Зах қочириш мелиорациясининг ривожланиш тарихи ва унинг асосий вазифалари - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Зах қочириш мелиорациясининг ривожланиш тарихи ва унинг асосий вазифалари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

62.5 KB

Зах қочириш мелиорациясининг ривожланиш тарихи ва унинг асосий вазифалари Режа: 1.Зах қочириш мелиорациясининг ривожланиш тарихи. 2.Зах қочириш мелиорациясининг ҳар хил табиий-иқлим зоналаридаги вазифалари(А.Н.Костяков назарияси бўйича) 3.Зах қочириш тизими ва унинг бажарадиган вазифаларининг иқлим ва географик шароитларга боғлиқлиги. 4.Зах қочириш тизими унсурлари ва уларнинг вазифалари.

Зах қочириш мелиорацияси - қишлоқ хœжалиги мелиорациясининг иккинчи ташкил қилувчи қисми бœлиб, у сув режими ва у билан боғлиқ иссиқлик, ҳаво, озиқа ва бошқа режимларни мутаносиблигини сақлаган ҳолда ер унумдорлигини ошириш ва самарали деҳқончилиқни уюштириш мақсадини кузлайди. Маълумки, атмосфера ёғинлари (А) ва умумий сув истеъмоли (Е) миқдорига қараб ҳудудлар 3 та зонага бœлинади. Уларнинг бир бирига нисбати сув билан таъминланиш коэффициенти ( дейилади.Яъни:  =А/Е. 1.  =А/Е.  1-ошиқча намиқиш (гумид) зонаси 2. .  =А/Е.  1-курғоқчил (арид) зона 3. .  =А/Е.=1.-беқарор намлик зонаси. Зах қочириш мелиорацияси нисбатан гумид зонада қœлланилади. Арид зонада зах қочириш мелиорациясининг бажарадиган асосий вазифаси тупроқ шœрланишининг олдини олиш ва шœрланган ерлар мелиоратив ҳолатини яхшилашдан иборат. Зовур (дренаж) ботқоқлашган ерларнинг захини қочириш воситаси сифатида жуда қадимдан маълум. Қадимги Римликлар Буюк Катон, Колумелла ва бошқалар ёпиқ каналлар ва сизот сувларини олиб чиқиб кетишга мœлжалланган ариқлар тœғрисида эслатиб кетганлар. Буларга тааллуқли ишлар эрамиздан 400 йил олдин Албан кœлида олиб борилган. XVII асрга келиб зах қочириш ишлари Финляндия, Франция ва Буюк Британия ерларида бошлаб юборилди. Ўтган асрнинг 40-йилларида Буюк Британиялик Жон Рид черепица ясайдиган машина ихтиро қилиб, бу соҳада янги даврни бошлаб берди. Яъни 2 та ярим черепицадан d = 50 см-ли қувур ясалиши дренаж қувурининг ҳозирги кœриниши эди. Дренаж - сœзи инглизча бœлиб: to drain - зах қочириш drain - сув кетадиган ариқ, drainage - дренаж, зах қочирмок деган маънони беради. В.И.Даль Москва давлат университетида дарс бериб, дренажга қуйидагича таъриф берган эди: -«Ботқоқларни ёпиқ қувурлар

воситасида қуритиш (œзлаштириш)». Дренаж Россияда қишлоқ хœжалигида дастлаб XVIII асрнинг II ярмидан ишлатила бошланди. Аммо бу монастир, черков, қœрғонлар қуришда грунт мустаҳкамлигини ошириш, мудофаа мақсадларида XII асрдан бери ишлатиб келинган. Киев, Новогород, Москва, Владимир атрофидаги археологик қазилмалар шундан дарак беради. XIII аср охирида Россияда қувур - қудуқларни, ёғоч таёқлар ёрдамида ковлаш усули бошланди. 1775 йил Киев-Печора лаври қуйи қисмида узунлиги 170 м лик ғиштин галерея қурилган. Петр даври бу ишларнинг гуркираб œсиши билан характерланади. Ёзги боғ, сарой фавворалари тизими ва бошқалар бунга далилдир. Тик (вертикал) дренаж нинг пайдо бœлиши XIX асрдан бошланди. 1809 йилда сув босган шахталардан сув буғ билан ҳаракатга келувчи насос ёрдамида тортиб олинди. Зах қочириш мелиорациясининг ривожланишига М.В.Ломоносов ҳам œз ҳиссасини қœшган. Ўз ҳаёти охирларида у Россияда «Деҳқончилиқ ва иқтисодни рағбатлантириш» деган илмий жамият тузди ва унинг иш режаларини ишлаб чиқди. 1765 йилда эса «Эркин иқтисодий жамият» (ВЭО) ташкил қилинди. Унинг асосий вазифаси мелиорация соҳасидаги фойдали ва зарур билимларни ишлаб чиқиш ва ҳаётга тадбиқ этиш эди. ВЭО йилига 12 та томлик илмий мақолалар тœплами нашр қиларди. Жамиятда махсус «дренер» деган штат бœлиб, у дренаж бœйича мутахассис ҳисобланади. 1771 йилда Матвей Иванович Афонин (1-чи рус профессори) маъруза қилиб, унда ҳозирги зах қочириш мелиорациясининг асосий концепцияларини талқин қилди. Ботқоқларни œзлаштириш бœйича 1-чи китоб Г.И.Энгельманга тааллуқли бœлиб, у 1880 йилда чоп этилган ва у «Майдонлар захини қочиришда назарий ва амалий қулланмалар» дейилади. У 231 бет бœлиб 12 та бобдан 30 чизма ва бошқа инженерлик чизмаларидан иборат.

Зах қочириш тадбирлари асосан ортиқча намиққан, ботқоқ ва шœрланган ерларнинг ҳолатини яхшилаш, ҳосилдорлигини оширишга қаратилган. Маълумки, тупроқдаги оптимал намлик œсимлик физиологик хусусиятига, тупроқ сув физик хоссаларига боғлиқдир ва дала нам сиғимининг 50-80 % ни ташкил этади. Намлик ошганда иссиқлик ва ҳаво режими меъёрдагидан кам бœлиб, œсимлик ривожланишига салбий таъсир этади. Бундан ташқари ошиқча намлик тупроқ актив қатламидаги органиқ моддаларнинг аэроб парчаланишини чеклайди, иссиқлик ва микроагрегат режимларнинг бузилишига олиб келади. Зах қочириш мелиорацияси ҳар бир зонада œзига хос вазифаларни бажаради. Ошиқча чучук сувни (гумид зонада), зах сувларини (арид) чиқариб кетишдан ташқари œрмончилиқда дарахтлар œсишини ошириш, ёғоч таркибини яхшилаш, торф ва бошқа фойдали қазилмаларни олишда ишлатилади. Кœп ҳолларда зах қочириш мелиорацияси саноат объектларини, аҳоли пунктлари, чорвачилиқ комплекслари, йœллар, аэродром ва бошқаларни қуришда ҳам ишлатилади. Зах қочириш мелиорациясини агротехник, эксплуатацион, маданий- техник тадбирлар билан қœшиб олиб борилса, унинг самарадорлиги янада ошади. Зах қочириш мелиорацияси - сув ва ер ресурсларидан оқилона фойдаланиш, табиатни муҳофаза қилиш, сув ва шамол эрозиясига қарши кўраш чоралари билан узвий боғлиқ бœлиши шарт. А.Н.Костяков назарияси бœйича зах қочириш мелиорациясининг вазифалари қуйидагилардан иборат: -Ер усти, ер ости ва оқим сувлари ҳосил бœлиши ва динамикасини œрганиш. -Ошиқча намиққан, шœрланган ерларнинг сув, ҳаво озиқа режимини œрганиш. -Юқори ҳосил олиш учун юқоридаги режимларни самарали бошқариш усуллари ва методларини ишлаб чиқиш.

Арид зонада суғориладиган ерлардаги мелиоратив тадбирлар шœрланишнинг олдини олиш, ва олдиндан шœрланган ерларнинг шœрини қочиришдан иборат.Бу зонада асосий огоҳлантирувчи тадбирлар қуйидагилар : -Сизот сувлари сатҳининг (с.с.с) кœтарилишига сабаб бœлувчи сув исрофгарчилигининг олдини олиш. Бу тадбир сувдан тœғри фойдаланиш, исрофгарчилиқ ва фильтрацияга қарши кўраш, сув айланишини (обондоз) жорий қилиш ва шунга œхшаш сувдан оқилона фойдаланиш тадбирларини қœллаш орқали, ҳамда агротехник тадбирлар (ер текислаш, суғориш техникасини такомиллаштириш) ҳисобига амалга оширилади. -Тупроқдан бœлаётган буғланиш миқдорини барча йœллар билан камайтириш.Агар тупроқ юмшоқ ҳолатда бœлса ундан бœладиган буғланиш миқдори камаяди ва œсимликнинг тез ривожланиши оқибатида ерга соя тушиб, тупроқ юзасидан бœладиган буғланиш миқдори ҳам камаяди. Бундан ташқари алмашлаб эқишни жорий қилиш, дала ҳимояси, иҳота дарахтлар эқиш орқали ҳам эришиш мумкин. -Юқори жойлашган сизот сувлари сатҳини пасайтириш. Сизот сувлар сатҳини пасайтириш асосан суғориш режимини тœғри танлаш ва фильтрацияга қарши кўраш орқали амалга оширилади. Аммо кучли шœрланган ва шœр сизот сувлари юқори жойлашган ерларда фақат агромелиоратив тадбирлар œзи етмайди. Бунда албатта гидротехник тадбирлар яъни коллектор-дренаж тизими (КДТ) қуриш, шœр ювиш ишларини олиб бориш шарт. Шундай қилиб барча қœлланиладиган тадбирлар мажмуаси қуйидаги 3 гуруҳга бœлинади: 1)Сув хœжалиги тадбирлари . 2)Агромелиоратив тадбирлар 3)Гидротехник тадбирлар. Ишларнинг тœлиқ самаралилигини таъминлаш учун юқоридаги

тадбирлар ташкилий техник тадбирлар билан ҳам тœлдирилиши керак. Булар қуйидагилар: -Суғориладиган ерларда чегарани тœғри ташкил қилиш. -Суғориш, зах қочириш шахобчалари ва мелиоратив назорат хизмати, эксплуатация хизматини тœғри йœлга қœйиш. -Мелиоратив ва сув хœжалиги ишларини механизациялаш ва автоматлаштириш. -Лойиҳалаш, қуриш ва эксплуатация қилиш бœйича малакали ҳодимлар тайёрлаш. Ошиқча тузларни чиқариб ташлаш шœр ювиш ва дренаж орқали бажарилади. Ҳозирда дренажларнинг солиштирма узунлиги 30 .. 60 п. м/га ни ташкил этади Республикада 1,5 млн. га дан ортиқ шœрланган ерлар бœлиб, шундан 600 минг. га кам шœрланган, 70 минг га œртача, 130 минг га ер кучли ва 40- 50минг га шœрхок ерлар мавжуд. Зах қочириш тизимининг асосий унсурлари. Зах қочириш тизими элементлари Ростлов- чи қисм Ўтказувчи қисм Ҳимоя тармоғи Сув қабул қилгич Зах қочириш майдони 1. Зах қочириш майдони - бу ботқоқ, ботқоқ ерлар, шœрланган ерлар бœлиб, қишлоқ хœжалиги оборотида ишлатишдан олдин сув-ҳаво ва бошқа режимлар мелиоратив ва агротехник воситалар ёрдамида ростланади. 2. Ростловчи қисм - œсимликларнинг талабига қараб тупроқлар, сув - ҳаво ва бошқа режимларини меъёрига келтириш учун мœлжалланган бирламчи

дренажлар системасини ташкил қилиб, сувни тупроқ намлик ҳолатидан оқим ҳолатига келтиради. (Дренажлар саналади). 3. Ҳимоя тармоғи - захи қочирилаётган майдонни ер усти, ер ости сувларининг кириб келишдан сақлаш учун хизмат қилади. (ушлаб қолувчи дренаж, дамбалар ва бошқалар). 4. Ўтказувчи қисм - ростловчи қисмдан чиққан сувларни зах қочириш майдонидан олиб чиқиб кетувчи ва сув қабул қилгичга етказувчи доимий каналлар тизимини ташкил қилади. (МК .. йиғувчи зовур). 5. Сув қабул қилгич - дарё, кœл, денгиз, алоҳида табиий паст текисликлар. Айнан олинган зах қочириш ҳудудининг жойлашишига қараб ҳимоя тармоғи бœлмаслиги ҳам мумкин.

Асосий адабиетлар: 1. Ахмедов Х.А. Зах қочириш мелиорацияси . Тошкент., “Ўқитувчи”., 1975.-25 бет. 2. Ахмедов Х.А. Суғориш мелиорацияси. Тошкент., “Ўқитувчи ”., 1977.- 340 бет. 3. Костяков А.Н. Основы мелиорация. М., “Селдьхоздат”, 1960.-624 бет. 4. Мирзаев А. “Суғориш ва зах қочириш мелиорацияси”. Тошкент, “Ўқитувчи”., 1974. 5. Нерозин А.Б. “Қишлоқ хўжалик меплиорацияси” ., Тошкент., “ Ўқитувчи ”., 1966 .- 252 бет. 6. Мелиорация и водное хозайство. Справочник, 1-6 том. М.Агропромиздат, 1990. 7. Марков Е.С. “Сельскохозяственные гидротехнические мелиорации” ., М., “Колос”., 1981.-375 бет. 8. Рахимбаев Ф.М. “Практиқум по сельскохозяственным гидротехническим мелиорациям ”., Ташкент., “Меҳнат”., 1988. – 363 бет. 9. Рахимбаев Ф.М. “Практиқум по сельскохозяственным гидротехническим мелиорациям ”., Ташкент., “Меҳнат”., 1991. – 391 бет. 10. Рахимбаев Ф.М. Муҳаммедов А.К. ва бошқалар. “Қишлоқ хўжалигида суғориш мелиорацияси”., Ташкент ., “Меҳнат”., 1994.-327 бет. 11. Рахимбаев Ф.М. Шукурлаев Х.И. “Зах қочириш мелиорацияси” ., Тошкент., “Меҳнат”., 19996 .- 201 бет. 12. Рахимбоев Ф.М. Ҳамидов М.Х. “Қишлоқ хўжалик мелиорацияси”., Тошкент., “Меҳнат” ., 1996 .-364 бет. 13. РахимбаевР

Похожие

Зах қочириш усуллари ва воситалари

Тусувчи зах қочириш тармоқлари

Суғориш тармоғи, унинг асосий элементлари ва вазифалари

Қишлоқ хўжалик аҳоли пунктлари ва саноат қорхоналари жойлашган ерларда зах қочириш ишларини ташкил қилиш

Дехкончилик мелиорация фани унинг мақсади, вазифалари, услублари, тарихи