорилса 2 марта, яъни биринчи ва иккинчи сувдан ке йин, 5-6 марта суғорилганда кўпинча 3, баъзан 4 марта культивация қилинади. Борди-ю, ғўза мавсумда 8-9 мар та суғорилса ҳам культивация сони деярли ўзгармайди. Илғорлар тажрибаси ва илмий текшириш ташкилотлари нинг кузатишлари, ўсув даврида ғўза қатор ораларини 4-5 марта, лекин тупроғи кеч қизийдиган оғир тупроқ ерларда, ўт босган, шунингдек, ғўзаси ўсишдан оркада қолган ерлардагина мустасно тарикасида 6-7, ҳатто 8 мартагача культивация килиш мумкин эканлигидан да лолат беради. Чигит тор қаторлаб (60 см) ёки кенг каторлаб (90 см) экилишидан қатъий назар ўсув даврида ишлов бериш со ни ўртасида деярли фарқ йўқ. Ишчи кучи етишмайдиган, экин майдони доим ўт босадиган, ер ости сувлари юза ж ойлашганлиги сабабли ғўзанинг ўсиш ва ривожланиши ни идора килиш қийин бўладиган жойларда чигитни квад рат уялаб экиб, экин қатор ораларини узунасига ва кўн далангига культивация қилиш яхши самара беради. Ле кин бу кўчатларнинг сийраклашиб қолишига жуда эҳтиёт бўлишни талаб қилади. Бундай ҳолларда ғўзаларни кўн далангига 3, узунасига эса 5-7 мартагача культивация қилиш мумкпн. Дастлабки кўндалангига культивация қи лишда ҳимоя зонаси 7,5 см кенгликда қолдирилса кифоя. Кўндаланг қаторларни ишлаш чуқурлиги узунасига ишлашга нисбатан бирмунча саёзроқ бўлади. Шунингдек, культиватор иш органлари ҳам кўндаланг эгатларнинг кенглигига қараб бирмунча қисқартирилади. Ғўзани ўтоқ қилиш ва кетмон чопиғи. Чигитни кенг қаторлаб экишга ўтилиши ва ғўзалар кенг қаторларда ўстирилиб эгатлар чуқур юмшатилиши, гербицидлардан фойдаланиш кўлами йил сайин кенгайиб бориши, ҳимоя зоналарни ротацион юлдузчалар билан юмшатиши ва ниҳоят дехдончилик маданиятининг юксак даражага кў тарилганлиги кейинги йилларда бегона ўтларнинг кескин даражада камайишига имкон берди ва қатор ораларини

ишлашда кетмон чопиғига эҳтиёж анча камайди. Энди ликда ғўза катор оралари юмшатилгандан кейин асосан ҳимоя зонада ва уя ораларида қолган унча-мунча бегона ўтларни ернинг нами кетмасдан илдизи билан юлиб олиш нинг ўзи кифоя қилмоқда. Шунингдек, ғўзани яганалаш вақтида ҳам бегона ўтларни йўқотиш мумкин. Ғўза бар гини тўкиш (дефолиация қилиш) олдидан ҳам пайкал ларни бир карра кўздан кечириб, бегона ўтлардан сўнгги марта тозаланади. Экин майдонларини бегона ўтлардан, айниқса, кўп йиллик ўтлардан тозалашда ўроқ мутлақо ишлатилмаслиги керак. Юлиб олинган ўтлар, айниқса, гумай, ажриқ каби кўп йиллик ўтлар пайкалдан четга чиқариб ташланиши лозим. Илғор хўжаликларда ғўзалар мавсумда 1-2, баъзаи 2-3 мартагача ўтоқ қилинади ва бу иш август ойининг иккинчи ярмида, яъни улар гуллаб уруғ бойлашига кадар тугалланади. Тупроғи кеч қизийдигап оғир тупроқли ерларда ёш ғўзаларни ўт босса, буларни механизмлар ёрдамида йўқо тиш қийин бўлади, шунингдек, рельефи нотекис бўлганлигидан культиватор иш органлари камраб олмай қолган қаторларнинг икки ёнбошидаги ҳимоя зоналари қотиб қолмаслиги учун кетмон билан 6-8 см чуқурликда юм шатилади ва бир йўла бегона ўтлар йўқотилади. Кетмон чопиғи асосан ҳимоя зоналарни юмшатиш ва бегона ўт ларни йўқотиш мақсадида мавсумда 1-2 марта ўткази лади. Чопиқ қилишда ғўзаларнинг шнкастланишидан жуда эҳтиёт бўлиш талаб қилинади. Ғўза қатор ораларининг сифатли ишланиши культива тор иш органларини тўғри танлаш ва уларни ўрнатишга кўп жиҳатдан боғлиқдир. Бунинг учун текис майдончада каноп ёрдамида қаторлар андазаси (шаблон) тайёрлана ди ва шунга караб культиваторнинг кайси турдаги иш органларидан фойдаланиш кераклиги аниқланади ҳамда ш у асосда лойиҳалаштирилади. Ғўза қатор ораларини даст лабки ишлаш даврида бегона ўтларни йўқотиш ва ерни юза юмшатиш мақсадида ўнақай ва чапақай пичоқ (бритв а) ва ғоз (стрелкасимон) панжалардан фойдаланилади.

60 см ли қатор ораларида ишлаш учун ҳар бир асосий катор ораларига 2 тадан — ўнақай ва чапақай пичоқ ва 1 тадан ғоз панжа, икки ёнига эса схема бўйича 1 та дан пичоқ ва ғозпанжа ўрнатилади. Шундай қилиб, ғўза қатоор орасини дастлабки ишлашда культиваторга 8 та пичоқ (4 та ўнақай, 4 та чапақай) ва 7 та ғоз панжа (ҳар бир қатор орасига ва тракторнинг ҳаракатланти рувчи гилдираги олдига 1 тадан) ўрнатилади. Қатор ораларига кейинги ишлов беришда агар бегона ўтлар кам бўлса, пичоқлар ўрнига наральник (найзасимоп гомшатгич) ёки тупроқни датламма- қатлам юмшатадиган ККО иш органларидан фойдаланилади. Бунда ҳар бир қатор ўртасига 4 тадан наральник, 1 тадан ғозпанжа, туташ ён қаторлардап ўтадиган секция ларга 2 тадан наральник, 1 тадан FO З панжа ўрнатилади, шунингдек тракторнинг ҳаракатлантирувчи ғилдираги ол дига ҳам юмшатгич ўрнатилади. ККО иш органлари би лан ишлашда ҳар бир асосий қаторларга 6 тадан кичик панжа ва 1 тадан ғоз панжа, туташ ён қаторларни юм шатишда эса 3 тадан кичик панжа, 1 тадан ғоз панжа ўрнатилади. 60 см ли қатор ораларнни культивация қил ишда хозир КРХ-4 культиватори, 4 катор экилган 90 см ли қатор орасини ишлашда Эгат олиш ва ўғит солиш техникаси. Эгатларга таралган сувнинг бир меъерда оқиб тупроқ нинг белгиланган қатламга яхоб марзаларни яхши намлаши ва унинг узоқ сакланиши тупроқнинг механи кавий таркибига ва ерни ишлашга боғлиқ. Бошқа агротехникавий чоралар билан бир га ғўзалар ўз вақтида суғориб турилса, ўсимлик нормал ўсиб, тупроқ намидан унумли фойдаланади, кеч чанқай диган бўлади ва мўл ҳосил тўплайди. Ғўза ёш (3-5 чинбарг чиқарган) даврида эгатлар са ёз олинади. Масалан, ернинг нишаби кўзга ташланмайди ган ва ғўза қатор ораси 60 см дан қилинган участкаларда дастлабки суғориш эгатлари 10—12 см, шоналаш ва гул га кира бошлаган даврда 12—13, кейинчалик 14—15 см, бундан кейинги даврларда эса 16—18 см, сувни ёмон ўт казадиган оғир тупроқли ерларда 20 см чуқурликда оли нади. Чигит кенг қаторлаб 90 см дан

қилиб экилган далаларда эгатларнинг чуқурлиги дастлабки суғоришда 15- 17 см, бундан кейинги даврларда эса 20-25 см гача бўлиши тавсия этилади. Лекин механикавий таркиби енгил, яъни сувни яхши ўтказадиган майдонларда эгат лар бирмунча саёзроқ олинади. Чунки эгатлар бундан чу қур олинса, сув марзаларга сингиб чиқа олмайди, унинг кўп қисми бекорга исроф бўлади. Натижада ғўза тез чан қайдиган бўлиб колади, умуман ғўза сувга қонмайди. Шунинг учун сувни яхши ўтказадиган қумли ва қум ара лаш шағалли ерларда эгатлар калтароқ олинади ҳамда 1—2 кун ичида кетма-кет 2 мартагача суғорилади. Нишаби ўртача ва каттароқ бўлган ерларда кенг қаторлаб экилган ғўзаларни қондириб суғориш учун, қатор оралари бирмунча чуқурроқ культивация қилинади, эгат лар эса саёзроқ олинади. Чунки эгатлар чуқур олинса, марзага сув сингиб чиқолмай ғўза сувга қонмай қолади ва ҳосилга бирмунча зарар етиши мумкин. Ғўзалар ёш даврида эгатлар саёз олиниши билан бир га улар бирмунча торроқ олинади, чунки шундай қилин- маса ёш майсалар устига тупроқ тушиб кўмилиб қолиши ва зарарланиши мумкин. Бунга йўл қўймаслик учун эгат олгич (очар)нинг катта қаноти олиб қўйилади. Кейинча лик ғўзалар ростмана ўсиб эгатлар чуқур олинадиган пайтларда катта қанотлар яна жойига қўйилади. Ғўза лар дастлабки пайтларда кўпинча эгат оралатиб суғори лади, бунда эгатлар трактор гилдираги юрган қатордан олингани маъқул. Шунда сув яхши сингади ва бу культи- вациянинг сифатли бўлишини таъминлайди. Ўсув даврида суғориш эгатлари олиш билан бир йўла, одатда ўғит ҳам солинади. Лекин ер ости сувлари юза жойлашган майдонларда, шунингдек, ғўза ҳали унчалик чанқамаган — ёш даврида эгат олмасдан ҳам «қуруқ» ўғитлаш мумкин. Бунда ўғитлар 16-18 см чуқурликка тушиши керак. Биринчи озиқлантиришда — ғўзалар 3-5 чинбарг чиқарганда, ўғитлар ўсимлик тупидан 15-17 см, иккинчи озиқлантиришда, яъни ғўзалар шонага кира бошлаган даврда 20-22 см узоқликда эгат тубидан 4- 5 см, гулга кира

бошлаган пастда эса қаторларнинг ўртасига эгат тубидан 4-5 см чуқурликка кўмилади. Ғўза кенг қаторлаб ўстирилган пайкалларда ўғитлар эгат чуқурлигига нисбатан 3-4 см чуқурроқ солинади. Бунда асосий фарқ шундаки, ғўзаларни охирги гуллаш даврида ўғитлашда ўғитлар ўсимлик тупидан 25-30 см қочириброқ берилади. Кўклам серёғин келиб, тупроқ кўп роқ ўтириб қолганда шунингдек, оғир тупроқли е рларда биринчи ва ҳаттоки иккинчи озиқлантиришда ўғит лагичнинг сошник (этикчаси) лари тупроқда ботиб киролм ай ўғит саёз тушиб қолиши мумкин. Бунга йўл қўймас лик учун культиватор-ўғитлагич сошниклари олдига куль тиватор грядилига унинг йўлини юмшатиб берадиган на ральниклар ўрнатилса ўғит белгиланган чуқурликка ту шади. Ўғитлаш вақтида унинг белгиланган чуқурликка бир меъёрда тушишини мунтазам равишда кузатиб туриш, бунинг учун эса ўғитлагичлар тўғри созлашга ва сошникларнинг нормал ишлаши керак. Шундагина ғўзалар ўгнтлардан самаралп фойдаланади. Озиқлантириш учун бериладигап минерал ўғитлар ёки уларнинг органик ўғитлар билан аралашмаси, одатда эгат олиш билан бир вақтда берилади. Дастлабки 2 марта ўғит лашда культиваторга 4 та сошник: 2 таси асосий қатор ларга (биринчиси ўнг, иккинчиси чап қатор бўйлаб), қ ол ган 2 таси туташ ён қаторларга ўғит соладиган қилиб ўрнатилади. Бунда культиватор-ўғитлагичга бегона ўтларни йўқотиш учун ҳам иш органлари ўрнатилса, агрегат бир йўла 3 та—эгат олиш, ўғит солиш ва бегона ўтларни йўқо тиш вазифасини бажаради. Культиваторга ҳаммаси бўлиб 5 та очар: бунинг 3 таси асосий қаторлардан, қолган 2 та си эса ён қаторлардан ўтадиган қилиб ўрнатилади. Агре гатнинг окушниклари ён эгатлардан 2 мартадан ўтгани учун ўғит нормаси 2 марта кам тушадиган қилиб созла- нади, шунда асосий қаторларга тушаётган ўғит нормаси билан тенглашади. Ғўзанинг ўсув даврида бериладиган ўғит нормаси мўл жалланган жойга тўлиқ етиши керак, чунки у ортиб ёки етмай қолса ўғитлагичнинг нотўғри

созланганлигидан да лолат беради ва бу ғўзанинг ўсиш ҳамда ривожланингани издан чиқишига сабаб бўлади. Ўғитлагич аппаратларини аниқ нормада ўғит туша диган қилиб созлаш учун созлаш банкасининг пастки чети билан тарелканинг ўғит ўтадиган тирқиши катта ёки кичик қилинади. Сургич тарелка айланаси бўйлаб сурил гандагина ўғит ҳар бир трубопроводдан бир хил нормада равон тушади. Ўғитлагич ғўзани озиқлантириш олдидан белгиланган норма асосида ўғит тушадиган қилиб созла нади. Бунинг учун тракторга осилган культиватор-ўғит лагич иш ҳолатига келтирилиб, унинг ҳаракатлантирувчи ўнг ёки чап четки ғилдираги осон айланадиган қилиб тагликка кўтариб қўйилади. Ҳамма ўғитлагич аппаратларнинг ўғит ўтказадиган тирқиши бир хил кенгликда қилинади ва ўғитлагич банкасига майдаланган (йирикли ги кўпи билан 5 мм) ўғит солинади. Аппаратга ўрнатил ган трубопровод (воронка) олиб қўйилиб ўрнига бир хил катталикдаги халтачалар осиб қўйилади. Тайёргарлик ишлари тугаллангандан кейин трактор нинг етакчи гилдираги двигатель ёрдамида ҳаракатга кел тирилиб 10 марта айлантирилади ва белгиланган норма да уруғ тушадиган қилиб созланади. Олинган маълумот аниқ бўлиши учун бу иш 3 марта такрорланади. Одатда ўғитлагич аппаратидан ўғит тушиш нормаси куйидаги формула бўйича ҳисобланади: бунда: Q - ўғитлагичдан ўғит тушиш нормаси га/кг; q - ҳар бир аппаратдан тушган ўғит оғир лиги, г; D - трактор етакчи ғилдирагининг диаметри, мғ

п - етакчи гилдиракнинг айланиш сони; В - агрегатнинг ишлапг кенглиги, м; π - 3,14 (ўзгармас сон). Аппаратнинг ўғитлаш нормаси 10% дан ортиқ фарқ қилмаса, ўғитлагич тўғри созланган бўлади, агарда фарқи бундан кўпайиб ёки камайиб кетса, ўғитлаш аппаратла рини қайтадан созлаш керак. Ўғитлагич аниқ нормада ўғит тушадиган қилиб созлангандан сўнг уларнинг хомут- лари больтлар билан маҳкамланади, трубопровод (ворон ка) аппаратга уланади ва ўғит бункерларга солиниб, да лада ишлашга шай қилиб қўйилади. Дала шароитида ўғит бериш нормасини созлашда баъ зан ўғитлагич тирқишларипи тахминан баб-баравар ба ландликда очиб қўйиб, маълум килограмм ўғитни ҳамма бункерларга баравар солиб тракторпи картанинг бошидан охиригача 2-3 марта юргазиб, қанча ўғит сарфланиши аниқланади. Сўнг эгат узунлиги ва ўғитлагичнинг иш энлами бир-бирига кўпайтирилса, неча квадрат метр май дон ўғитланганлиги келиб чиқади. Гектарига неча кило граммдан ўғит кетишини билиш учун бир гектар майдон нинг (квадрат метр ҳисобида) ўғит берилган майдон (квадрат мотр)га бўлинади. Чиққан рақам сарфланган ўғит миқдорига кўпайтирилса, бир гектарга неча кило- грамм ўғит кетганлиги маълум бўлади. Агарда ўғит ортиқча кетган бўлса, аппаратларнинг тирқиши бир оз кич райтирилади, борди-ю ўғит кам тушаётган бўлса, унда тирқиш бир оз кенгайтирилади ва ўғитлагични қайта ишлатиб кўриб, ўғитлаш нормаси ҳисоблаб чиқилади. Бунда норма тўғри бўлса, хомутлар аппаратларга маҳ камланиб ишга киришилади. Ўғитлагични шу тартибда созлаш жуда ҳам аниқ бўл майди, чунки бунда ўғит баъзан кўпроқ, баъзан камроқ тушиши мумкин. Шунинг учун культиватор-ўғитлагични белгнланган нормада ўғит тушадиган қилиб созлашда юқоридаги формуладан фойдаланиш тавсия қилинади.

Ғўза ҳаётида сувнинг роли. Сув ғўзага шунинг учун ҳам керакки, у биринчи нав батда ўсимлик таркибидаги турли хил бирикмаларни эри тади ва уларни ҳаракатчан ҳолатга келтиради, бусиз ўсимликнинг ҳаёт фаолияти тўхтайди. Сув туфайли ўсимлик ҳужайраларида моддалар алмашинув процесси боради ва бу процесс натижасида ҳосил бўлган маҳсулотлар ўсим лик органининг бир тўкимасидан иккинчи тўқимасига томон силжийди. Шунингдек, сув ғўза учун органик моддалар ҳосил қи лиш ва унинг турли хил органларини тузиш учун зарур дир. Органик моддалар ўсимлик қуруқ массасининг 90— 95% ини ташкил килиб, у сув ва атмосферадаги карбонат ангидрид иштирокида қуёш энергиясидан фойдаланиш туфайли вужудга келади. Бунда баргларнинг карбонат ангидридии ўзлаштиршп қобилияти ўсимлик хужайрала рининг сув билан қанчалик таъминлангаплигига кўп жи- ҳатдан боғлиқдир. Ўсимлик ҳужайра ва тўқималарини т у р г о р ҳолатда ушлаб туришда ҳам сувнинг аҳамияти катта. Ўсимликни ана шу ҳолатда саклаш учун унга сув керакли миқцорда келиб туриши лозим, бу хужайра шираси ҳаж мини ва ҳужайра қобиғидаги босимни оширади. Тургор ҳолатда ўсимлик чидамли ва таранг бўлади, тургор ҳолатдан тушгандан кейин эса у сўлиб қолади. Сув ғўзага тўйимли минерал моддалар кириб туриши да ҳам катта аҳамиятга эгадир. Бу хилдагц моддалар нинг сув билан бирга ўзлаштиршшши ўсимликдаги жуда кичик илдиз тукчалари орқали содир бўлади. Ўсимлик ка сув ва минерал бирикмаларнинг сингиши хатто ула бир- бирлари бнлан боғлиқ бўлса ҳам, лекин ўсимлик туп роқ эритмасидан асосан ўзи учун керак бўлган модда ларни ўзлаштиради, чунки унда танлаш хусусияти бор. Ғўзага сув ёзнинг жазирама кунларида уни иссиқда сақлаш учун ҳам керак. Ўсимлик сувни барги орқали буғлантирганда тана температураси пасаяди, бу кун қат тиқ исиган пайтларда ўсимликнинг ҳаёт фаолиятининг нормал бориши учун жуда муҳимдир. Сувнинг бир хилда;

буғланиш ер бетида ўсимлик учун қулай иқлим шароит: яралишига имкон беради. Юқорида қайд қилинганлардан ғўзанинг ҳаёт фаолия ти учун сув нақадар катта аҳамиятга эга эканлиги кўри либ турибди. Шундай экан, ғўзани сув билан мунтазам равишда таъминлаб туриш чоралари кўрилмоғи, пахта далаларида сувнинг керагидан ортиб кетишига ва аксин ча етмай қолишига йўл қўймаслик лозим. Сув ўсимликнинг таркибий қисми бўйича тургун ва доимий бўла олмайди. Ўсимликнинг ҳаёт фаолияти давоми да у узлуксиз ўзгариб туради, чунончи, у сарфланади ва тупроқдаги намлик ҳисобига қайтадан тикланиб ту ради. Тупроқ намининг ўсимликка кириши барг ва илдиз системасининг сўриш кучи таъсирида содир бўлади. Сў риш кучи ҳужайра ширасининг сўрувчи босими таъсири да вужудга келади. Ҳужайра ширасида нам қанчалик кам ва эриган минерал бирикмалар кўп бўлса, унинг концентрацияси шунчалик ю қop и , шунга кўра сўрувчи кучи ҳам юқори бўлади. Ҳужайранинг сўриш кучи турли хил ўсимликларда турлича бўлади. Масалан, суғориладиган минтақаларда айрим сабзавот экинлари (масалан, бодринг)да хужайранинг сўриш кучи 2—5 атмосферага тўғри келади, ғўзада эса ундан ҳам кучлироқ бўлади. Шўрлаимаган ерларда сўриш кучи 10-15, шўрланган ерларда эса 15-25 атмосфе ра атрофида, баъзан бундан ҳам кўпроқ бўлади. Тупроқда ҳам турли даражада сув шимиш (нам ту тиш) хусусияти бор. Тупроқ қанчалик кам шўрланган ва ернам бўлса, унинг сўриш босими, яъни сўриш кучи шунчалик паст бўлади. Шўрланмаган ерларда, тупроқда нам етарли бўлганда ўсимликнинг сўриш босими бир атмосферагача боради. Тупроқ намлиги ўсимликнинг сўлиб қолиш даражасигача камайганда босим кучи тахминан 15 атмосферагача кўтарилади. Суғориладиган ва бирмунча шўрланган ерларда

тупроқнинг шимиш кучи 30-40, шўрхок ерларда эса 100-150 атмосферагача ва ундан ҳам ортиши мумкин. Тупроқнинг шимиш кучи билан ўсимликнинг сўриш кучи ўртасидаги нисбат ўсимликка қанчалик сув киришини белгилайди. Агар тупроқ намлиги ҳаддан ташқари ка майиб кетса, сув ўсимликка кира олмайди, бунинг нати жасида тупроқ эритмасининг шимиш босими ошиб, ўсим ликнинг сўриш кучидаи устунлик қила бошлайди. Кучли даражада шўрланган ерларда ҳам шундай ҳолат содир бўлиб, бу тупроқ эритмасининг копцентрацияси ошиб кетиши оқибатидир. Шундай қилиб, ғўзани сув билан нормал таъминлаб туриш учун суғориш режимини шундай ташкил этиш керакки, бунда тупроқ намлиги пасайиб ҳам ва тупроқ эритмаси концентрацияси ошиб ҳам кетмасин. Ўсимлик тупроқдан ўзлаштирган сувни узлуксиз равишда сарфлаб туради. Ғўзада сарфланадиган сув ўсим ликда ўсиш ва қурук; моддалар тўплаш динамикасига боғ лиқ ҳолда кечади. Бунда умумий фойдаланиладиган сув нинг атиги 1—2% органик моддалар ҳосил қилиш ва турли органларнинг тузилиши учун сарфланади. Сувнинг қолган қисми (98—99%) ўсимлик барглари орқали буғ ланиб кетади (транспирация). Транспирация процесси учун зарур бўладиган сув миқ дори грамм билан ифодаланиб, у ўсув даври давомида бир грамм қуруқ модда ҳосил қилиш учун сарфланади. Б у м и қ д о р с у в т р а н с п и р а ц и я к о э ф ф и ц и е н т и деб аталади. Транспирация коэффициенти экинлар тури га қараб ҳар хил миқдорда бўлади. У ўсимликнинг био логик хусусиятларига, ёшига, ўсиш жойи ва шароитига боғлиқдир. Масалан, пичанга ўстирилган беда 1 г қуруқ модда ҳосил қилиши учун 600-1100 г гача, ғўза 400- 800 г гача, маккажўхори ва оқжўхори 250-450 г, тариқ 120-360 г сув сарфлайди. Бу маълумотлардан ғўза транспирация процесси учун анчагина сув сарфлаши кўриниб турибди. Лекин шуни алоҳида таъкидлаш керакки, сувни тежаб-тергаб сарф лаб, пахтадан мўл ҳосил етиштиришга эришиш дозим. Бу ғўзанинг суғориш режимини тўғри ташкил этиш, тупроқ

унумдорлигини ошириш, ўсимликнинг ўсиш ва ривожла нишини яхшилаш имконини берадиган бошка тадбир- чораларни амалга оширишни тақозо қилади. Ҳосилнинг яратилишида пахта даласидан йўқотиладиган умумий сув сарфи (ўсимликнинг илдиз системаси жойлашган қаватдан пастки катламларга сизиб исроф бўладиган сув бундан мустаснодир) ўсимлик сарфлайди- ган ва тупроқдан буғланадиган сувдан иборатдир. Агар пахта даласидаги умумий сув сарфини 100% деб олсак, у вақтда ўсимлик сарфлайдиган сув 60—80%, тупроқдан бугланадиган сув 20—40% ни ташкил қилади. Ер қанча лик маданийлашган ва ғўза парваришида юқори агротехн ика қўлланилган бўлса, тупроқдан буғланадиган сувнинг миқдори шунчалик кам, ўсимлик ўзлаштирадиган сувнинг самарадорлиги эса шунчалик юқори бўлади. Ўсув даври давомида пахта даласининг суткалик сув дан фойдаланиши бир хилда бўлмайди. Чунончи, ўсув даври бошларида ғўзанинг сувга бўлган эҳтиёжи жуда кам бўлиб, аста-секин кўтарила боради ва мева туга бош лаш ҳамда ёппасига мева тугиш даврига кирганда у энг юқори даражагага етади. Кейинги даврларда эса бу эҳтиёж пасая боради. Масалан, ер ости сувлари чуқур жойлашган типик бўз тупроқларда гектарига 30—35 ц ҳосил беради- ган майдонларда сутка давомида: шоналаш даврида гектарига 18—20 м 3 , ёппасига гуллаш даврида 50—55 м 3 , ёппасига мева тугиш даврида 85—90 м 3 , ҳосил етила бош лаган даврда 45—50 м 3 ҳамда ҳосилнинг ёппасига етилиш даврида 25—30 м 3 сув сарфланади. Сувдан фойдаланишдаги бу қонуният бошқа тупроқ- ҳамда мелиоратив шароитларда ҳам кузатилади. Ғўзанинг ўсув даврида сувни турли миқдорда ўзлаш тиришини, шунингдек, пахта даласи бўйича сарфланади ган сув йиғиндисини ўсимликнинг суғориш режими ҳам да суғориш нормасида ҳисобга олиниши керак.

Тупроқдаги сув ҳар хил формада бўлади, хусусияти ҳ ам хилма-хилдир. Ҳар хил усулда ҳаракатланиши ва ўсимликка фойдалилиги турлича бўлиши билан харак терланади. Тупроқда сувнинг қуйидаги формалари фарқ қилина ди: буғсимон, бириккан ва эркин сув. Тупроқдаги сувнинг бир қисми химиявий бириккан ҳолда бўлади. Паст темпе- ратурада қаттик; формадагп сув (муз) пайдо бўлиши мум кин. Химиявнй бириккан ва қаттиқ сув ўсимлик учун фойдасиздир, яъни ўсимлик уларни ўзлаштира олмайди. Буғсимон сув тупроқ ҳавоси таркибига киради ва ўсимлик уни бевосита ўзлаштира олмайди. Лекин у бошқ а формадаги сувга, жумладан, ўсимлик ўзлаштирадиган формага ўтиши мумкин. Бириккан сув тупроқ заррачалари ёки ғовак девор чалари устида сувга тупроқ молекулаларининг ўзаро тортиш кучи таъсирида ушланиб туради. Гигроскопик сув бирмунча мустаҳкам бириккан ҳол да учрайди; уларни тупроқ заррачалари ниҳоятда катта куч (10-20 минг атмосфера) билан ушлаб туради. Ўсим лик учун у фойдасиз намлик ҳисобланади. Пардасимон сув нисбатан кам бириккан ва суюқ ҳол даги сувга яқин туради, лекин улардан зичлигининг юқо рилиги ва қовушқоқлиги билан фарқ қилади. Пардасимон сувдан ҳам ўсимлик фойдалана олмайди. Эркин сув тупроқда физикавий бириккан сувдан ҳам юқори туради. Капилляр сув, фильтрациоп сув ва групт суви эркин сувнинг асосий формасидир. К а п и л л я р с у в т у п р о қ ни н г м а й д а ғ о в а к ч а л а р и орасида бўлади. Улар бир жойдан иккинчи жойга капилляр куч таъсирида ҳар қандай йўналиш бўйича ҳаракат қилади. Капилляр сув тупроқда ҳар хил ҳолатда: тарқок, ҳа ракатланувчи ва осон ҳаракатланувчи холатда бўлади. Тарқоқ капилляр сув тупроқда айрим томчи ҳолатда бўлиб, улар ўзаро менискалар билан ажралган бўлади ва ўсимлик ундан деярли фойдаланмайди.

Ҳаракатланувчи сув капиллярларда узуқ-узук; ҳолда жойлашиши билап фарқ килади. Бу хилдаги сувни ўсимлик осон ўзлаштиради. Осон ҳаракатланувчи капилляр сув капиллярларда ёп пасига (узлуксиз) жойлашган бўлади. Бу сувдан ўсим лик осонликча фойдаланиши мумкин. Тупроқдаги эркин сувнинг бошқа формаси фильтра цион сувдир. Фильтрацион (бошқача айтганда гравитацион) сув тупроқнинг йирик ғовакчаларида жойлашган бўлади. Улар тортиш кучи таъсирида пастга сизиб тушади, агар у ер ости сувларигача етиб бормаса, капилляр сувга ай- ланади. Фильтрацион сув бирмунча тез ҳаракатланиши ва тез орада капилляр сувга айланиши туфайли ғўзани сув билан бевосита таъминлашда кам иштирок этади. Гр ун т ( сиз от ) су вл ар и, аг ар у чу чу к ё ки ка м шўрланган ва юза (1,5 —2 ж ва ундан ҳам юқори) жой- лашган бўлса, Ғўза ундан кўп миқдорда фойдаланиши мумкин. Пахта майдонларида ёғин-сочин суви, конденсақион сув, суғориш суви (экинзорга қўйиладиган ва каналлар дан сизиб ўтадиган сув), сизот сувлари тупроқнинг асосий сув манбаи ҳисобланади. Ўсув даврида ғўзанинг илдиз системаси жойлашган қаватдаги намни тўлдириб туришда суғориш суви, шунингдек, ер ости сувлари (агар у юза жойлашган бўлса) асосий сув манбаи сифатида хизмат қилади. Экинларни суғоришда дарё сувлари асосий манба ҳисобланиб, у сув омборларидан ёки бевосита дарё ва ка наллардан келади. Да р ё л а р сув олиш манбаи бўйича қорли, музли типларга бўлинади. Эриган қорлар ҳисобига сув оладиган дарёларда (масалан, Оҳангарон, Келес, Муроб ва бошқа дарёлар) сув нинг максимал оқиши апрель-май ойларига тўғри келади. Бирмунча кейин (июнда ёки июль-августда) сувнинг максимал оқиши сув олиш манбаи музликлардан иборат бўл ган дарёларда (масалан, Сох, Исфара, Зарафшон ва. бошқа дарёларда) содир бўлади. Аралаш типдаги дарёлар (масалан, Чирчиқ, Норин, Сирдарё, Амударё ва бошқа- лар) қорли ва музли тппга кирадиган дарёларга нисбатан оралиқ

ҳолатни эгаллайди. Чунончи, уларда сувнинг кў пайган даври июнь-июль (Амударёда эса июль-август) ойларига тўғри келади. Ғўзани суғоришда дарё сувлари ва сой сувлари (тоғ жилгалари в,а дарёчалари суви)дан ташкари кўл сувлари, шунингдек, ер ости сувлари, зовур ҳамда артезан сув ларидан ҳам фойдаланиш мумкин. Е р о с т и сувлари (чучук ва бир оз шўрлангани) ни қудуқлардан насос ёрдамида чиқариб, шунингдек, ўз оқими билан келадиган ёки ер ости галереяларидан (кяр излар орқали) чиқадиган сувни далаларга йўналтириб, экинларни суғоришда фопдаланилади. Ер ости сувлари чучук ва бир оз шўрланган майдон ларда улардан экинларни суғоришда фойдаланиш учун ёзги суғориш даврида коллектор ва зовурларнинг ҳар жой-ҳар жойидан бўғиб, сув сатҳи кўтарилади ва уни экинга тупроқ орасидан боришга мажбур қилинади. Шун да ер ости сувлари сатҳи кўтарилади ва улардан ғўзани суғоришда фойдаланиш имконияти турилади. Зовур сувлари, агар бир озгина минераллашган бўл са, коллектор ва зовурлардан насослар ёрдамида тортиб олиб суғориш шохобчалари томон йўналтирилади. Ғўзани суғоришда кўп миқдорда чиқадиган ер ости артезан сувларидан ҳам фойдаланиш мумкин, бу хил- даги сувлар ўз босим кучи билан отилиб чиқишидан ташқ ари, машиналар ёрдамида ҳам чиқарилади. Пахта далаларида ўсув даврида ўсимлик талаб қилин диган сувнинг миқдори (транспирация учун сарфланадиган ва тупроқдан буғланадиган сув) шароитга қараб тур лича бўлади. У, асосан жойнинг иқлим хусусиятларига, тупроқ характерига ва унумдорлигига, ер ости сувлари- нинг чуқурлигига ва уларнинг қай даражада минераллашганлигига ҳамда бошқа шароитларга кўп жиҳатдан боғ лиқдир. Айрим пахтакор районларда иқлим шароитга доир кўр саткичлар ҳаво температурасининг иссиқлиги, унинг қ у руқлик даражаси, ёғин-сочин миқдори, шамолнинг ин тенсивлигига қараб бир-биридан фарқ қилиши мумкин. Ана шу шароитларга караб ёгин сувлари ҳисобига туп роққа

тўпланадиган ва тупроқдан буғланадигаи, ўсимлик томонидан транспирация қилинадиган сув миқдори ўзга ради, демак, ғўзани суғориш сони ва нормаси ҳам ўзга ради. Иқлим шароитларга қараб суғориладган территория учта иклим минтақага бўлинади: шимолий, марказий ва жа- нубий. Шимолий минтақага Қорақалпоғистон Рес публикасининг кўнчилик районлари, Қозогистоннинг Чимкент вилоятига қарашли кўнчилик пахтакор районлар, Қ ирғизистоннинг Ўш вилояти ва бошқалар киради. М а р к а з и й м и н т а қ а г а Т о ш к е н т в а С и р д а р ё о б л а с т и районлари, Фаргона водийси (тоғ олди районларидан ташқ а ри) , Жа ну би й м инт ақ аг а Б ух ор о, Су рх он да рё , Қа шқ адарё областлари (тоғ олди районларидан ташқари) ва бошқалар киради. Шимолий пахтакор районларда иқлим бирмунча совуқ бўлгани учун ғўзанинг сувга бўлган талаби марказий, айниқса, жанубий минтақадагига нисбатан анча кам бўлади. Масалан, тупроқнинг сув сингдириш хусусияти ўртача ва ер ости сувлари чуқур жойлашган шимолий минтақаларда ғўза ўсув даврида 4—5 марта, марказий минтақаларда 6— 7 марта, жанубий минтақаларда эса 8—9 марта суғори лади. Ғўзани мавсумда неча марта суғоришни белгилашда тупроқ характери ва унинг сув-физикавий хусусиятлари ҳам катта роль ўйнайди. Масалан, шағал ёки қумли қат- лами юза (30—50 см чуқурликда) жойлашган кучсиз ерларда тупроқнинг сув ўтказувчанлиги юқори ва сув ушлаб қолиш қобилияти паст бўлганлиги сабабли ғўза ни оз нормада тез-тез Суғориш яхши самара беради. Шағал ва қумли қавати анча чуқур жойлашган ерлар да ғўзани суғориш сони кам, лекин у тупроқнинг механи кавий таркибига ва унинг сув сиғимига қараб турлича бўлиши мумкии. Тупроқдаги қум заррачалари қанчалик майда ва чанг ҳамда лойқа заррачалари кўп бўлса, демак, бу хилдаги тупроқнинг сув ўтказиш

қобилияти шунчалик паст ва сув сиғими к атта бўлади. Бундай ерларда ғўзани катта нор мада, лекин камроқ суғориш талаб этилади. Эскидан ҳайдалиб келинадиган ерларнинг механика вий таркиби енгил тупроқларда (қум. заррачалари кўп бўлган ерларда) ғўза гектарига 600— 800 м 3 , механика вий таркиби ўртача тупроқларда 800—1000 м 3 ва оғир тупроқларда 1000—1200 м 3 нормада суғорилади. Меха никавий таркиби оғир (кўп қисмини чанг ва лойқа зар рачалари ташкил қиладиган) тупроқларда ғўзани суғо риш енгил тупроқлардагига қараганда кеч бошланади ва ў рта тугалланади. Бундан ташқари, ғўзани суғориш режими тупроқнинг қ ай даражада маданийлашганлигига ва унинг унумдор лигига ҳам боғлиқ. Тупроқнинг келиб чиқиши ва таркибига қараб унинг маданийлашиши одамнинг кўрсатадиган таъсири, ма салан, алмашлаб экишнинг қўлланилиши, минерал ҳамда органик ўғитлар солиш, ариқ лойқаларининг тўпланиши ва бошқа тадбирлар натижасида тупроқ у ёки бу дара жада маданийлашган, унумдорлиги паст, ўртача ва юқори бўлади. Тупроқ қанчалик унумдор бўлса, ҳосилдорлик ҳам шунчалик юқори ва шунга яраша ҳосилни етиштиришга кетадиган умумий сув сарфи кўп бўлади. Лекин маҳсу лот таннархи кам унум ердагига қараганда арзонга туша ди. Ғўзани суғориш сони ва нормаси ер ости сувлари сат ҳига ҳам кўп жиҳатдан боғлиқдир. Ер ости сувлари юза жойлашганда тупроқ нам билан яхши тўйинади, демак, ундан ўсимлик ҳам фойдаланади. Ғўзанинг умумий сувдан фойдаланишида ер ости сув лари қанчалик ҳисса қўшиши асосан уларнинг қанчалик чуқур жойлашгашлигига, шунингдек, тупроқнинг сув кўтариш хусусиятига боғлиқ бўлади. Агар ер ости сув лари 3 м ва ундан ҳам чуқурроқда бўлса, ўсимлик бу сувнинг 0—10% идан, 2—3 м чуқурликда бўлса, 10—30% идан, 1—2 м чуқурликда жойлашганда 30—50% идан, 0,5 —1 м чуқурликда бўлганда эса 50—75% идан фойда ланади.

Шундай к.илиб, ер ости сувлари сатҳи юзалашган сари уларнинг суғориш учун кўшган ҳиссаси камая боради, шунингдек, оқар сувлар ҳам кам сарфланади. Масалан, ер ости сувлари 1—2 м чуқурликда жойлашганда ўсим лик пахта даласи талаб киладиган умумий сувнинг 50— 70% дан, ер ости сувлари 0,5—1 м чуқурликда жойлаш ганда эса 25—50% идан фойдаланади. Ғўзани суғоришга тупроқнинг шўрланишга қай дара жада мойиллиги ҳам маълум даражада таъсир кўрсатади. Масалан, ғўза ниҳоллари ёшлик давридаёқ тупроқда тўп ланадиган шўрдан қийналади, шунга кўра, бундай ерлар да суғоришни эрта бошлаш ва мавсум давомида шўрлан маган ерлардагига қараганда кўпроқ сув бериш керак, шундай қилинганда тузлар ўсимликка зарар етказмайдиган чуқурликка ювилиб тушади. Суғориш режимини ва суғориш сонини белгилашда, даланинг текислиги, қўлланиладиган агротехникавий тадбирлар, экишгача тупроқда тўпланган нам миқдори, ўсув давридаги суғориш усуллари, суғориш манбалари ва суғ ориладиган майдонларнинг сув билан қанчалик таъмин лаганлиги ҳисобга олиниши керак. Чунончи, дала қанчалик текис ва агротехника даража си юқори бўлса, тупроқдан бугланадиган сув миқдори ҳам шунчалик кам бўлади. Бунда камроқ сув сарфлан ган ҳолда пахтадан бирмунча юқори ҳосил етиштириш мумкин. Ёғин-сочин суви, яхоб суви, шўр ювиш ва нам тўплаш учун бериладиган сув ҳисобига тупроққа экишга қадар қанчалик кўп нам тўпланган бўлса, ўсув даврида ғўза суғоришни шунчалик кеч бошлаш мумкин, шунга кўра суғориш нормаси ҳам кам бўлади. Пахта далаларида тупроқ шароитига караб суғориш нинг турли усуллари ва техникаси қўлланилиши мумкин. Масалан, ер ости сувлари юза —0,5—2 м чуқурликда жой лашган ва чучук ёки кам шўрланган (1 л сувда 2—3 г туз бўлса) ғўзани эгатлаб эмас, балки ёмғирлатиб суғо риш яхши самара беради. Бунда суғориш нормаси энг кам миқдорни ташкил қилади.

Ер ости сувлари чуқур жойлашган майдонларда ғўза ни эгатлаб суғориш афзал кўрилади. Ғўзани сифатли суғ ориш ва сувдан тежаб-тергаб фойдаланиш мақсадида эгатларга сув тарашда найлар, сифон шланглар ёки бошқ а мосламалардан фойдаланпш катта аҳамият касб этади. Ғўзани суғоришда сув манбаи режими ва ернинг сув билан қай даражада таъминланганлиги ҳам ҳисобга оли ниши керак. Масалан, қорнинг эришидан вужудга келад иган дарёларда, сув оқими етарли даражада тартибга солинмаганда (Оҳангарон, Қашкадарё) ўсув даврининг бошларида сув кўп бўлади. Ёзда, айниқса пюль-август ойларида, сув танқислиги жуда яққол сезилади. Шу давр да тупроқда запас нам тўплаш мақсадида биринчи сувни катта нормада бериш тавсия қилинади. Ёзда эса суғориш нормасини камайтиришга ёки суғориш орасидаги муддат ни узайтиришга тўғри келади. Сув манбаи музлардан иборат дарёларда ва оралиқ типдаги сув манбаларида (Зарафшон, Норин, Амударё ва бошқа дарёларда) аҳвол бутунлай бошқачадир. Ана шу дарёлар суви билан суғориладиган районларда, тупроқда ёгин-сочин суви, яхоб суви ва шўр ювиш ёки нам тўплаш учун бериладиган сувлар ҳисобига нам заҳирасини барпо этиш катта аҳамият касб этади. Ғўзанинг ана шу сув за пасларидан фойдаланиши ўсув даврининг биринчи ярмида сув сарфини камайтириш ва сув танқислигининг олдини олиш имконини беради. Сув манбаларида сув кам бўлгап йилларда суғориш нормасини ёки суғориш сонини бир оз камайтиришга тўғ ри келади. Суғориш режими ва нормаси мазкур навнинг хусусиятларига ва ғўзани парваришлаш агротехникасига қараб белгиланиши лозим. Тажрибаларнинг кўрсатишича, гек тарларда кўчат қалинлиги оширилгалда ҳар гектар ер ҳисобига ўсимликнинг қуруқ массаси ва баргларнинг умумий сатҳи ошади, демак, пахта даласига сарфланади ган умумий сув миқдори ҳам ортади, бу эса суғориш нормасини белгилашда ҳисобга олинишини тақозо қи лади. Суғоришлар орасидаги фарқ ғўза қатор ораларининг кенглигига ҳам боғлиқ. Чигит кенг қаторлаб (-90 см) экилган пайкалларда эгатлар ҳам

узун қилиб олинади, чунки бу асосан ғўза парваришида қўлланиладиган тех ника ва суғориш нормаси билан боғлиқдир (бу ҳақда қуйидаги бўлимда батафсил тўхталиб ўтилади). Тупроқнинг сув режими ва ғўзани суғориш нормаси ерга солинадиган ўғитлар билан боғлиқ ҳолда олиб бори лиши керак. Чунончи, минерал ўғитлар қанчалик кўп (масалан, соф азот ҳисобидап гектарига 75—150—250 кг дан) солинса, улардан самарали фойдаланиш учун шунча лик кўпроқ сув бериш талаб этилади. Лекин катта нор мада ўғит бериш билан ғўзанинг суғориш нормасини оширишнинг оптимал чегараси бор. Суғориш нормаси ана шу чегарадан опшрцб юборилса, пахта ҳосили ошмайди, аксинча камаяди. Суғориш режими ғўза илдиз системаси ва ер устки қисмларининг ривожланишига катта таъсир кўрсатади. Ғўзанинг илдизи ўқ илдиздир. Бир туп ўсимлик жуда кўплаб ён илдизлар чиқариши мумкин. Масалан, ер ости сувлари чуқур жойлашган ерларда 6 марта суғориб ўс тирилган ғўзада шоналаш олдидан биринчи тартиб ён нлдизлар 48 та, гуллаш олдидан 80 та ва ҳосилнинг ети лиш бошларида 124 та бўлган. Ғўза кам суғорилганда ва тупроқда нам етишмаган пайтларда унинг илдиз системаси тупроқнинг чуқур (180—200 см) қатламларигача кириб боради ва бунда ён илдизларнинг ривожланиши суст боради. Ғўза тез-тез су- ғорилганда ва тупроқда нам керагидан ортиқча бўлса, бундай ҳолларда ўсимликнинг илдил системаси асосан тупроқнинг юза қаватида (35—50 см чуқурликда) тара либ ўсади. Ғўза меъёрида суғорилса ва тупроқда нам нормал миқдорда бўлса, илдиз бирмунча чуқур (100—120 см) га кириб боради, ён илдизлари эса яхши ривожланади ва шохлаб кетади. Уларнинг асосий массаси тупроқнинг 75 см гача бўлган қаватида жойлашади (44- расм). Илдиз шу тартибда ривожланганда майда илдизлар ва илдиз тук чалари ҳаддан ташқари ўсиб кетади.

Илдиз системасининг ривожланиши билан бир вақтда ўсимликда ер устки қисмлари ҳам ривожланади. С.Н.Рижов, В.Е.Еременко, М.П.Медиис ва бошқаларнинг кузатишларига қараганда ғўзанинг ўсиш ва ривожлани шига доир кўрсаткичлар суғориш шароитига қараб ҳар хил бўлиши мумкин. Г у лл а ш г а қ а д а р ҳ а р б и р ғ ў з а т у п и 8 — 1 0 т а г а ч а ҳосил шох чиқаради. Келгусида биринчи теримда олина диган ҳосилнинг асосий қисми мана шу шохларда шакл ланади. Ана шу даврда суғоришни шундай ташкил этиш керакки, бунда ғўза ҳаддан ташқари тез ўсиб говлаб кетмаслиги ва ўз вақтида гуллаши, кейинчалик туплар нинг пастки ярусидаги барча тугунча ҳамда кўсаклари тўла сақланиши таъминланиши зарур. Ўсув даври бошларида ғўзани ортиқча ва жуда эрта суғориш тупроқни совитиб юборади ва зичлаштириб қўя ди, ҳаво ва озиқ режимини ёмонлаштиради, мик роорганизмларнинг фойдали ҳаёт фаолиятини сусайти ради. Бундай ҳолда ўсимлик бўйига ўсиб кетади, поялари ингичка бўлиб қолади ва ерга отиб қолишга мойил бўла ди. Бу хилдаги ўсимликка ўсув даврининг кейинги пайт ларида кўп сув бериш керак. Бироқ суғоришда салгина узилиш бўлса ҳам ғўзанинг тугунчалари ёппасига тўки лади ва кескин камаяди (айниқса дастлабки со вуқ тушгунга қадар териб олинадиган ҳосилнинг салмоғи пасаяди). Шунингдек, ғўзани гуллашгача суғоришни кечикти риш ҳам салбий таъсир кўрсатади. Бунда ўсимликнинг ер устки қисмлари ривожланишдан орқада қолади, кўсак лар кеч шаклланади ва шунга кўра ҳосили ҳам кеч ети лади. Бундан ташқари, ҳосилнинг кўнчилиги совуқ туш гандан кейин етилиб, пахтанинг сифати ҳам пасайиб кетади. Ғўза гуллашга қадар ўз вақтида суғорилган, тупроқда нам етарли бўлган тақдирдагина илдиз системаси кучли ривожланади ва ўсимликда етарли миқдорда ҳосил эле ментлари тўпланади. Бунга эришиш учун ер ости сувлари чуқур жойлашган пайкалларда ғўза гуллагунга қадар одатда 2 марта (биринчиси 3—5 тадан чинбарг чиқар ганда), механикавий таркиби жиҳатдан енгил ва нишаби катта участкаларда, шунингдек, кўклам қургоқчилик кел-

ган йилларда 3 мартагача суғориш керак. Ер ости сувлари 1,5—2,5 м чуқурликда жойлашган ўтлоқ тупроқли дала-ларда одатда, ғўзани шоналаш даврида 1 марта суғориш кифоя қилади, ер ости сувлари 1 м гача чуқурликда бўл ган ўтлоқ-ботқоқ тупроқларда эса ғўза гуллашгача суғо рилмаса ҳам бўлади. Ғ ў з а н и н г г у л л а ш в а м е в а т у г и ш д а в р л а рида вегетатив органларнинг интенсив ўсиши туфайли у жуда кўп сув (ўсув даврида талаб қиладиган умумий сув миқдорининг 65—70% ини) сарфлайди. Ана шу даврда ҳосил органларининг шаклланиши ўсиш процессидан ус тун келиши керак. Шунга кўра ҳосил элемептларини caқ лаб қ олиб, уларни етарли миқдорда сув ва озиқ модда лар билан таъминлаш жуда муҳимдир. Шу даврда ўсимликни чанқатиб қўймаслик, унинг ўсиш ва ривож ланишини сусайтириб юбормаслик лозим. Ҳосил тўплаш даврида ўсимликни сал бўлса ҳам чанқатиб қўйиш шона ва тугунчаларнинг ёппасига тўкилишига олиб келади, бу эса ҳосилни пасайтириб юборади. Ғўзани ҳаддан ташқари кўп суғориш ҳам ярамайди. Акс ҳолда ғўза ғовлаб кетиб кўплаб ҳосил элементлари тўкилади, кўсаклар кеч етилади ва совуқ тушгунгача териб олинадиган ҳосилнинг салмоғи камаяди. Ишлаб чиқариш илғорларининг тажрибалари ғўза тупининг бўйи кўпи билан 80—90 см, бўғим оралиқлари эса 4,5—5,5 см дан қилиб ўстирилгандагина мўл ҳосил етиштириш мумкин эканлигини кўрсатмоқда. Бўгим ора лиғи 4—4,5 см дан ҳам қисқа бўлиши ўсимликни чанқ атиб қўйилганлигидан, 6—7 см дан узун бўлиши эса ғ овлатиб юборилганлигидан далолат беради. Пахтадан юқори ҳосил олиш учун ғўза гуллаш ва ҳосил тўплаш даврида тупроқ шароитига қараб суғориш сони турлича бўлиши лозим. Ер ости сувлари 3 м ва бундан ҳам чуқур жойлашган бўз тупроқли ерларда ғўза одатда 4—5 марта, бўз ўтлоқ тупроқларда (ер ости сувлари 2—3 м чуқурликда жой- лашган) 3—4 марта, ўтлоқ тупроқларда (ер ости сувлари

2 м чуқурликда жойлашган) 3 марта ва ниҳоят, ер ости сувлари 1 м атрофида жойлашганда шу хилдаги тупр оқларда 2 марта суғорилади. Ғ ў з а н и н г ҳ о с и л и е т и л и ш д а в р и д а , я ъ н и а в густ охири ва сентябрь бошларида ўсимликнинг ҳаёт фао лияти сусая бошлайди ва унинг сувга бўлган талаби ҳам камаяди. Лекин шу даврда ҳам суғоришни барвақт ёки жуда кечиктириб тўхтатиш ярамайди. Ғўзанинг етилиш даврида тупроқда нам етишмаслиги кўсакларнинг ривожланишини тўхтатиб қўяди, бунда кў саклар майда бўлиб бевақт очилади, нати жада ҳосилнинг бир қисми нобуд бўлади. Бундан таш қари, тупроқда нам етишмаса, ғўза баргини тўкиш мақса дида сепиладиган химиявий препаратларнинг ҳам самарадорлиги пасаяди, бунда ғўза баргларида нам танқислиги сезилади ва уларга дефолиантларнинг кириб бориши қийинлашади. Ғўзани керагидан ортиқча суғориш ҳам ҳосилдорлик ка катта путур етказади. Бу хилдаги суғоришда ҳаво ва тупроқ намлиги ошиб кетади, кўсакларнинг етилиши ке чикади, ғўза туплари ерга эгилади ва унинг пастки ярус ларидаги кўсаклари чирий бошлайди. Натижада пахта ҳосили камаяди ва унинг сифати ёмонлашади. Ғўзани кечиктириб суғориш, шунингдек, дефолиация қилиш муддатини орқага суриб юборади ва унинг сифа тига салбий таъсир этади. Кўсакларнинг яхши шаклланиши ва ўз муддатида етилиши учун ҳосил пишиш даврида ғўзани қуйидаги тартибда суғориш тавсия этилади. Масалан, ер ости : сувлари чуқур жойлашган бўз тупроқли ерларда ғўза одатда 1—2 марта суғорилиб, охирги сув 15—20 сен тябргача, жанубий районлардаги енгил тупроқ ерларда эса баъзан 3 мартагача суғорилиб, охирги сувни 25— 30 сентябрга қадар бериб тугаллаш керак. Бўз-ўтлоқ тупроқли ерларда ғўзалар бир марта суғорилади ва у 5—10 сентябрга қолдирилмай тугалланади. Ер ости сув лари 1—2 м ва ундан ҳам чуқурроқ жойлашган ўтлоқ, ўтлоқ-ботқоқ тупроқли ерларда ҳосил етилиш даврида

ғўза кўпинча суғорилмайди. Бундай ерларда умуман ғў зани суғориш одатда августнинг учинчи ўн кунлигида тугалланиши лозим. Ғўзанинг ривожланиш даврлари бўйича суғориш со ни рақамлар билан ифодаланган кўрсаткичи суғориш схемаси дейилади. Иқлим шароит ва тупроқнинг мелиоратив ҳолатига караб ғўзани суғориш схемаси хар хил бўлиши мумкин: масалан, 0—2—0, 1—3—0, 2—4—1 ва ҳоказо. Бунда биринчи рақам гуллашгача, иккинчиси гуллаш ва ҳосил тўплаш ва ниҳоят, учинчиси ҳосил етилиш давридаги суғориш сонини кўрсатади. Ғўзанинг сув режимини созлаб туришда суғориш муддатини ва суғориш нормаларини тўғри белгилаш кат- та аҳамият касб этади. Ишлаб чиқариш шароитида айрим участкалар учун суғоришнинг энг қулай муддатини ўсимликнинг ташқи белгиларига, унинг физиологик кўрсаткичларига (барг- ларнинг сўриш кучига ва ҳужайра шираси концентра- циясига) ва тупроқ намлигига қараб белгилаш мумкин. Бир қатор тадқиқотчиларнинг кузатишларига қapa ганда, ўсимликнинг ташқи белгилари ғўзанинг илдиз системаси жойлашган қаватдаги тупроқ намлигини яхши кўрсата олади. Тажрибакор пахтакорлар кўнчилик ҳол- ларда суғориш муддатини ғўзанинг ташқи белгиларига қ араб аниқлайдилар. Масалан, ғўзани гуллашига қадар б а р г л а р р а н г и н и н г ў з г а р и ш и г а в а у н и н г т у р г о р ҳо ла ти га қа ра б с уғ ор иш м уд да ти б ел ги ла на ди . Ғўза суғорилгандан кейин барглари оч яшил рангдан аста-секин яшил тусга ўтади. Баргларнинг нормал яшил ранги ғўзани вақтида суғориш билан сақлаб турилади ва уни тўқ яшил рангга ўтишига йўл қўйилмайди. Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, ўсимлик барги нинг тўқ яшил рангга кириши ҳамма вақт ҳам тупроққа нам етишмаслиги натижасида содир бўлавермайди. Унумдор ерларда ҳам ғўзанинг барги тўқ яшил тусга кириши мумкин. Демак, суғориш муддатини белгилашда фақат барглар рангининг ўзгаришини эмас, балки тупроқ унумдорлигини ҳам ҳисобга олиш керак.

Суғориш муддати ғўза баргининг тургор ҳолатига қа раб ҳам белгиланади. Куннинг энг иссиқ пайтларида 20—25% ўсимликда тургор ҳолатнинг қисман сусайиши с уғориш кераклигидан далолат беради. Бунда кузатиш ишлари соат 14—15 ларда ўсимлик асосий поясининг ўсув нуқтасидан учинчи барг бўйича олиб борилади. Ғўзада тургор ҳолатнинг сусайганлиги ана шу барг ларнинг сўлий бошлаганлигидан ва уларнинг ўрта то-қирлари букилганда қарсиллаб синмаслигидан билиш м умкин. Ғўзанинг гуллаш ва мева тугиш даврида суғориш муддатини гуллаш бўғими баланд лигига қараб ҳам белгилаш мумкин (В.Е.Еремеико, М.И. Портних). Гуллаш бўгими баландлиги ўсимликнинг ўсув нуқтасидан то пастки ҳосил шохларигача бўлган ҳосил шохлари миқдори [бўйича белгиланади. F ўз a қанчалик кам суғорил са, асосий поя учининг биринчи ўрнида гули бўлган ҳосил шохи билан яқинлашиши шун чалик тез боради. Шунга кўра, с уғоришни шундай ташкил этиш керакки, бунда ғўзанинг юқори қисмида жойлашган гулнинг ўсув нуқтаси томон силжиши аста-секин борсин. Агар ғўза кам суғорилиб чанқатиб қўйилса, у вақтда ўсимликнинг энг юқориги гули ўсув нуқтаси томон яқинлашади. У асосий поянинг энг устки томон силжиганлигидан жуда якқол кўзга таш ланади. Аксинча, ғўза керагидан ортиқча суғорилганда у ғовлаб кетади ва гуллари барқ уриб ривожланаётган ; барглари орасида кўринмай кетади. Ер ости сувлари чуқур жойлашган бўз тупроқли ер ларда ғўза гуллай бошлаганда ўсимликнинг ўсиш нуқ тасидан ҳисоблаганда гуллари 8—9 ҳосил шохларида бўлади. Июлнинг охири — августнинг бошларида гуллаш бўғимининг баландлиги камида 7 та, август охирларнда ҳосил шохлари кўпи билан 4—5 та бўлиши керак, чунки шундай бўлмаса, биринчи ҳолатда ўсимлик чанкатиб қўйилган, иккинчи ҳолатда эса керагидан ортиқча суғо рилган бўлади. Бунга йўл қўймаслик учун июль охири гача навбатдаги суғориш гуллаш бўғими 0,5—0,7 ҳосил шохигача пасайганда, кейинги даврда, яъни август ўрталарига қадар 0,8—1 ҳосил

шохигача, август ўр таларидан эса 1,1 —1,3 ҳосил шохигача пасайганда ўтказилади.Мўл пахта ҳосили етиштиришни таъминлайдиган суғориш режими учун гуллаш бўғимига доир кўрсаткичлар ўтлоқ ва ўтлоқ-ботқоқ тупроқли ерларга ҳам белгилан ган. Ғ ў з а н и н г а с о с и й п о я с и б а л а н д л и г и г а в а с у т - к а д а в о м и д а ў р т а ч а ў с и ш и г а д а р а б ҳ а м с у - гориш методи ишлаб чиқилган (П.П. Язиков, М.Б.Ба ракаев). 108-Ф ва 153-Ф ғўза навлари учун мўътадил ўсадиган стандарт ўсимлик тупларини шакллантириш мақсадида суғоришни қуйидаги кўрсаткичларга қараб бонқариш тавсия этилади: Д аврлар Ўсимлик бўйи, см асосий пояни нг сутка давомида ўрта ча ўсиши, см Ёппасига шоналай бош лаган 14-18 0,3—0,5 Гуллай бошлаган 42—50 0,8—1,5 14—16 та ҳосил шох чиқарган 80—90 0,8—1,3 Ғўза навларига, тупроқ-иқлим шароитларига (шу жумладан, тупроқ унумдорлигига, ср ости сувларининг чуқурлигига) қараб асосий поянинг баландлиги ва ўсим ликнинг сутка давомида ўртача ўсишида тегишли ўзга- ришлар бўлиши мумкин. Ғўзани юқорида келтирилган усулда ташқи белгилари га қараб суғориш муддатини белгилаш жуда оддийлиги билан бошқаларидан фарқ қилади, чунки бунга жуда кам вақт ва меҳнат сарфланади, энг муҳими пахтакорлар учун жуда қулайдир. Ғўзанинг суғориш муддатини ўсимлик баргларининг с ў р и ш к у ч и г а қ а р а б ҳ а м б е л г и л а ш м у м к и н (В.С.Шардаков). Ғўзани

суғориш зарур бўлганда барг лар сўриш кучининг охирги чегараси шўрланмаган ер ларда: гуллашгача 12 атмосфера, гуллаш-мева тугиш дав- рида 14, ҳосилнинг етилиш даврида эса 16 атмосфера ҳисобланади. Шўр ерларда ўсган ғўзалар учун бу кўрсат кичлар юқори (кўнчилик қисми 17—20 атмосферагача) бўлади. Баргнинг сўриш кучини дала шароитида белгилаш учун соат 13—15 атрофида ғўза тупининг учидан учин чи бўлиб жойлашган, тўла етилган ва сояланмаган бар гидан намуна олиб, уни турли хил концентрациядаги шакар эритмасига солинади. Лекин бу метод ҳамма вақт ҳ ам аниқ натижа беравермайди, чунки баргнинг сўрувчи кучи об-ҳавога (шамолга, ҳавонинг булутлигига ва бошқаларга) кўп жиҳатдан боғлиқ бўлади. Ғўзанинг сувга бўлган эҳтиёжини ва суғориш мудда т и н и б а р г л а р н и н г ҳ у ж а й р а ш и р а с и к о н ц е н т р а ц и я с и бўйича аниқлаш мумкин бўлиб, у қўл рефракто метри ёрдамида ўлчанади. Тупроқ нами билан ҳужайра шираси концентрацияси кўрсаткичлари ўртасида теска ри боғланиш ҳам бўлиши мумкин, бундай ҳолларда ғў зани суғориш керак. Бу кўрсаткичларни белгилаш учун маълум методика бўйича ўсимликнинг барг шапалоғи текширилади, яъни барг шапалоғида ҳужайра шираси сиқиб олинади. Олинган ҳужайра ширасидан рефракто метрнинг ўлчагич призмасига 2—3 томчи томизилади. Рефрактометр ичидаги шкала олдиндан ноль ҳолатга j келтирилади, рефрактометр шкаласи кўрсатган сон ҳу жайра шираси концентрациясини, яъни ундаги қуруқ модда миқдорини % ҳисобида кўрсатади. Бу методии бевосита дала шароитида қўлланиш ҳу жайра шираси концентрациясини тезда аниқлаш ва шу кўрсаткич бўйича турли хил тупроқ- мелиоратив шароит ларда навбатдаги суғориш муддатини осон белгилаш мумкин. Масалан, ЎзПИТИнииг Андижон филиали да олинган маълумотларга қараганда, ер ости сувлари чуқур жойлашган оч тусли бўз тупроқларда, ғўза гул лашига қадар ҳужайра шираси концентрацияси 9%

атро фида, гуллаш ва мева тугиш даврида 10—11% ва ҳосил нинг етилиш даврида 12% бўлганда суғориш яхши самара беради. С у ғ о р и ш м у д д а т и н и т у п р о қ н и н г ў с и м л и к и л диз систем аси озиқланадиган қаватдаги нам ликка қараб белгилаш методи ҳам кенг қўлланилади. Турли типдаги тупроқлар ва шароитлар учун суғориш олдидан йўл қўйилиши мумкин бўлган намликнинг камайиш кўрсаткичи белгиланган. Масалан, ер ости, сувлари чуқур жойлашган типик бўз тупроқларда пах- тадан юқори ҳосил олиш учун тупроқ намлиги қуйидаги миқдордан ҳам камайишига йўл қўймаслик керак: Ғўза ларни гуллаш давригача тупроқ намлиги дала нам си-гимига нисбатан камида 75—70%, гуллаш ва мева тугиш даврида камида 70%, ҳосилнинг етилиш даврида камида 65 —60%; ўртача ва кам шўрланган бўз-ўтлоқ ва ўтлоқ тупроқларда шунга тегишли равишда 75, 75— 70, 65—60%, шўрланмаган ўтлов; тупроқларда 70, 70,: 65—60% бўлпши керак. Тупроқ нами бундан ҳам кама-қ йиб кетгудек бўлса, у вақтда ғўзани Суғориш зарур. В.Е.Кабаев таклиф этган метод бўйича дала ша- роитида тупроқ намини жуда тез ва осон аниқлаш мум- кин. Бу метод бўйича тупроқ иамлигини даланинг ўзида унчалик мураккаб бўлмаган асбоблар ёрдамида (чинни идиш, пробирка, сув томчиси, ЧИЗРИЧ , иккита гугурт қутичаси, пичоқ) бир неча минут ичидаёқ аниклаш мум- кин 1 . Урта Осиёнинг турли хил тупроқ-иқлим шароитида суғориш режими. Суғориш муддати билан бир вақтда ҳар галги ва мавсумий суғориш нормаларини тўғри белгилаш катта аҳамиятга эга. С у ғ о р и ш н о р м а с и д е г а н д а б и р г е к т а р м а й д о н - га бир марта кубометр ҳисобида бериладиган сув миқ- д о р и , м а в с у м и й с у ғ о р и ш н о р м а с и д е й и л г а н д а эса ҳар гектар майдонга бутун ўсув даврц мобайнида кубометр ҳисобида бериладиган умумий сув миқдори тушунилади.

Ҳар галги суғориш нормасини белгилашда қуйидаги- ларни ҳисобга олиш жуда муҳимдир. Ҳар галги суғоришда ерга тупроқнинг дала нам сиги- ми (100% деб олинади) билан унинг йўл қўйилиши мумкин бўлган 'сўнгги (дала нам сиғимига нисбатан % ҳисобида) намлиги ўртасидаги фарқ (етишмайдиган нам) миқдорида сув берилиши керак. Суғориш нормасига, юқорида келтирилган ҳажмда бериладиган сувдан ташқари суғориш вақтида ердан бур-ланадиган, шунингдек, суроришдан кейинги дастлабки кунларда бугланадиган ва транспирация процесси учун (дала нам сиғими белгиланган ҳолатга келгунча) сарф- ланадиган сув ҳам киради. Тегишли дала нам сиғимигача етишмаган 4 сув миқдо- ри тупроқнинг актив илдиз системаси озиқланадиган қ аватдаги намлик бўйича ҳисобланади, чунки бу қават да ғўзанинг- тупроқ намидан фойдаланадиган фаол илдизчалари жойлашган. Ўсимлик илдиз системаси озиқланадиган актив зона да сарфланадиган, шунингдек, тупроқдан буғланадиган сув миқдорига қараб тупроқнинг вақти-вақти билан нам йўқотадиган қавати чуқурлиги белгиланади, демак, суғо риш вақтида тупроқнинг намлатиладиган чуқурлиги аниқланади. Ер ости сувлари чуқур жойлашган (3 м ва ундан ҳам чуқур) пахта далаларида суғориш вақтида намлатиладиган чуқурлик: ёппасига шоналаш даврига қадар 50 см, гуллай бошлагунга қадар 70 см, гуллаш ва мева тугиш даврида 100 см, ҳосил етилиш даврида 60—70 см бўлиши керак. Ер ости сувлари 1—2 м ва 0,5—1 м чуқурликда жойлашган ўтлоқ ва ўтлоқ- ботқоқ тупроқларда, тупроқ намлигини ҳисобга олиш чуқурлиги камроқ: чунончи, ўтлоқ тупроқларда гуллаш даврига қадар 40—50 см, гуллаш ва мева тугиш даврида 00—70 см; ўтлоқ-ботқоқ тупроқларда шунга тегишлп равишда 30— 40 ва 40—50 см бўлиши лозим. Суғориш иормаси куйидаги формула ёрдамида ҳисоб- ланиши мумкин: т қ (А — B)ah ҚK,

бунда: т — Суғориш нормаси (га/.м 3 ); А — тупроқнинг ҳисобга олинадиган қаватидаги нам сиғими (тупроқ оғирлигига нисбатан, %)'. В — тупроқнинг ҳисобга олинадиган қаватидаги су ғоришгача бўлган намлик (%); а — тупроқнинг ҳисобга олинадиган қаватидаги хажм оғирлиги (г/см а ); h — тупроқнинг ҳисобга олинадиган (намиқтири лиши керак бўладиган) қавати (с.«); К — бугланиб йўқоладиган сув миқдори (тупроқ- нинг нормал дала СИРИМИ содир бўлгунга қадар) (гя/ж 3 ). К нинг катталиги (А —В) ct/i дан 10—20% миқдори- да олиниши мумкин. Ер ости сувлари 2—3 м ва ундан ҳам чуқур жой лашган эскидан ишланиб келинган ерларда ғўзани эгат лар орқали қуйидаги нормада суғориш мумкин. Яхши маданийлашган, майин, нам сиғими ҳам юқори бўлган тупроқларда, ҳайдалган бсдапояларда (бедапоя бузилиб биринчи ва иккинчи йили экин экнлганда), ўз лаштирпладиган қўриқ ерларда, сувни яхши сингдира диган тупроқларда ҳар галги суғориш нормаси гектарига 100— 300 M Z ни ташкил этиши керак. Ер ости сувлари юза жойлашган (1—2 м ва ундан. ҳам саёз) ерларда тупроқнинг сизот сувлари ҳисобига нам тортиши анча юқори бўлади. Бундай шароитда ғўза кам суғорилса ҳам, лекин суғориш нормаси гектарига 700—900 M Z дан кам бўлмаслиги лозим. Шўрланишга мойил бўлган ерларда, минераллашган ер ости сувлари юза жойлашган ҳолларда тупроқнинг намиқтириладиган қавати ер ости сувлари кўтарилади ган капиллярларга етиб бормаслиги керак, чунки бу уларнинг юқорига кўтарилишига сабаб бўлиши мумкин. Лекин ер ости сувларини тортиб кетадиган зовур ва коллектор шохобчалари билан яхши таъминланган участкаларда суғориш нормаси намиқтириладиган қават талаб этганидан 25—30% оширилиши мумкин. Бундай суғо риш

нормасида (шўр ювиш режимида суғоришда) туп роқни керакли миқдорда намиқтиришдан ва тупроқ эритмаси концентрациясини пасайтиришдан ташқари с уғориш даврида тупроқ шўри анча чучуклашади, яъни ундаги зарарли тузлар миқдори анча камаяди. Суғориш нормасини ҳисоблашни қуйидаги тенглама бўйича ифодалаш мумкнн (А.Н.Костяков): M = Eқ-E 0-P d-bW, бунда: М — сурориш нормаси (м 3 /га)', Е — транспирацияга сарфланадиган сув (м?/га)', Е 0 — буғланишга сарфланадигаи сув (M*jed); jP 0 — ўсув даври мобайнида атмосфера ҳисобига ту- шадиган ёғин миқдори (м/га); AW — ўсимликнинг тупроқдаги запас намдан, шу жумладан, ер остп сувларидан фойдаланшпи (м я /еа). Ғўзанинг суғориш нормасига ер ости сувлари сатҳи нинг кўрсатадиган таъсирини суғориш нормаларининг қуйидаги солиштирма коэффициентидан ҳам кўриш мумкин (В.Е.Еременко бўйича): ер ости сувлари сатҳи 3 м ва ундан чуқур бўл ганда . 1,0; шунинг ўзи, ости шағал ва қум қаватидан иборат кучсиз ерлар учун 1,15; ер ости сувлари сатҳи 2—3 м чуқурликда бўл ганда 0,85. Ер ости сувларининг жойлашиш чуқурлигига, шушм, тупроқ ва богшқа шароитларга қараб ҳар галги Суғориш . в а м а в с у м и й с у ғ о р и ш н о р м а л а р и к е с к и н д а р а ж а д а — 2—3 тадан 9—12 мартагача (мавсумий суғориш норма си гектарига 2000—2800 дан 7000—8000 м 3 ва ундан ҳам кўпроқ)ўзгариб туради. Ўрта Осиёнинг турли хил иқлим минтақалари ва тупроқ мелиоратив шароитлари учун ғўзани суғориш сони ва унинг тақсимланиши, шунингдек, суғориш нормалари нинг қуйидаги тахминий кўрсаткичлари тавсия этилади.

Суғориш сони ва нормаси кам бўладиган районлар шимолий иқлим минтақага, кўп бўладиган районлар жанубий иқлим минтақага киради. Марказий минтақа учун оралиқ минтақани олишга тўғри келади. Ингичка толали ғўза навлари учун (жанубий иқлим минтақада) суғориш сони тахминан ўртача толали ғўза навлари миқдорда қолаверади, ле кин ҳосилнинг етилишини тезлаштириш мақсадида суғо ришни бирмунча барвақт бошлаш, шу билан тупроқ намини ўсимликнинг гуллаш давригача бирмунча оши риш керак бўлади. Ғўзани юқорида келтирилган суғориш режими ва нор малари гектар бошига 30—35 ц ва ундан ҳам кўпроқ ҳосил олиш имконини беради. Суғориш усуллари, техникаси ва уни таш- кил этиш Экинлар асосан цуйидаги усулларда суғорилади: оқар сув билан суғориш, ёмғирлатиб суғориш ва тупроқ ичи дан сурориш. О қ а р с у в б и л а н с у ғ о р и ш қ а д и м з а м о н л а р дан бери қўлланилиб, ҳозирда ҳам ғўзани суғоришда асосан шу усулдан фойдаланилади. Бу хилда суғориш нинг энг такомиллашган усули эгатлаб суғоришдир. Ғў зани бостириб суғориш мап этилган. Эгатлаб суғорил ганда тупроқ бир текисда намиқади, унинг майинлик ҳолати яхши сақланади, сув тежаб-тергаб сарфланади ва нам тупроқнинг белгиланган қаватигача сингиб бо ради; суғоришдан кейин тупроқни ишлаш енгиллашади, бунда суғориш сифати ҳам ниҳоятда юқори бўлади. Оқар сув билап суғоришда сув бериш тартиби турли усулда амалга оширилади: а) каналлар орқали; б) те мир-бетондан ишланган навлар оркали; в) тупроқ ости дан қурилган трубопровод орқали; г) суғорига маши налари ёрдамида сув ўтказмайдигаи материаллар билан қопланмаган каналларда кўплаб сув исроф бўла ди. Бу жиҳатдан нов ва ёпиқ типда қурилган суғориш шохобчалари бирмунча афзалликларга эга. Нав синаш шохобчаларини катта масштабда қурилиш Мирзачўлда янгидан ташкил этилаётган хўжаликда кў ламда олиб бормоқда. Навларга сув каналлардан тушган сув ёнбағрига қурилган қулоқ орқали келади.

Навлардаги сув эса сув чиқариш тешиклари орқали, муваққат ариқ лар ўрнини босувчи суғориш трубопроводларига тақсим ланади. Ёпиқ суғориш шохобчалари орқали суғориш Ўзбекистоннинг нишаби катта (0,003 дан кўп) ерларида (масалан, республикамиздаги «Фарҳод», Гагарин номли бошқа хўжалик ларда) кўлланилади. Тупроқ остидан ўз босим кучи билан суғориш асбоби цементли трубопроводлар орқали суғоришга асосланган. Трубопроводларга маълум масофадан кейин (50—60 м да) гидрантлар қўйилади, қулоқ бошига трубопроводлар уланади, трубопроводлардан эса сув суғориш эгатларига келади. Кейинги йилларда ғўзани машиналар ёрдамида суғориш кенг жорий этилмоқда. Улар ичида иқтисодий жи ҳатдан самаралиси ППА-165 (бу кўчма суғориш агрега ти бўлиб, секундига 165 л сув сарфлай ди) суғориш маши наси ҳисобланади. ППА-165 агрегати 2 та машинадан: Т- 28Х тракторига ўрнатил- ган насос станцияси J ва шлангли тиркалма ] тележкадан иборат. Ерга ётқизиладиган эгилувчан шланглар- га (полиэтилен ёки калрондан қилинган) эгатларга сув чиқариш учун тошиклар дилинган. Ҳар қайси эгатга бериладигап сув оқими (минималдан то се- к у н д и г а 1 л в а ун д а н ҳ а м к ўп р о в д а ч а ) м а х с у с с е к тор сурмаси ёрдамида созлаб турилади. Машинанинг иш унуми гектарига 1200 м 3 ҳисобидан сув сарфлаганда соатига ярим гектар ерни суғоради. ППА-165 маркали машина нишаби кичикроқ, шу нингдек, нишаби катта ерларда ҳам ишлатилиши мум кин. У рельефи текис ерларда қўлланилганда, айниқса самарали ҳисобланади, чунки бундай шароитда суғориш шохобчаларидаги сувни ўз оқими билан далаларга етказиб бериш қийин бўлади. Оқар сув билан суғоришда сувдан, ердан ва қишлоқ хўжалик машиналаридан юқори унумда фойдаланиш учун суғориладиган участкалар яхши текисланган, сувни тартибга солиб турадиган иншоотлар билан жиҳозланган, яхлит (8—12 га ва ундан ҳам катта) бўлиши керак.

Эгатлаб суғоришда сувни бевосита ўқариқлардан оқизмай, уни ўсимлик қаторларига нисбатан кўндалангига ётқизилган эгилувчаи ёки яримқаттиқ трубопро водлар орқали юбориш энг фойдали ва қулай ҳисоблана ди. Бунда трубопроводлар суғориш участкасининг бутун узунлиги бўйича бир неча ярусда ётқизилади. Уларга эса сув новлардан, ер остига кўмилган шланглардан ёки бевосита суғориш машиналаридан берилади. Яримқаттиқ трубопроводлар полиэтилен материалидан килинган бўлиб, у металл тўр ва винтли сув тақсимла гич билан жиҳозланган. Эгилувчан трубопроводларга қа раганда у фойдаланпш жиҳатидан чидамли, ётқизиш учун махсус жой тайёрлашни талаб этмайди, сувни куч ли босимда ўтказиш имконини беради ва суғоришда юқо ри иш унумдорлигини таъминлайди. Сувни эгатларга муваққат ариклар (ўқариқлар)дан боришда йириклаштирилган суғориш участкаларида узу насига ва кўндалангнга олинган схемадан фойдаланиш мумкин. У з у н а с и г а о л и н г а н с х е м а д а м у в а қ қ а т а р и қ л а р с уғориш эгатлари бўйлаб очилади. Суғориш шохобчаси да сув олдин муваққат ариқларга (ўкариқларга), ундан эса суғориш эгатларига ўтади. Кўндаланшга олинган схемада муваққат ариқлар (ўқариқлар) суғориш эгатларпга нисбатан кўндалангига очилади. Нишаби унчалик катта бўлмаган участкаларда бу схема суғоришни ташкил этиш ва иш унумдорлигини оширишда жуда қулай ҳамда иқтисодий жиҳатдан фой дали ҳисобланади. Қатор ораси 60 см дан қилиб чигит экилган майдон ларда сувни чуқур олинган эгатлардан жилдиратиб оқизилгани маълум. Бунда эгат пуштасини сув босмай-ди ва қатқалоқ бўлмайди. Тупроқ заррачалари капил- лярлар орқали намиқади ва далани навбатдаги ишлашда структураси яхши сақланиб қолади. Нишаби унчалик катта бўлмаган участкаларда суғо- риш эгатлари 20— 22 см (дастлабки суғоришда эса 15— 17 см) чуқурликда олинади. Нишаби

катта ва сув ўтка- зувчашшк цобилияти суст ерларда эгатларни 14—16 см чуқурликда олиш тавсия қилинади. Эгатлар узунлиги (ўкариқлар орасидаги масофа) ва уларга тараладиган сув оқими тупроқнинг сув-физикавий хусусиятларига, участканинг нишабига ва ернинг текис- лигига караб белгиланади. Эгатларнинг узунлиги ва уларга кўйиладиган сув оқими шундай бўлиши керакки, бунда эгат бошидан эта-гигача бир хилда намикспн, окава •чйқмаспн ёки озгина чиқсин, эгатладшинг ёнбағри, тупроқ ва берилган ўғптлар ювилиб кетмасин. Қатор ораси 60 см дан кшшб чигит экилган майдон- ларда эгатлар шароитга қараб 60—80 дан 250—300 м узуиликда олииади. Ғўзани биринчи ва иккинчи суғоришда эгатларга тараладиган сув оқими кейинги суғо ришлардагига қараганда икки марта кўп бўлади, чунки кейинги суғоришларда тупроқнинг сув ўтказувчанлик цобилияти кескин сусаяди. Ҳар галги суғоришда дастлаб эгатларга сув катта оқимда қўйилади, сув эгат охирига етиб бориши билан эгатлар қанчалик намикданлигига караб оқим камайти рилади. Ер ости сувлари юза жойлашган, яъни тупроқнинг " намиқтириладиган қавати 0,20—0,50 м ни ташкил қила- диган бўлса, сув эгатларга ўзгарувчан оқимда эмас, бал ки доимий оқимда берилиши тавсия қилинади, шунда белгиланган нормадаги сув эгат охирига тез етиб бора-ди. Бунда сув сарфи камаяди, тупроқнинг ҳаддан ташқ ари намиқиши, ғўзанинг бир хилда ривожланмаслик ва говлаб кетиш ҳоллари олди олинади. Ернинг нишаби ва тупроқ шароитига қараб эгатлар узунлиги ва сув оқими қуйидагича бўлиши тавсия эти лади. Сув оқими дастлабки икки марта суғориш учун келтирил ган, Кейинги суғоришларда оса сув оқими бир ярим-икки баравар камайтирилади. 0,001—0,005 нишаблик 1000 м масофадаги ернинг баландлик фарқи 1— 5 м га ўзгаришини (100 м да 10—50 см) кўрсатади.

Нишаби жуда катта (0,01—0,02) бўлган майдонлар- да тупроқнинг ювилиб кетишига йўл қўймаслик учун эгатларга кичик оқимда сув таралади. Бунда эгатлар калтарок; олинади, чунки кичик оқимда берилган су,в эгатнинг бошланишида яхши сингиб этагига етгунга қадар камайиб қолади. Бу эса эгатлар узун килиб олин- ганда тупроқнинг бир текисда намиқмаслигига сабаб бўлади. М.В.Муҳаммаджонов ва С.А.Гильдиевларнинг ку затишларига, шунингдек, илғор хўжаликларнинг тажри баларига қараганда, кўнчилик тупроқларда ғўзани эгат лаб суғоришда сувни эгат оралатиб қўйиш мақсадга мувофиқдир. Бунда тупроқнинг сув-физикавий хосса- лари яхши сақланади, ўсимлик говлаб кетмайди ва ер га ётиб қолмайди, ғўза серҳосил бўлиб, эрта етилади. Бундан ташқари, сувчиларнинг меҳнат унумдорлиги ошади. Ер ости сувлари юза жойлашган ўтлоқ тупроқларда ғўзани бутун ўсув даври мобайнида эгат оралатиб суғо риш яхши самара беради. Лекин ер ости сувлари 2—3 м ва ундан ҳам чуқур жойлашган бўз ва бўз-ўтлоқ тупроқларда фақат дастлабки — биринчи ва иккинчи ҳамда ҳо силнинг етилиш даврида эгат оралатиб суғориш мақсад га мувофиқдир. Шундай тупроқлар ҳам борки, ғўзанинг бутун ўсув даври мобайнида ҳар қайси эгатга сув тараб с уғоришга тўрри келади. Бу хилдаги тупроқларга тош- лоқ, қумли, оғир соз, шунингдек, шўрланишга мойил бўлган ерлар киради. Чигит кенг қаторлаб (90 см) экилган майдонлардаги ғўзани суғориш техникаси қатор ораси 60 см дан .қилиб ўстирилган ғўзаларникига қараганда: эгатларнинг чуқур лиги ва узунлиги, ҳар қайси эгатга тараладиган сув миқ дори, шунга кўра суғориш нормалари бўйича фарқ қилади. Чигит кенг қа торлаб экилган майдонларда эгат- ларни чуқур (биринчи суғоришда 20 см гача, кейинги ларида эса 25—26 см чуқурликда) олиш мумкин, лекнн сифатли суғориш, яъни ўсимлик қаторларига сув"бостир- маслик талаб қилинади. Кенг қаторлаб экилган майдон- ларда ҳар қайси эгатга тараладиган сув оқими секунди- га 1—1,5 л гача оширилади,

нишаби кнчик ва ўртача бўлган янгидан ўзлаштирилаётган қўрпқ ерларда ва сув ўтказувчанлиги кучли бўлган тупроқларда эгатлар 200— 250 м, эскидан ишланиб келинган ва механикавий тарки би ўртача ва оғир бўлган тупроқларда 300 — 400 м узунликда олинади. Эгатларнинг бундан ҳам узун бўлиши фойдасиздир, чунки бунда суғориш муддатининг чўзилиши ва эгат ларга катта оқимда сув берилиши туфайли ҳар гектар ерга сарфланадиган сув миқдори 1500—2000 м 5 гача опшб кетади. Бу эса сув сарфини ошириб юборади ва шу билан бир ватқтда эгатлар бир хилда намиқмайди, ни- ҳоят, ҳосилнинг пасайишига сабаб бўлади. Эгатларга сув тақсимлашни бир меъёрга келтириш ва суғоришга қилинадиган меҳнат сарфини камайтириш учун эгат бошини сув оқимини созловчи мослама билан жиҳозлаш катта аҳамиятга эгадир. Ана шундай мослама сифатида қоғоз (ўғитлардан бўшаган парафинли қoғoз) , най- сифонлар (қамишдан, тунукадан ва бошқа материал- лардан қилинган), ёғоч ёки темир тўсиқлар (бурчакли ёки тўғри бурчакли ўйиги бўлган) дан, яхшиси резина ёки полиэтилендан қилингап сифоп-найлардаи фойдаланиш мумкин. Сифон-найларнинг узунлиги 100—130 см, диаметри 20 —5 0 мм қи лин иб , ул ар се ку нд иг а 0, 15 —0 ,2 0 да н 1,1 —1,6 л сув ўтказа олади. Суғориш эгатлари узун (250—300 м) қилиб олинган майдонларда сифон-найлардан фойдаланиб бир иш ку- нида 2—3,5 га майдондаги ғўзани суғориш мумкин. Бу эгатларга сув тақсимлаш мосламаси ўрнатилмасдан суго- рилгандагига қараганда 2—3 баравар кўпдир. Бунда су- гориш учун қилинадиган меҳнат механизациялашади, суғориш, айниқса тунги суғориш осонлашади ва унияг сифатй яхшиланади. Суғоришни тўғри ташкил қилиш пахтадан мўл ҳосил олишда муҳим аҳамиятга эгадир. Илгор хўжаликлар тажрибаларига қараганда, суғориш маҳалида оз миқдор- да оқиб келаётган сувни бир неча канал ёки участкалар га бўлиб юборилади, чунки бунда оқиб келаётган сувнинг кўп

қисми суғориш шохобчаларининг ўзида бе корга сингиб (шимилиб) кетади. Бунга йўл қўймаслик учун суғоришни маълум бир участкада ёки айрим да- лачилик бригадаларида ташкил этиб сув одимини дои- мий қилиш керак, бригада ичида эса сувдан фойдаланиш оборотини жорий этиш (яъни сувни навбати билаи бе- РИШ ) яхши натижа беради. Сувдан апа шу тартибда фойдаланишда ҳар қайси йирик участкага катта оқимда сув келади, бу эса суғориладигаи участканинг бутун узунаси бўйлаб ҳамма ўқариқларга бир йўла сув тарага и мконини беради. Шунингдек, бунда ер навбатдаги куль тивацияга бир пайтда етилади, суғориш шохобчаларидан фойдаланиш коэффициенти ошади ва сутка давомида суғориладиган майдон гектар ҳисобида ортади. Ёмгнрлатиб ва тупроқ остидан суғориш. Oқap сув билан суғоришдан ташқари, ғўзани ёмғир латиб суғориш усулидан ҳам фойдаланиш мумкин. Ё м ғ и р л а т и б с у ғ о р и ш д а с у в м а ш и н а ё р д а м и да ҳавога отилиб чиқиб, у ерда майда томчиларга пар- чаланади ва ўсимлик ҳамда ерга ёмғир томчиси каби тушади. Ёмғирлатиб суғориш чучук ва кам минераллашган, ер ости сувлари юза (1—2 м гача) жойлашган, айниқса сув кўтариш қобилияти яхши бўлган тупроқларда ижо бий натижа беради. Бундай шароитда, ғўза ёмғирлатиб суғорилганда, оқар сув билан суғорилгандагига қараган д а с у в о з н о р м а д а ( ҳ а р г а л г и с у ғ о р и ш д а г е к т а р и г а 300—500 м 3 ) берилади. Бунда тупроқ 30—50 см гача намланади. Ғўзани ёмғирлатиб суғоришда ер ости сувлари чуқур жойлашган майдонларда ҳадг яхши натижаларга эри- шилади, лекин бунда тупроқнинг намициш қалинлигини ошириш, сув томчилари ёгдириш интенсивлигини камай тириш ва сув нормасини оширишга (гектарига 700— 1000 м ъ гача) тўғри келди. Бундан ташқарн, ёмғирлатиб суғориш тошлоқ;, қ ум- ли ва қ умоқ тупроқли ерлар учун ҳам истиқболли ҳисобланади. Чунки бундай ерларда

сувнинг ғўза илдиз системаси жойлашган қаватдан пастга тушиб исроф бў лиши кузатилмайди. Ёмғирлатиб суғоришнинг яна бир фойдали томони тундаки, бунда суғориш процессини механизациялашти- риш мумкин, майда Суғориш шохобчалари олйшга эҳти- еж қолмайди, ер текислашга нисбатан қўйиладиган талаблар камаяди. Емғирлатиб суғорилганда даланинг микро- иқлими яхшиланади, тупроқнинг зичлашиш процесси суст боради, аэроб бактерияларнинг фаолияти кучаяди ва тупроқнинг ортиқча намиқишининг олди олинади. Бундан ташқари, ёмғирлатиб суғоришда меҳнат унум дорлигп ниҳоятда юқори ва сув сарфи кам бўлади. Ёмғирлатиб суғориш агрегатлари иккита асосий сис т е м а г а б ў л и н а д и : 1 ) я қ и н г а и р ғ и т у в ч и ( п а с т б о симли) агрегатлар — бунга стационар ҳолатда ишлаб, навбати билан кейинги ишлаш позиқиясига кўчириладиган ва юриб ишлайдиган агрегатлар (кўприкли ёки кон- с о л л и ) к и р а д и ; 2 ) у з о қ қ а и р ғ и т у в ч и ( ю қ о р и б о симли) агрегатлар — бунга бир жойда туриб ёки юриб шнлатиладиган агрегатлар киради. Ҳозирги пайтда ғўзани суғориш учун рельефи нисба- тап текис бўлган далаларда ДДА-ЮОМ маркали (секун- дига 100 л сув сарфлайдиган модернизация қнлинган икки консолли) ёмғирлатиш агрегатидан фойдаланила ди. Бу агрегат сувни яқинга иргитадиган, ўрнатма, ўзи юрар қурилма бўлиб суғориш каналлари бўйлаб юрги зиб ишлатилади. Иш энлами (каналнинг икки томони бўйича) 120 м, майдонни қамраб олиш кенглиги 0,21 га (120X17—18) . Сув сочувчи насадкалари 54 та. Бир соат давомидаги иш унуми гектарига 300 м 3 ҳисоби- дан суғорилганда соатига 1,2 га, мавсумий суғориш нормаси 120-140 га. Пахта далаларида яиги кенг энламли «Фрегат» мар- кали ёмғирлатиш машинаси синовдан ўтмоқда. У ёмғир латиш аппаратлари билан жиҳозланган ва ғилдиракли тележкага ўрнатилган трубопроводлардан иборатдир. Машинага сув ер остига қурилган ёпиқ типдаги қўзғал май гидрантлардан ёки скважипалардан берилади. Иш пайтида магаина айлана бўйича

ҳаракатланади. Бу ма- шинапи бедапояларда ҳам муваффақиятли ишлатнш мумкин. Пахта майдонларида мазкур машинани ишла тишнинг қулайсиз томони шундаки, машина катта май донларда ғўза каторларидан кўндалангига юриб ишлаш га мосланмаган. Пахта майдонларида ғўзани суғориш учун кенг энламли «Волжанка» типидаги ёмғирлатиш машинаси дан фойдаланиш самарали ҳисобланади. Бу агрегатнинг узунлиги 800 м бўлиб, иккита секция (иккита қанот)дан иборат, уларда ҳар 12,6 м да ўртача масофага ёмғир ёғдирувчи ёмғирлатиш аппаратлари жойлашган. Ёмғир латиш аппаратлари 64 та. Ёмғирлатиш и нтенсивлиги унчалик юкори эмас — минутига 0,25—0,30 м.м. Бу агре гат сувни ёпиқ типда курилган гидрантлардан олади. Машина бир позиқиядап иккинчи позиқияга махсус те лежка ёрдамида кўчирилади «Волжанка» типидаги ёмғирлатиш машиналарини группа усулида (ҳар бир группада 10—15 тадан машина) ишлатиш энг самарали ҳисобланади. Бу типдаги битта ёмғирлатиш агрегати мавсум давомида: ер ости сувлари чуқур жойлашган майдонларда 60—70 га ва ер ости сувлари саёз жойлашган участкаларда эса 100—120 га майдонни суғориши мумкин. Суғоришдаги янги усуллардан бири тупроқ ости дан суғоришдир. Ҳозирги вақтда у янги асосда ишлаб чиқилмоқда. Бунинг моҳияти шундаки, бунда пластмас садан тайёрланган намиқтирувчи қувурлар чуқур (тран шея) ковланмасдан жойлаштирилади. Тешикли қувурлар ерга 40—45 см чуқурликка кўмилади ва устки қис ми тақсимлагич қувурларга, остки қисми эса ташлама ч уқурларга ёки очиқ траншеяларга уланади. Қувурлар н и н г д и а м е т р и 1 5 — 3 0 м м , у л а р о р а с и д а г и м а с о ф а 90—150 см келади. Тупроқ; орасидан суғоришда сув озиқ моддалар би лан биргаликда тўғридан-тўғри ўсимлик илдизларига бо- ради, ер бети эса зичлашмайди ва юмшоқлигича caiyia- нади, далани ўт босиши камаяди (бегона ўт уруғлари сув билан далага келмайди), ўтоқ қилишга цшшнадиган харажат камаяди ва суғориш учун кетадиган сув сарфи ҳам тежалади. Пахта ҳосшш оқар сув билан Суғоришда- гига қараганда анча ошади.

Тупроқ остидан Суғориш усулини шўрланишга мойил бўлмаган ерларда ва нам капиллярлар орқали яхши кў- тарпладиган майдонларда қўлланиш мумкин. Тожикис- тонда (Пролетар райони) ва Ўзбекистонда (Мирзачўл шароитида) 1968—1972 йилларда олиб борилган синов ишлари тупроь; остидан суғориш усули келажакда янада такомиллаштирилганда ва унинг тузилиши учун қили надиган ҳаражат қисқартирилганда, ғўзани суғоришда энг фойдали ва самарали усуллардан бири эканлигидан далолат беради.

Похожие

Ғўзани суғориш

Ғўзани чеканка қилиш

Ғўзани ўғитлаш ва чеканка қилиш

Ғўзанинг агротехникаси, ерни экишга тайёрлаш, экиш. Ғўза қатор ораларига ишлов бериш

Ғўзани ўғитлаш, суғориш, чеканка қилиш ва ҳосилини териб-йиғиб олиш