Ўрмон ва ўрмон мелиорациясининг халқ хўжалигидаги аxамияти - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Ўрмон ва ўрмон мелиорациясининг халқ хўжалигидаги аxамияти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

53.5 KB

Ўрмон ва ўрмон мелиорациясининг халқ хўжалигидаги а x амияти Режа: 1. Ўрмон ҳақида тушунча. 2. Ўрмоннинг инсон ҳаётидаги роли. Ўрмондан халқ хўжалигида фойдаланиш. 3. Ўрмон мелиорацияси – ўрмондан фойдаланишдаги асосий йўналишларидан бири.

Таянч иборалар: Ўрмон, “Ўрмон тўғрисида”ги қонун, эрозия, дефляция, биосфера, гармсел, ўрмонлар гуруҳлари, ўрмон мелиоратив, рекрацион фойдаланиш. 1/1. Ўрмон дарахтлари биосферанинг муҳим таркибий қисми ҳисобланади. Улар биосферадаги моддалар мувозанатини сақлайди, моддалар алмашиб туришини тартибга солишини таъминлайди, сувларин муҳофаза қилиш, гидроиқлимлик, тупроқни ҳимоялаш ва соғломлаштириш функцияларини бажаради, бир неча хил ҳайвонлар ва паррандалар учун яшаш жойи бўлиб хизмат қилади. Одамзод учун қадимдан яшаш ва озиқ- овқат топиш жойи бўлиб келган. £озир ҳам у инсоният ҳаётида муҳим аҳамиятли маҳсулотлар манбаи сифатида ўз ўрнини йўқотган эмас. Ўрмонлар чорва молларини боқиш, ов қилиш, пичан ўриш, дарахт ва ўсимликлар мевасини ва доривор ўсимликлар хомашёсини тўплашда фойдаланадилар. Ўрмон дарахтлари ва ўсимликларининг эстетик аҳамияти ҳам бебаҳо, уларнинг таьсирли ва такрорланмайдиган чиройлилигидан аҳоли пунктларини кўкаламзорлаштиришда кенг фойдаланадилар. Ўрмон – бу ўсимликлар тўплами (уюшмаси), яьни маьлум бир шароитда ўсимликлар эволюциясининг ўтиши вужудга келган табатдаги қонуний ҳодиса. Классик ўрмоншунос рус олими Г.Ф.Морозов ўрмон табиати учта таркибий қисм (копонент)дан ташкил топганлигини ўз вақтида кўрсатиб ўтган. Улар қуйидагилар: 1. насллар табиати; 2. уларни бирлаштириш табиати; 3. жойда ўсиш шароити табиати . Насллар табиати биринчи навбатда ўсимликлар хилларидаги хусусиятлар, яъни ўсимликнинг яшаш шароитига бўлган талаби ифодаланади. Бирлаштириш табиати наслларнинг ўзаро муносабатларини, яъни уларнинг жойда бирга жойлашишга чидашлари ёки бир-бировларига фойдали бўлишларини акс этдиради. Жойда ўсиш шароитининг табиати эса ўсимликларнинг асосий ҳаёт омиллари (ёруғлик, ҳаво, иссиқлик, намлик, озуқа)га бўлган талабини қондирадиган жойнинг физик хусусиятлари

аниқланади. Таркибий қисмлар ичида энг муҳими бўлиб, жойда ўсиш шароитининг табиати ҳисобланади. Чунки бу компонент ўрмоннинг бутун қиёфасини белгилайди, жойда қанақанги дарахтлар насли ўсишини аниқлайди. Мавжуд статистик маълумотларга кўра жаҳон миқёсидаги қуруқликнинг 29% ёки 3722 млн гектарини ўрмонзорлан қоплаган, шундан 1235 млн гектари (30,5%) ўзлаштирилган ҳисобланади. Маҳсулот бермайдиган (бориш қийин бўлган) ўрмонзорлар майдони 1044 млн гектардан ортиқроқ. Катта ҳажмдаги пишиб етишган ёғочли ўрмон дарахтлари мавжуд, уларнинг учдан бирини нинабаргли қиммат баҳо дарахтлар ташкил этади. Ўзбекистон Республикаси ҳудудида табиий ўрмонзорлар жуда ҳам кам. Фақат тоғлик минтақанинг бироз қисми сийрак жойлашган ўрмон дарахтлари банд. Лекин улар сунъий равишда барпо этилган ўрмонзорлар ва ўрмон дарахтлари ўтқазуви биргаликда пахтачилик мажмуини, умуман Республика қишлоқ хўжалигини ривожлантиришда муҳим роль ўйнайди. Тоғлик минтақада жойлашган ўрмонзорлар каналларга сув оладиган дарёлар режимини бир меъёрда сақлашга ёрдам беради, чорвачилик учун озуқабоб ўсимликлардан яйлов сифатида фойдаланишда хизмат қилади. Суғориладиган минтақада барпо қилинган ва қилиниётган ўрмон дарахтлари ўтқазуви ерларни ботқоқланиш ва шўрланишдан сақлайди, сувдан тежамли фойдаланишга имкон яратади. Даладаги экинларни кучли тезликдаги шамоллардан айниқса «гармсел» шамолидан асрайди, микроиқлимни яхшилайди. Буларнинг ҳаммаси экинлар ҳосилдорлигини анчагина кучайтиришга шароит яратади. Ўрмон хўжалик илмий тадқиқот институтининг маълумотига кўра ўрмон дарахтлари ўтқазуви ҳимояланган далаларда пахта ҳосилдорлиги ҳимояланмаган далаларга нисбатан 20- 30 % ортиқ. Лекин ҳозирги кунда ҳам «гармсел» ва кучли шамолларнинг салбий таьсири қишлоқ хўжалигига катта зарар етказади, айниқса бу ҳолат янги ўзлаштирилган ерларда кучли.

1/2. Табиий ўрмонзорлар аҳолии пунктларидан узоқ масофада жойлашганлиги ва улардан олинадиган ёғочлар сифати бўйича талабга жавоб бермаслиги туфайли маҳаллий халқ қадимдан суғориладиган ерларда ўрмон дарахтларини суньий равишда ўстириш шуғулланиб келган. Улар доимо далалар ва тармоққа ерлари атрофига, каналлар ва йўллар ёқасига дарахтлар ўтқазиб келганлар. Суғориладиган ерларнинг иқлим ва тупроқ шароити қулай бўлганлиги учун ўстириладиган ўрмон дарахтларидан қисқа муддатда олинадиган ёғочлар юқори сифатлилиги фарқланади. Мавжуд маьлумотларга кўра XIX асрнинг ўрталаригача Ўрта Осиёнинг суғориладиган минтақасида ўрмон дарахтлар ва бута ўсимликлари турлари бўйича анчагина чегараланган бўлган. Маҳаллий халқлар томонидан кўпроқ турли хилдаги тераклар, тол ва тутлар, ўрик, шафтоли, беҳи, олма, нок ва айрим ерларда чинор, қайроғоч, олча, бодом, ёнғоқ каби дарахтлар ўстирилган. XIX асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб Россия, Хитой, Ҳ индистон ва бошқа ерлардан келтирилган оқ акс(белая акация), айлант, қайроғоч (вяз обыкновенный), глядичия, дуб, каштан, маклюра, қора арча (можжевельник), қирим ва элдор қарағайлари (сосни), сарв (кипарис болотный), катальпад, ҳар-хил заранглар (кленй) ва шумтоллар (ясены) каби бир канча Янги нав- насллар ҳисобига уларнинг таркибида катта ўзгаришлар юз берган. 2001- йил ер баланси маълумотига кўра республика бўйича ўрмон хўжалигида банд бўлган ерларнинг майдони 8600 минг гектардан ортиқроқни ташкил этади; шундан 1130 минг гектарга яқини ўрмон дарахтлари банд. Ер балансида 30 минг гектарга яқин иҳота дарахтлари ўтқазувининг мавжудлиги ва кейинги йилларда хўжалик эҳтиёжи учун экилган 10 минг гектардан ортиқроқи теракзорлар ҳақида маълумот берилган. Республикаси миқёсида ўрмон хўжалиги ва ўрмонзорларни унчалик ривожланмаганлиги туфайли ўрмон дарахтлари ёғочига бўлган катта эҳтиёж бошқа минтақалар ҳисобига қондирилади. Давлат аҳамиятидаги ўрмонлардан жойига қараб тўғри ва мақсадга мувофиқ фойдаланишни таъминлаш мақсадида улар уч гуруҳга ва қишлоқ

хўжалик корхоналарининг ўрмонлари эса икки гуруҳга бўлинган. Бундай бўлиниш собиқ иттифоқ Олий Советининг 6-сессиясида (1997й) қабул қилинган. I -гуруҳ. Бу гуруҳга кирадиганлар ўрмонлар: сув ҳавзасини ҳимояловчи (дарё, кўл ва сув омборлари қирғоғида жойлашган тақиқланган чизим- полоса)лар; иҳоталайдиган-ҳимоялайдиган (тоғ қияликларида эрозияга қарши жойлашган) ўрмон дарахтлари чизими; санитария-гигиена ва соғломлаштириш аҳамиятидаги (шаҳар ва қишлоқ, аҳоли пунктлар атрофида жойлашган ўрмонлар, сув манбаларини ҳимояловчи санитария минтақасида жойлашган) ўрмонлар; алоҳида жойлашган қиммат баҳо ўрмон массивлари, қуриқхоналар (заповедниклар) табиий ва миллий парклар, илмий ва тарихий аҳамиятдаги ўрмонлар, мевали ва ёнғоқ мевали ўрмонлар. Бу ўрмонлардаги ўрмон хўжалиги уларни сақлашга, қувватлашга ва қўйилган талабга жавоб берадиган фойдали хоссаларни кучайтиришга қаратилган. Бу ўрмонлардаги дарахтларда ёғочлар тайёрланмайди. II - гуруҳ. Бу гуруҳга аҳолии зич жойлашган минтақалардаги асосан ҳимоя қилиш ва соғломлаштириш вазифасини бажарувчи, эксплутация қилиш черагаланган ўрмонлар киради. Бу ўрмонларда ёғоч тайёрлаш ўрмондан узлуксиз фойдаланишни таъминлаш боғлиқ. Бу гуруҳга биринчи гуруҳга кирмаган жамоа хўжаликлар ва бошқа ердан фойдаланувчиларнинг ерлардаги барча ўрмонлар ҳам киради. III - гуруҳ. Бу гуруҳга кўп ўрмонли минтақаларнинг ўрмонлари киритилган. Бу ўрмонларда асосий ёғоч тайёрлаш ишлари олиб борилади. Халқ хўжалигининг ёғочга бўлган талаби айнан шу гуруҳ ўрмонлари орқали қондирилади. Кимёвий қайта ишлаш ва ҳар-хил маҳсулотлар олиш учун хомашё сифатида фойдаланишда ўрмон ёғочи катта истиқболга эга. Ўрмон ёғочи целлюлоза беради, ундан қоғоз, картон, суъний иплар олинади. Ўрмон ёғочини тайёрлашда ҳосил бўлган чиқинди (қипиғ, қиринди ва шоҳча)лар гидролиз саноатида кенг фойдаланилади. Улардан чорва учун

озуқа хамиртуруши, этил спирти, фурфурол, суюқ углекислотаси, қуруқлигини ва бошқалар олинади. Ўрмон кимёси ишлаб чиқаришда ёғочдан уксус кислотаси, дубиль маҳсулоти, деготь, кўмир ва бошқалар олинади. Халқ хўжалигида ўрмон ёғочининг роли жуда ҳам катта. Ундан натурал ҳолда фойдаланиш ҳеч вақт камаймайди, қайта ишлаш маҳсулотларининг сони ва хиллари эса узлуксиз кўпайиб боради. Мавжуд анъанага кўра ўрмондан фойдаланиш қуйидагиларга бўлинган: бош, ўрта (оралиқ) ва ёндош (ёрдамчи). Бош фойдаланиш дарахтлар ўтказувидан етишган ёғочлар олиш. Ўртача фойдаланиш- ўрмон дарахтларини парвариш қилиш, ишлов бериш, яъни буталаш, кесиш. Бундай ишлов бериш пишиб етишмаган ёшдаги барча гуруҳ ўрмонларида амалга оширилади. Улар умумий тайёрланадиган ёғочларнинг яримдан кўпини бериши мумкин. Химояловчи ўрмон дарахтлари (курорт ўрмонлари, ўрмонпарки, дарё, кул ва сув омборлари ёқасидаги ўрмон дарахтлари) ўтказувида ўртача ишлов бериш пишиб етилган ўрмон дарахтларида ҳам ўтказилиши мумкин. Ўртача ишлов бериш (фойдаланиш) айниқса, биринчи гуруҳдаги ўрмон дарахтлари учун муҳим аҳамиятга эга. Бундай ишлов бериш ўрмоннинг фойдали хоссасини оширади, ёғочга нисбатан талабини қондиради. Ўрмондан ёндош (ёрдамчи) сифатида фойдаланиш деганда ундан яйлов, пичанзор, мева, қўзиқорин ва доривор терадиган, асал арилар қутисини жойлаштирадиган, ов қиладиган жой сифатида фойдаланиш тушунилади. 1/3. Ўрмондан юқоридаги анъанавий фойдаланишлардан ташқари, кейинги йилларда янги хилдаги фойдаланишлар пайдо бўлди - ўрмон мелиоратив ва рекреацион фойдаланишлар. Ўрмон мелиоратив фойдаланишнинг хиллари: сув режимининг ва микроиқлим шароитини яхшилаш, далаларни кучли ва иссиқ (гармсел) шамолдан ва тупроқни эса эрозиядан сақлаш, йўл ва каналларни қум заррачаларидан кўмилиб кетишидан асраш, тоғли ерларни селлардан

ҳимоялаш, аҳоли пунктларини ифлосланишидан сақлаш, соғломлаштириш ва безатиш. Рекреацион фойдаланишга табиий (ўрмон) ва миллий паркларда оммавий дам олиш ва туризмни ташкил қилиш орқали меҳнаткашларнинг маънавий ва жисмоний соғлиги (кучи) ни тиклашни таъминлаш киради. Ушбу фаннинг предмети - ўрмондан қишлоқ хўжалигида ўрмон мелиорацияси сифатида фойдаланиш. Ўрмон мелиорацияси ўрмонлар ташкил қилиш ёрдамида қишлоқ хўжалик ишлаб чиқаришини ва атрофнинг табиий шароитини яхшилашга қаратилган. Бу табиатни муҳофаза қилишнинг энг самарали усулларидан бири ҳисобланади.

Похожие

Қўйчиликнинг халқ хўжалигидаги ахамияти

Ғўзанинг халқ хўжалигидаги аҳамияти

Йилқилик, уни халқ хўжалигидаги ахамияти

Ўрмондан ўрмон мелиорацияси сифатида қишлоқ хўжалигида фойдаланиш

Парандачиликни ривожлантириш, уни халқ хўжалигидаги ахамияти