Қўйчиликнинг халқ хўжалигидаги ахамияти - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Қўйчиликнинг халқ хўжалигидаги ахамияти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

87 KB

Қ ўйчиликнинг халқ хўжалигидаги ахамияти Режа: 1. Қўйчиликнинг халқ хўжалигидаги ахамияти. 2. Қўйларнинг зотига кўра классификацияси. 3. Қўйлардан олинадиган асосий махсулотлар. 4. Қўй зотлари ва уларнинг кўпайтириш усуллари.

Таянч сўз ва иборалар: Асосий тармоқ, турли хом-ашё, қоракўл, тери махсулдорлиги, қўйларнинг биологик хусусияти, қўй зотлари, думли қўйлар, жун тола типлари, тивит, толанинг физик хоссаси. Қўйчиликнинг халқ хўжалигидаги ахамияти қўйчилик чорвачиликнинг мухим тармоғи бўлиб,саноат учун турли хил хом-ашё: жун, мўйна, қоракўл тери хамда озиқ-овқат сифатида гўшт, ёғ, сут етиштирилади. қоракўл қўйлардан олинадиган сифатли ранг-баранг товланиб турадиган қоракўл, қоракўл-қоракўлча ва қоракўлча деб аталадиган мўйна- тери дунё бозорида олтин бахосида сотилади ва мамлакатимизнинг шон- шухратини янада оширади. қоракўл терилардан бош кийимлар, ёқа тайёрланади ва у анча қиммат бахоланади. қўй ва қўзи гўшти мамлакатимиздаги гўшт балансининг 10-12% ни ташкил этади. Бундан ташқари, қўй сутидан турли хил махулотлар: пишлоқ, бринза кабилар тайёрланади. Бу борада Молдавиядаги ва Кавказдаги кўпгина хўжаликлар олдинги ўринда туради. Умуман, қўйларнинг энг асосий махсулоти жун хисобланади, улардан олинадиган сифатли ва турли хилдаги жунни бошқа бирор хайвондан олиб бўлмайди. Бошқача қилиб айтганда, қўй жунини бошқа бирор қишлоқ хўжалик хайвони жуни билан тенглаштириб бўлмайди. Хозирги вақтда қўй жуни етиштириш бўйича Ўзбекистон дунёдаги мамлакатлар орасида салмоқли ўрин эгаллайди. Қўйларнинг биологик хусусияти. қўйларнинг энг мухим биологик хусусиятларидан бири яйловлардаги ўт-ўланни яхши ўзлаштиришидир. Боши чўзиқ, харакатчан ва лаби юпқа, тишлари қия жойлашган бўлганлиги учун улар жуда паст бўйли ўтларни ва хатто ердаги ўсимлик барглари ва бошоқларини хам бемалол ея олади. қўйлар харакатчанлиги ва узоқ масофаларга бора олиши, хилма-хил ўт- ўланни танламасдан бемалол еяверганлиги ва чидамлилиги билан бошқа

турдаги чорва молларидан устун туради. Хосилдорлиги жуда паст бўлган яйловларда бошқа хайвонлар ярим оч қолганида хам қўйлар ўз озиғини бемалол топиб ейди ва қорнини тўйдиришга харакат қилади. Думбали ва узун думли қўйлар шу думба ва дум органларида кўп миқдорда ёғ тўплайди, бинобарин, улар қуруқ ва иссиқ иқлим шароитида ўзини яхши сезади. Шу билан бирга уларнинг ёғи инсон учун энг қимматли ва лаззатли озиқ-овқат махсулоти хисобланади. қўй зотлари барча биологик хусусиятларига кўра хар хил зона шароитида яшашга яхши мослашган. Масалан, тоғ, чўл, чала чўл, дашт ва чала дашт хамда иқлими нам бўлган районлар шулар жумласидандир. Бинобарин, қўйларни боқиш, асраш ва кўпайтиришда хар бир зонанинг табиий-иқтисодий а хўжалик хусусиятларини хисобга олиш керак. қўйларнинг биологик хусусиятининг яна бир устунлик томони уларнинг тез етилувчанлиги, серпуштлиги ва бўғозлик даврининг (қорамол, йилқи, туя ва хоказоларда) нисбатан қисқа бўлишидир. Масалан, улар яйловдаги бошоқли, дуккакли ва барча хил ёввойи ўтларни яхши ейди ва тез семиради, гўшти ва ёғи сифатли бўлади. Улар йилига икки марта қзшилаши мумкин, чунки бўғозлик даври 150-155 кун бўлади. қоракўл қўйлар хар гал 1- 2 тадан қўзи туғса, романов зот қўйлар 4-6 тадан қўзилайди. Урчиш вақти ўртача 1,5 ёшга тўғри келади. Шундай қилиб, қўйлар биологик хусусиятларига кўра бир қанча устунларикларга эга. Бинобарин, уларни кўпайтиришда, махсулдорлигини оширишда, насл олишда, гўштга боқишда, сифатли мўйна ва тери олишда, сержунлик холатини яхшилашда а серпуштлигини оширишда уларнинг асосий биологик хусусиятлари диққат маразида туриши керак. Қўйларнинг зотига кўра классификацияси қшйларни икки хил, яoни зоологик ва хўжалик классификацияси асосида группаларга бўлиш қабул қилинган.

Зоологик классификация. Бу классификацияга мувофиқ, қўйлар думининг узунлиги ва шакли асос қилиб олингани холда 5 та группага бўлинади. 1. Ингичка узун думли қўйлар. Бу группага асосан романов зот қўйлар, шимол калта думли қўйлари киради. Уларнинг думи калта бўлиб, орқа оёғининг ўйноқи бўғимига етмайди. Шу билан бирга уларнинг дум қисмида ёғ бўлмайди. 2. Ингичка узун думли қўйлар. Бу группага Грузиянинг ёғ думли майин жунли қўйларидан ташқари, барча майин жунли қўйлар киради. Бу группа вакилларининг думи узун ингичка бўлгани холда орқа оёғининг ўйноқи бўғимида пастроқ бўлади. Бу группага ярим майин жунли гўшт-жун йўналишидаги ва айрим дағал жун берувчи қўй зотлари хам киради. 3. Калта ёғ думли қўйлар. Бу группа вакилларининг думи калта ва унинг танага бирлашган қисмида маoлум миқдорда ёғ запаси бўлади. Асосий вакиллари: Бурят, қуллундин ва Сибирp ўлкасидаги айрим дағал жунли қўйлар хисобланади. 4. Узун ёғ думли қўйлар. Бу группага асосан узун думли, думи орқа оёғининг ўйноқи бўғимида хам ерга яқин, думининг атрофи серёғ ва хатто ёстиқ шаклини эгаллаган ва думининг учи борган сари ингичкалашиб кетган қўйлар киради. Асосий вакиллари: қоракўл, қорақалпоқ, кучугур, грузин ёғ думли майин жунли ва ярим майин жунли қўйлар хамда Шимлий Кавказ ва Закавказpе райионларидаги дағал жунли қўйлардир. 6. Думбали қўйлар. Бу группага асосан дум ўрнида иккита катта (10- 12) ва айрим холларда 30-40 кг келадиган) думбаси бўлган қўйлар киради. Асосий вакиллари: хисор, саражи, эдилpбой кабилардир. Бу классификациянинг камчилиги, шундан иборатки, айрим холларда турли хилдаги махсулот йўналишига эга бўлган қўй зотлари бир группага мансуб бўлиб қолади. Бинобарин, хар бир зотнинг асосий махсулот йўналиши ва унинг афзаллиги хисобга олингани холда қўйларнинг хўжалик классификацияси ишлаб чиқилган.

Хўжалик классификация. Бу классификация академик М.Ф.Иванов томонидан яратилган бўлиб, барча зотларнинг асосий махсулоти асос қилиб олинган. Хўжалик классификацияси 8 группани ўз ичига олади. 1. Майин жунли қўйлар. Жуни сифатли, бир текис, ўта майин бўлган қўйлар шу группага киради. Масалан, совет меринос зоти, аскани, грознен, ставрополp, олтой, озарбайжон тоғ меринос зоти, перкос, қозоқи майин жунли ва вятский зот қўйлар шулар жумласидандир. 2. Ярим майин жунли қўйлар. Бу группага бир хил ярим майин жунли қўйлар киради. Асосий вакилллари: гўшт ва жун учун боқиладиган линколpн, ромни-марш, шропшир, гемпшир, куйбишев, горpкий, латвия қорабоши каби хамда жун ва гўшт учун боқиладиган цигай ва бошқа зотлардир. 3. Ярим дағал жунли қўйлар. Бу группа вакилларининг жуни гилам тўқиш учун мухим хомашё хисобланади. Асосий вакиллари:саражи ва тожик қўй зотларидир. 4. Пўстинбоп қўйлар. Бу группага мансуб қўйлардан сифатли пўстинбоп тери олинади. Шу билан улар бошқа қўйлардан фарқ қилади. Асосий вакиллари: романов зоти, шимолий калта думли ва сибирp калта серёғ думли қўйлар хисобланади. 5. Мўйна олинадиган қўйлар . Улар энг қимматбахо мўйнаси билан барча йўналишдаги қўйлардан фарқ қилади. Масалан, қоракўл қўйлар, соколpский ва решетилов зотлари шулар жумласидандир. 6. Гўшт-ёғ йўналиши. Бу группага мансуб қўй зотлари сифатли ва мазали хамда кўп миқдорда гўшт ва ёғ олиниши билан бошқалардан фарқ қилади. Асосий вакиллари: хисор, жайдари ва эдилpбой қўй зотларидир. 7. Гўшт-жун-сут йўналиши . Бу группага кирувчи зотлардан бир вақтнинг ўзида гўшт, жун ва сут етиштирилади. Лекин жун дағал бўлади. Асосий вакиллари: тушинский, балбас, карачевдир. 8. Гўшт-дағал жун йўналиши. Бу группага мансуб қўйлардан анчагина сифатли дағал жун ва сифатли гўшт олинди. Масалан, михновский, черкасский, кучугуров каби қўй зотлари шулар жумласидандир.

Қўйлардан олинадиган асосий махсулотлар Жун. қўйлардан қирқиб олинадиган жун енгил саноат учун энг мухим хомашё хисобланади, ундан турли хилдаги кийим-кечак, шолча ва гилам, турли жун (шерстp) газламалар тайёрланади. Жун тери махсулотни хисобланади ва қўй эмбирионининг 60-85 кунлигида эпидермис қаватидан ташкил топган фоликулалардан ўсиб чиқади. Жуннинг шаклланиши ва тери сатхи бирлигига нисбатан миқдорининг ортиши уларнинг туғилиш вақтига бориб якунланади. Лекин майин жунли қўйларнинг қўзиси туғилган вақтда улар терисидаги 1/3 фолликулалари жун чиқарган бўлса 2/3 фоликулаларидан кейинроқ жун ўсиб чиқади. Жуннинг илдиз қисми пиёз шаклида бўлиб, унинг ўсиши асосан ўша жойдаги эпителий хужайраларининг бўлиниши хисобига амалга ошади. Жуннинг тери қатламига жойлашган қисми унинг хисобланса, терининг устки қисмига жойлашган асосий бўлаги унинг ўзаги дейилади. Жун илдизи жун қини билан қоланган бўлади. Унга асосан бир жуфт ёғ бези туташган бўлиб, унинг ажратиб чиқарадиган махсулоти шу қинга қараб йўналтирилади. Жун толаларнинг оралиғига кўп миқдорда тер безлари жойлашган. Уларнинг айримлари ўз махсулотини жун қинига чиқарса, кўпчилиги тер юзасига чиқаради. Тер ва ёғ безларининг чиқарган махсулоти қўшилиб ёғ-тер хосил қилади. Бу бирикма жунни қуриб, қовжираб қолишдан сақлайди, физик, механик холатини яхшилайди хамда қўй танасини барча ташқи мухит таoсирларидан химоя қилади. Лекин у хаддан ташқари кўп бўлса, соф жун чиқимига салбий таoсир этади. Тери қатламига жойлашган жун группа-группа холда бўлади ва уларнинг хаммасида йирик, йўналтирувчиси алохида ўринда туради. Бунда унга қия холда уларни тик холатга келтирувчи ясси мускул толалари жойлашган. Фанда у жун ва соч мускул толалари дейилади. қўй тери . Бундан тери 5-7 ойлик ва ундан катта ёшдаги қўйлардан олинади ва асосан уч группага бўлинади: 1) пўстинбоп тери дағал ва ярим дағал жун қўйлардан олинади. Бундай тери асосан романов зот қўйлардан

етиштирилади ва жуннинг ўсиқлиги 2,5 см атрофида бўлади. Айниқса 6-8 ойлик қўзилардан сифатли тери олинади; 2) мўйнабоп тери майин жунли ва ярим майин жунли қўйлардан олинади. Бундай терининг энг сифатлиси цигай зот қўйлардан етиштирилади ва у “цигейка” номи билан аталади. Улар жунининг узунлиги 1 см атрофида бўлади; 3) йирик тери катта ёшдаги барча қўйлардан олинади. Бундай тери баoзан пойабзал тери деб аталади. Улардан саноат эхтиёжлари учун фойдаланилади. Гўшт. қўйларнинг гўшти зоти, ёши, жинси, ориқ-семизлигига, боқиш шароитига ва физиологик холатига боғлиқ. Гўштнинг сифати унинг хмиявий таркиби, умумий гўшт чиқими, ундаги ёғ ва суяк нисбати, пархезлик хусусияти ва сорт қисмларининг миқдори билан аниқланади. Нимталанмаган қўй гўштининг вазни хар хил зотларда турлича бўлади ва кўпинча катта ёшли қўйлардан у ўртача 18-30 кг атрофида, лекин хисор ва линколpн каби зотларда 80-90 кг гача ва ундан хам кўпроқ бўлиши мумкин. қўзиларнинг нимталанмаган гўшти 10-15-20 кг атрофида бўлади. қўйларнинг гўшт чиқими уларнинг ориқ-семизлигига ва зотига боғлиқ. Масалан, яхши семиртирилган майин жунли қўйларданбу кўрсаткич 50% атрофида бўлса, ориқ қўйларда 38-40% ва гўшт-ёғ учун боқиладиган қўйлардан 60-65% бўлиши аниқланган. Кузатишлардан маoлум бўлишича, 6-8 ойлик қўзиларни гўштга боқиш кўпгина иқтисодий самара беради. қўй гўштининг сифати ва химиявий таркиби уни боқиш усулига ва ориқ-семизлигига боғлиқ. Сут. қўй сути химиявий таркибига кўра сигир ва бошқа чорва моллари сутидан фарқ қилади. Унинг таркибида 67% ёғ, 5,8% оқсил, 4,6% ут қанди ва 0,8% минерал элементлар бўлади. қўйлар 100-150 кун атрофида соғилади ва 125-150 кг, айрим холларда 200-300 кг ва ундан қўпроқ сут соғиб олинади. Қўй зотлари ва уларнинг кўпайтириш усуллари Майин жунли қўй зотлари. Майин жунли қўйлар жуда узоқ тарихга жга бўлиб, эрамиздан 1000 йиллар аввал Кичик Осиё ва Грузиянинг ғарбий

районларида боқилганлиги, кейинчалик, Греия, Италия ва Шимолий Америкада кенг тарқалганлиги маoлум. Уларни меринос қўйлари деб аташган. Сўнгги вақтда академик А.Н.Николаев тавсиясига кўра, қўй зотларини уч хил йўналиш ёки группага бўлиш маoқулланган. 1. Майин жунли сержун қўйлар - совет мериноси, ставрополp, грознен ва хоказо зотлар. 2. Майин жунли сержун-гўштдор қўйлар - аскания, кавказ ва олтой зотлари. 3. Майин жунли гўштдор-сержун қўйлар - прекос, архармеринос ва майин жунли қозоқи қўй зотлари киради. Майин жунли сержун қўйлар. Бу қўйлар бақувват бўлиб, сувсиз чўл яйловларида яшашга мослашган. Асосий махсулоти жун. Жуни қалин ва ўсиқ, ёғ-тери яхши ифодаланган. Хар килограмм вазни хисобига 50-60 г тоза жун олинади. Майин жунли сержун қўйлар бир қанча махсус зотлардан иборат бўлиб, уларнинг кўп тарқалгани: совет мериноси, ставрополp, грознен зотлари хисобланади. Бу зот Шимолий Кавказ ва Украинада хонаки мазаев қўйларини Америкадан келтирилган рамбулpе зоти билан чатиштириш натижасида чиқарилган. Кейичалик бу зотнинг жун махсулдорлигини янада ошириш мақсадида яна бир қанча (аскания, кавказ, ставрополp, грознен, олтой) зотлар билан чатиштириш ишлари давом эттирилган. Кавза зоти . Ставрополp ўлкасидги “Болpшевик” наслчилик зводида чиқарилган. Зотнинг чиқарилишида асосан новокавказ зотининг энг юқори кўрсаткичига эга бўлганлигини танлаш хамда саралаш натижасида ва қисман аскания ва америка рамбулpе зот қўчқорлари билан чатиштириш ишлари олиб борилган. Кавказ зоти совлиқларининг тирик вазни ўртача 46-55 кг, қўчқорлариники 90-100 кг келади. “Болpшевик” савхозидаги совлиқлар 65-70 кг, қўчқорлар 115-125кг тош босади. қўчқорлардан 10-11кг, совлиқлардан 6- 6,5 кг жун қирқиб олинади. Жун сифатига кўра, 64 даражага тўғри келади.

Узунлиги 7-8 см, жун чиқими 40-42%. Хар 100 бош совлиқдан 130-140 та қўзи олинади. Кавказ зоти асосан Ставрополp ўлкасида, Ростов областида, қуйи, Поволжpе, Сибирда ва қозоғистоннинг айрим районларида кўпайтирилади. Олтой зоти. Бу зот Олтой ўлкасидаги “Овцевод” (собиқ “Рубцовский”) насчилик заводиа ва “Страна Советов” номли наслчилик хўжалигида чиқарилган. Бунда асосан Олтой қўйларининг чидамлилик хусусиятини яхшилаш ва жунини кўпайтириш мақадида уларни америка рамбулpе зоти ва Сибирнинг айрим хўжаликларида дағал жунли қўйларни меринос қўчқорлари билан қочириш ишлари олиб борилган. Бунда олинган дуругайларнинг жуни калта, вазни ичик ва экстерpер қўпол бўлган. Шунинг учун мавжуд совлиқларни австралия мериноси ва Кавказ сержун гўштдор қўчқори билан қочириш ишлари олиб борилган. Дурагайлар вазни, конституцияси, жунининг ўсиқлиги ва зичлигига кўра танланган. Шу тариқа олтой зотиужудга келган. Бу зот Сибирp шароитига яхши мослашган, жун билан яхши қопланган, гўштдорлик кўрсаткичи хам анчагина юқори бўлган. қўчқорларининг тирик вазни 90-110 кг бўлиб, 9-10 кг жун олинади. Совлиқларининг тирик вазни 50-60 кг, жун 5-6 кг, жунининг узунлиги 7-8 см ва 64 сифат даражсига жавоб беради. Жун чиқими 40-42%. Хар 100 бош совлиқдан 120-130 та ва хатто 160 тагача қўзи олинади. Бу зот асосан Сибирp, Урал, Шимолий қозоғистон районларида қўпол тарқалган. қўзилар 5-6 ойлик бўлганда биринчи марта жинсий уйғониш пайдо бўлади, лекин уларни эрта қочириш ижобий натижа бермайди. Бунда уларнинг ривожланиши чекланиб қолади, насли тубанлашади. қўзилар 4 ойлик бўлганида онасидан ва эркаклари урғочиларидан ажратилиши керак. қўчқорлар ва совлиқлар 1,5 ёшлигида урчитишга қўйилса, яхши натижа беради, яoни бахорда туғилган қўзилар келгуси йилнинг кузида қочирилиши керак. Айрим холларда тез етилувчан қўйларни (гўштдор-сержун йўналишдаги) 9-10 ойлигида, вазни тахминан 45 кг бўлганида қочириш мумкин.

қўйларни қўзилатиш ва уларни боқиш. Хўжаликнинг барча шароитига кўра, қўйлар қишда ва эрта бахорда қўзилайди. Будан қатoи назар, бўғоз совлиқлар ориқлаб кетишига йўл қўмаслик керак, акс холда юқори кўрсаткичларга эришиб бўлмайди. қишки қўзилатиш январp-февралp ойларига тўғри келади. Бунинг учун совлиқлар сентябрp ва октябрp ойларида қочирилади. Бунда совлиқларнинг серпуштлиги 20-25% га ортиши аниқланган. қишда туғилгшан қўзилар кузга бориб анча йирик бўлади, улардан олинадиган гўшт ва жун миқдори бахорда туғилган қўзиларникига нисбатан кўпроқ бўлади. Бахорги қўзилатиш усули иссиқ қўйхона ва қўзихоналари бўлмаган, ем-хашаги етарли бўлмаган хўжаликларда қўлланилади. Бунда қўзиларнинг туғилиши куннинг илиши ва яйловларда ўт ўсиб чиқишига тўғри келади. Лекин қўзилар яйловда 1,5-2 ой бўлиб, ўсимликлардан энг яхши фойдаланиш вақти келганда, ўт қурий бошлайди ва қовжираб кетади, бунинг натижасида улар секин ўсиб ривожланади. қўйларни боқиш. қўйлар зотига махсулот йўналишига ва боқиладиган район ва зоналарнинг табиий шароитига кўра усулда боқилади. қўйлар бошқа чорва молларига қараганда яйловлардан яхши фойдаланади, бинобарин, Ўзбекистон шароитида табиий ўтзорд боқилади. Бунда яйловларнинг хосилдорлиги ва қўйлар учун турли хилдаги сифатли ўтлар бўлиши мухим ахамиятга эга. Думбали ва сержун қўйлар қоракўл қўйларга қараганда бошқачароқ боқилади. Масалан, улар асосан республикамизнинг шарқий қисмида, кўпроқ тоғ этакларига жойлашган яйловларда боқилса, қоркўл қўйлар ғарбий районларда, асосан, чўл (сахро) ва чала чўл зоналарда боқилади ва асралади.

Адабиётлар : 1. Г.Г.Иванович; Б.П.Дмитриевич и др. Животноводство М. “Колос”, 1978. 2. С.Н.Вқшелескин; С.Н.Муровцев; Н.В.Лихачев и др. Частная Эпизоотология М. Селғхозгиз, 1978. 3. В.К.Игнатов. Практическое руководство по методике санитарино- гигиенических исследований Биомедгиз. М. 1975. 4. Э.Х.Эргашев; Ж.Ш.Ўопулатов. Паразитология “Укитувчи” Т. 1981. 5. Т.Х.Икромов. Чорвачилик. Т. “Мехнат” 1985. 6. Г.С.Нога. Шелководство. Т. “Укитувчи” 1986. 7. П.А.Коволев; А.А.Шевелева. Тут ипак курти уругчилиги ва селекцияси. УзССР. “Урта ва Олий мактаб” Давлат наришриёти. Т-1982. 8. А.Г.Авизов; Р.Х.Хамрокулов. Чорвачиликдан амалий машгулотлар. Тошкент- “Укитувчи” - 1980.

Похожие

Йилқилик, уни халқ хўжалигидаги ахамияти

Парандачиликни ривожлантириш, уни халқ хўжалигидаги ахамияти

Ғўзанинг халқ хўжалигидаги аҳамияти

Ўрмон ва ўрмон мелиорациясининг халқ хўжалигидаги аxамияти

Пахтачиликнинг халқ хўжалигидаги ахамияти.республикамизнинг пахтачилик бўйича дунёда тутган ўрни