Vegetatsion va lizimetrik tajribalar - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Vegetatsion va lizimetrik tajribalar

Загружено в:

25.04.2023

Скачано:

0

Размер:

562 KB

Vegetatsion va lizimetrik tajribalar Reja: 1. Variantlarni joylashtirish usullari va delyankalarni belgilash 2. Tajriba sxemasini tuzish, rejalashtirish va uning tuzilishi

Vegetatsion tajriba - bu usulda o’simliklar maxsus vegetatsion idishlarda, maxsus sharoitlarda o’stirilib o’rganiladi. Vegetatsion idishlarning turlari har ko’rinishda oynali, temirdan, sopol, plastmassa va boshqalar holida bo’lishi mumkin. Lizimetrik tajriba - bu usulda vegetatsion tajriba usulidan shu tomoni bilan farqlanadiki, bunda o’simlik dalada maxsus lizimetrlarda, ya'ni to’rt tomoni va ostidan o’rab olingan tuproq sharoitida o’stirilib o’rganiladi. Lizimetrning hajmi ko’pincha 1-2 kubometr bo’ladi. Laboratoriya tajribasi da - bunda o’simliklar, ularning o’sish, rivojlanish sharoitlari maxsus jihozlangan laboratoriyalarda olib boriladi. Laboratoriya tajribasi ayrim hollarda mustaqil hal qilishi lozim bo’lgan masalalarga bag’ishlansa ham, lekin bu tajriba turi keng agronomik ilmiy tekshiruvlarning bir bosqichi bo’lib hisoblanadi. Dala tajribasi . Agronomik ilmiy tekshiruvning yakunlovchi bosqichi bo’lib, dala sharoitida, alohida ajratib olingan yer uchastkasida o’tkaziladi. Dala tajribasi asosiy maqsadi bu tajriba variantlari orasidagi farqlarni aniqlashga, o’simliklarning o’sish va rivojlanish, hosil to’plashga sababchi bo’lgan faktorlarni, sharoitlarni miqdoriy jihatdan baholashga qaratilganidir. A) Ilmiy kuzatuv – bular ilmiy kuzatuvning umumiy qabul qilingan usulidir. B) Tajriba - dala tajribasining o’ziga xos xususiyati shundaki, bunda madaniy o’simliklar o’sishi va rivojlanishi tuproq, iqlimiy va agrotexnik faktorlarning o’zaro birlikdagi kompleksi holida va uning shakllanuvini belgilovchi faktorlarni o’zaro bog’lanish aloqalarini ko’rsatib beradi.

Variantlarni joylashtirish usullari va delyankalarni belgilash Mashg’ulot maqsadi : Tajriba dalasida variantlarni joylashtirishning asosiy usullari bilan tanishish. Tajriba sxemalarini rejalashtirish jarayonida rendomizirlashgan, sisimavzutik va standart usullarni ham o’ylab ko’rish kerak. Variantlarni dala uchastkalariga joylashtirishda tuproq unumdorligini ahamiyatini ham e'tiborga olish lozim. Entomologiya va fitopatologiya bo’yicha ilmiy tadqiqotlarda foydalaniladigan maxsus usullarni xususiyatlarini o’zlashtirish kerak. Uslubiy ko’rsatmalar : Tajribada delyankalarini joylashtirish usullari tajriba maydonidagi tuproq unumdorligiga nisbatan bir xilda bo’lishni ta'minlashi lozim. Bu talablarga rioya qilinishi variantlarni solishtirishda va natijalarni ishonchliligini va tajribada xatoliklarni kam bo’lishini ta'minlaydi. Dala tajribalarida variantlarni joylashtirish usullarini tanlash ko’p omillarga bog’liq – sxemadagi variantlar soni, tajriba o’tkazishning texnik shartlari, uchastkaning umumiy maydoni va asosan tuproq unumdorligini turlicha bo’lishidir. Tajriba ishlari, shu jumladan uning shakli bo’lgan dala tajribasining metodika tushunchasida uni tashkil etuvchi elementlar: variantlar soni, tajriba maydonchasi (dekeka)ning sathi, shakli va yo’nalishi; takrorlanishlar variantlarni er maydonida joylashtirish sismavzusi, hosilni hisob etish va tajribani vaqt davomida (muddati bo’yicha) tashkil etishlar tushuniladi. Variantlar soni . Tajriba varianti deb, o’rganiluvchi o’simliklar, sort, agrotexnik tadbirlar, o’simlikni o’sish va rivojlanish sharoitlari va boshqalarga aytiladi. Tajriba variantlarini taqqoslab ko’rish uchun qoldirilgan bitta yoki bir necha variant kontrol yoki standart deb ataladi. Kontrol va tajriba variantlarining yig’indisi esa tajribaning sxemasi deb yuritiladi. Tajriba sxemasidagi variantlarning soni bu avvaldan qabul qilingan va tajribaning maqsadi, vazifalardan kelib chiqadigan birlikdir. Tajribadagi variantlarning soni uning umumiyligi holatiga ta'sir ko’rsata olmasa ham lekin sodir etiladigan xatolikni belgilashi mumkin. Variantlar sonini 12-16 ga qadar ortilishi tuproq sharoitlari turlicha bo’lgan er uchastkasining unumdorligi bir xil bo’lgan

maydonlarda esa variantlar soni 6 dan 48 ga kadar ortganda ham xatolik ko’p o’smaydi. Tajriba sxemasi tuzilganida variatlar soni 12-16 atrofida, tajriba maydonchalari esa 60-64 ta bo’lgani ma'qul hisoblanadi. Variantlar soni ko’p bo’lgan tajribalarda ularni o’tkazish ancha murakkab metodikani talab etadi, ya'ni bunda har bir takrorlanishlarda 2-3 ta kontrol variant kiritilishini, variantlarni joylashtirishda esa parchalangan (ajratilgan) usuldan foydalanishga to’g’ri keladi. Agar tajribada variantlar soni, aksincha kam 2-3 ta bo’lsa, bunda hosil bo’ladigan xatolikning qiymatini kamaytirish uchun tajribada takrorlanishlar sonini ortishi lozimdir. Tajriba maydonchasining (delenka)ning sathi, shakli va yo’nalishi. Tajriba maydonchasinig sathi . Tajriba maydonchasi o’rganiluvchi tajriba va kontrol variantlarni joylashtirish uchun xizmat qilib, ular ma'lum sathni egallagan bo’ladilar. Tajriba ishlarining dastlabki yillarida (20-30 yillarda) maydonchalarning sathi katta, ya'ni 1 ga dan oshiq qilib ekilgan. Natijada, tajriba o’tkazish uchun sarf- harajat ortib ketgan, olingan natijalarning aniqlik darajasi esa kam bo’lgan. Keyinchalik tajriba maydonlarinnng sathi qisqartirilib borildi. Umuman, tajriba maydonchalarining sathi tajribaning turiga, oldindan bajarilishi lozim bo’lgan vazifaga, ekib o’stiriladigan o’simlik va boshqa sharoitlarga qarab turlicha bo’lishi mumkin. Hozirgi kunda bizda dala tajribasida sathi 50-200 m 2 bo’lgan maydonchalar qo’llaniladi. Tajribaning boshlanish davrida esa bu maydonchalar 10-50 m 2 ni ham tashkil etishi mumkin. Sathi 10 m 2 dan kam bo’lgan maydonchalar esa mikrodala tajribalarida, masalan: seleksiyada ishlatiladi. Maydoncha sathini belgilashda ana shu erga joylashadigan o’simliklarning miqdorini bilish ham katta ahamiyatga egadir. Adabiyotlarda ko’rsatilishicha bu miqdor 80-100 ta o’simlik bo’lishi lozim. Ba'zi avtorlarning tavsiyasi bo’yicha kartoshkada 40-50 ta, makkajo’xorida 60 ta, g’o’zada esa 100 o’simlik bo’lgani ma'quldir. Umuman qishloq xo’jalik fanining shu kundagi rivojida (bizda va chet elda) tajriba ishlari uchun 50-100 m 2 maydoncha tavsiya etiladi.

Ba'zi hollarda, ya'ni tuproq ishlov usullari tekshirilganda, turli mashina va mexanizmlar sinab ko’rilganda esa maydoncha sathi 300 xatto 1000 m 2 qadar oshirilishi ham mumkin bo’ladi. Tajriba ishlari bog’ ko’chatzorlarda o’tkazilganda esa, tajriba maydonchalariga 6-10 ta buta joylashishini e'tiborga olish lozim. Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarish dala tajribasi o’tkazilganda esa tajriba maydonchasi sathi kattaroq, ya'ni 100 dan 3000 m 2 gacha bo’lishi mumkin. Yana shu hudud uchun xos bo’lgan agrotexnik va mexanizatsiya ishlarini ta'minlashiga e'tibor beriladi. Umuman tajriba maydonchasining sathi bu aniq bir holat bo’lmasdan, u tajriba vazifasi tuproq sharoiti, ekish usullari, ekinlarni parvarish qilish usullari, hosilni yig’ish va boshqalarga qarab u yoki bu miqdorda o’zgarib turishi mumkin. Hosil maydonchalari - tajriba maydonchalarini ajratib turish uchun yonbosh va etaklardan himoya maydonchalari ajritiladi. Yonbosh himoya maydonchalarining kengligi 0,5- 1,5 m bo’ladi. Ba'zi hollarda masalan sug’orish yoki gerbitsidlar bilan o’tkazilgan tajribalarda esa ularning kengligi 2-3 m qilib belgilanadi. Nav sinov ishlarida esa yonbosh himoya maydonchalari kichikroq qilib, bir sort ikkinchisidan 20-40 sm himoya maydonchasi orqali ajratiladi. Etaklardan himoya maydonchalari 2 m dan kam bo’lmasdan, mashina bilan agregatlar ishlatilganda, ularni dala etaklarida qayrilib olishlari uchun esa 5 m etakdan himoya maydonlari qoldiriladi. Tajriba maydonlarining shakli-haqida gapirilganda ularning uzunligining (bo’yining) ekinga bo’lgan nisbatlari tushiniladi. Maydonlar bu munosabatga qarab kvadrat, 10x10 yoki 5 x5, to’g’ri turt burchak 5x10 yoki 4x20m va cho’zik 2,5x40 yoki 4x60m bo’lishlari mumkin. Tuproq sharoitlari turlicha bo’lgan uchastkalarda cho’ziq maydonchalar yaxshi natija beradilar. Lekin bu maydonchalarning parametrlari katta bo’lgani uchun himoya maydonlariga ko’p er uchastkasi sarf etiladi. Kvadrat formasidagi maydonchalar yonma-yon variantlar bir-biriga taasuroti ko’p bo’lgan holatda yaxshi natija beradi. Masalan: dorilar sanalganda ularning boshqa maydonchalarga shamol yordamida tarqalishini oldini oladi.

Umuman tajriba maydonining shakli to’g’risida fikrlanganda ko’proq to’g’ri to’rtburchakli va kvadrat formalarga e'tibor beriladi. Tajriba maydonchalarining yo’nalishi — bu maydonchalarning dala tajriba uchastkasida joylanuv holatidir. Umuman tajriba maydonlarining yo’nalishi shu er uchastkasini tuproq unumdorligini yuynalishida bo’lgani ma'quldir. Bu holda hamma variantlar bir xil sharoitda bo’ladilar. Tajriba maydonchalari qiyalik erlarga joylashtirish zarur bo’lgan taqdirda ularning shu qismini yo’nalishi bo’yicha joylashtirish lozim. Agar tuproq sharoitlari bir xil yoki ular bir holatga keltirilgan maydonlar bo’lsa, tajriba maydonchalarining yo’nalishi hoxlagan ko’rinishda bo’lib, bunda faqat ko’llaniladigan texnik holatlar nazarga olinadi. Takrorlanishlar . Takrorlanish va variantlarni yer maydonida joylashtirish sxemasi. Dala tajribasining aniqligini va hosil etilgan o’rtacha qiymatlarini ishonchlilik darajasi tajribani vaqt va maydonda takrorlanishiga chambarchas bog’liqdir. Tajribani maydonida (yer uchastkasida) takrorlanishi bu har bir variantni o’xshash tajriba maydonlaridagi uchrash qiymatiga tushunilsa, vaqt davomida takrorlanish esa, tajribani necha yil davomida sinab ko’rilishidir. Tajribani maydonda takrorlanishi orqali o’rganilayotgan variant turli unumli tuproq sharoitlarida bo’lishini ta'minlashdir. Yil davomida tajribasi takrorlanishi esa turli meteorologik sharoitlarda (turli yillarda) o’rganilayotgan faktorlarning ta'siri va o’zaro ta'siri sinab ko’rilishidir. Tajribada takrorlanishlar miqdori ortishi bilan uning xatolik darajasi ancha kamayadi, bu holat takrorlanishi 4-8 ga kadar ortganda yaxshi namoyon bo’ladi. Lekin bu qiymatdan yana ortilish orqali xatolarning kamayish holatlari kuzatilmaydi. Dala tajribasida kichikrok maydonchada o’tkazilgan tajribalarda (10-20 kv.m) takrorlanishlar soni 7-8 ta qilib belgilanadi. 8 tadan ko’p takrorlanish juda kamdan-kam hollarda ishlatiladi. Umuman, har qanday dala tajribasida takrorlanish soni 4 dan kam bo’lmasligi lozimdir. 2-3 ta takrorlanishli tajribalar esa namoyish etiladigan boshlang’ich turdagi tajribalardagina qo’llaniladi. Dala tajribasida tajriba maydonchalari (delyankalar) yer uchastkalariga uyushgan takrorlanishlar holatida joylashtiriladi. Bunda hamma variantlarni o’zida jamlagan

tajriba maydonchalari territoriyada uyushgan ma'lum bir gruppaga yig’iladigan va yer uchastkasining ma'lum qismini egallaydilar. Ya'ni uyushgan takrorlanish bu tajriba maydonning bir bo’lagi bo’lib tajriba sxemasidagi hamma variantlarni o’zida jamlagan holatidir. Yuqoridagidan tashqari ba'zi hollarda variantlarni takrorlanishlarda tasodifiy usulda, ya'ni uyushmagan takrorlanishlar holida ham joylashuvi mumkin. Bu holat katta-katta tajribalarda yer sharoitlari bir xil bo’lmagan taqdirda qo’llash mumkin (tuproq unumdorligini ahamiyati e'tiborga olinmaydigan holatlarda). Uyushgan takrorlanishlar dala sharoitlarda I yarus, 2 yarus yoppasiga va tarqalgan holda joylashuvi mumkin. Tuproq unumdorliginining o’zgarishiga iqlim sharoitlari, tuproq qatlami, ishlov berish texnologiyasi, yetishtirilayotgan o’simliklar, organik va mineral o’g’itlarni kiritish ham ta'sir qiladi. Shuning uchun tadqiqotchi tajriba uchun har doim ham bir xil tipdagi maydonlarni tanlab ololmasligi mumkin. Tuproq sharoitlarini aniq o’rganib, uning murakkabliklarini o’rgangandan so’ng tajriba dalasiga yangi zamonaviy variantlarni joylashtirish mumkin. Delyankalardagi tasodifiy va qonuniy hosildorlikni farqini bilsh lozim. Birinchi holatda tuproq unumdorligidagi arzimas o’zgaruvchanlik ham o’rtacha ko’rsatkichlarini o’zgarib ketishiga sabab bo’ladi. Bu og’ishlar delyankadan delyankaga o’tishda o’zgarmasdan qoladi. (1-rasm). Tanlab olingan o’rtacha ko’rsatkichlar o’rtasidagi bu farqlar statistik jihatdan unchalik ahamiyatli emas (masalan, 1-10 va 25-30 delyankalar). Boshqacha qilib aytganda har bir delyankaning hosilini qo’shib, tajriba maydoni bo’yicha o’rtacha hosildorlikni chiqarish mumkin. Qonuniy o’zgarishning mohiyati shundaki, delyankalar guruhlari o’rtasidagi hosildorliklardagi farqlar statistik jihatdan ishonchlidir. Yetishtirilayotgan qishloq xo’jalik ekini hosilining bir delyankadan boshqa bir delyankaga o’tishidagi qonuniy o’zgarishi yanada yuqoriroq, yoki aksincha pastroq qiymatli bo’lishi bilan tavsiflanadi (1-rasmga qarang). Tuproq unumdorligi o’zgaruvchanligi qonuniyligining ifodalanish darajasi turlicha bo’lib, asosan, yer uchastkasi rel'efi, yetishtirilayotgan qishloq xo’jalik ekin turi va delyankalar maydoniga bog’liqdir.

Bunda shu narsa nazarda tutiladiki, qonuniy o’zgarishning ta'sirini tajriba delyankasi maydonini oshirish yo’li bilan bartaraf qilib bo’lmaydi. Shuning uchun tuproq unumdorligining qonuniy o’zgarishi holida delyankalar joylashuvining maxsus bir usulidan foydalanish kerak bo’ladi. Tajriba uchastkasining joylashgan joyi va mikrorel'efi hamda tajriba sxemasining murakkabligiga bog’liq ravishda tajriba delyankalari tajriba ishida ishlab chiqilgan usullarning har biridan bittadan qilib joylashtiriladi. 051015 20253035404550 5 10 15 20 25 30 35 38Ҳосилдорлик, ц/га Делянка d e l y a n k a l a r

rasm. Kuzgi bug’doy hosildorligining delyankalar bo’yicha tasodifiy (yuqoriga) va qonuniy (pastga) o’zgaruvchanligi hisobi (chiziqlar bilan o’rtacha hosildorlik darajasi ko’rsatilgan). O’simliklarni himoya qilish bo’yicha dala tajribalarida yer uchastkasi takroriyliklarining ikki xil: yoppasiga va tartibsiz joylashuvi usullaridan foydalaniladi. Yoppasiga joylashtirishda barcha delyankalar bir joyda zich qilib joylashtiriladi va alohida takroriyliklar o’rtasida umumiy chegara bo’ladi. (2-rasm, a). Bunda uchastkaning joylashishiga qarab tajriba takroriyligi bir, ikki yoki undan ko’p yaruslarda joylashtirilishi mumkin. Hosildorlik, s/ga 3637383940414243444546 5 10 15 20 25 30 35 38 Делянки delyankalar

I II III IV a) I II III IV v) b) rasm. Tajriba uchastkasidagi takroriyliklarning yoppasiga joylashtirilishi: a - bitta yarus; b va v mos holda–ikkita va to’rtta yaruslar. I III II IV rasm. Tajriba uchastkasidagi takroriyliklarning tartibsiz joylashtirilishi Takroriyliklarni bitta yarusga joylashtirish usuli, odatda, kam sonli tajriba variantlarida uzunchoq shakldagi uchastkalarda qo’llaniladi. Delyankalarning bunday joylashtirilishi ekinni etishtirish texnologiyasi va uni zararkunanda, begona o’t va kasalliklardan himoya qilish bo’yicha olib boriladigan barcha ishlarni bajarish uchun ancha qulay hisoblanadi. Turli dozalardagi insektitsidlar va fungitsidlarning samaradorligini aniqlash bo’yicha olib boriladigan tajribalarda faqatgina delyankalarni bitta yarusga joylashtirish usuli qo’llaniladi. Bunda tajriba o’tkazishda qo’llaniladigan mashina va mehnat qurollarini orqaga qayrilib olishlari hamda himoyalanish tadbirlari bajarilayotganida pestitsidlar

bilan to’ldirish, yuvish va almashtirish uchun tajriba uchastkasining butun to’la uzunligi bo’ylab keng yo’laklar qoldirilishi mumkinligi nazarda tutiladi. Bunda albatta, dala uchastkalarining atroflarida himoya tadbirlarini bajarish vaqtida texnikalarni qayrilib olishi uchun, ularni yuvish, zapravka qilish va pestitsidlarni almashtirish uchun keng qo’llar qoldirilishi nazarda tutiladi. Yer uchastkasining kvadrat shaklidagi nisbatan kichkina o’lchamlarida, hamda variantlar soni ko’p bo’lgan tajribalarda ikki yoki ko’p yarusli takroriyliklar joshlashtiruvi usulidan foydalaniladi (2-rasm, b va v). Bunda har bir yarusda butun sonli takroriyliklar bo’lishi zarur. Takroriyliklarning tartibsiz joylashuvi (3-rasm) usulidan faqatgina tajribaning barcha takroriyliklarini yoppasiga joylashtirish uchun yetarli o’lchamga ega bo’lgan bir jinsli tajriba uchastkasi bo’lmagan hollardagina qo’llaniladi (misol uchun yer uchastkasining tabiiy to’siqlar bilan ajratilishi holida). Takroriyliklar ichidagi uchastka delyankalari bo’yicha tajriba variantlari joylashtirilishida uch xil guruhdagi: standart, tizimli va tasodifiy usullar qo’llaniladi. Standart usullarda bitta, ikkita tajriba variantlarini nazorat variantlari yoki standart variantlari bilan solishtirib o’rganiladi. Bunday usuldan tuproq unumdorligi ob'ektiv qonuniyatlar asosida o’zgaradigan tajriba maydonlarida qo’llaniladi (rasm, a). I I I II I I V K 1 2 K 3 1 K 2 3 K 1 2 K 3 1 K 2 3 K a) 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 1 2 3 4 I I II I

I I V b) I II I II III III IV IV v) g) rasm. Yer uchastkasidagi tajriba variantlarini joylashtirish usullari: a) - 3 xil variantning 4 martalik takrorlanishi joylashuvining standart usuli; b) - 4 ta variantni tizimli joylashtirish usuli; v) - variantlarning tizimli usulda 2 yarusli joylashuvi; g) - 8 ta variantlarning ko ’ p yarusli joylashuvi . Standart usullarni qo’llash va solishtirish jarayonida bir qancha kamchiliklar borligi aniqlandi: -qo’shni delyankalardan olinadigan hosildorliklar o’rtasidagi uzviy bog’liqlik har doim ham kuzatilavermaydi; -variantlar soni ko’p (12 tadan ortiqroq) bo’lganda bir-biridan uzoq joylashgan delyankalarni solishtirish qiyin bo’lib qoladi. Bundan tashqari, tajriba variantlari ko’p bo’lganda standart usullar juda murakkab va yer maydonlaridan samarasiz foydalanish bilan tavsiflanadi. Bu usuldan istiqbolli liniyalarni aniqlab olish uchun dastlabki ajratib olish maqsadida seleksiyada qo’llash maqsadga muvofiq. Tizimli usulda tajriba variantlari ma'lum bir ketma-ketlikda takroriyliklar ichidagi delyankalarga joylashtiriladi (rasm, b). Bu usulda variantlarni joylashtirishning bir necha xil usullari bor. Takroriyliklarning 1 qator qilib joylashuvida eng ko’p har bir takroriyliklardagi tajriba variantlarining 1 2 3 4 1 2 3 4 3 4 1 2 3 4 1 2

ketma-ket joylashuvi tarqalgan. Masalan, agar mabodo birinchi takrorlanishda tajriba variantlari 1, 2, 3, 4 ketma-ketligida joylashgan bo’lsa, u holda xuddi o’shanday tartib qolgan takrorlanishlarda ham saqlanib qolishi zarur. Shaxmat tartibidagi joylashuvda variantlar ketma-ketligi tartibi turli yarusli takrorlanishlarda surilib boradi. Keyingi yaruslardagi variantlar joylashuvini surish zarur bo’lgan delyankalar sonini aniqlash uchun tajriba variantlari miqdorini yaruslar soniga bo’linadi. Masalan, takrorlanishlarning 6 ta variant va 3 yarusli joylashuvida 2-yarusda 2 ta nomerga (6:3=2), 2 yarusli holida bo’lsa har bir yarusda 2 ta nomerga surib qo’yish zarur bo’ladi (rasm, v). Yer uchastkasi variantlarining ko’p yarusli joylashuvida bir xil variantlarning o’zining vertikal yo’nalishda ham, gorizontal yo’nalishda ham hududiy jihatdan yaqinlashuviga yo’l qo’yib bo’lmaydi. Bir xil variantlarni mumkin qadar bir-biridan uzoqlashtirish zarur bo’ladi. Takroriyliklarning ko’p yarusli joylashtiruvida vertikal ustunchalardagi har bir variant delyankalarini 1 marta joylashtirish kerak bo’ladi (rasm, g). Tizimli usullar soddaligi bilan ajralib turadi, lekin ular ham kamchiliklardan holi emas: hodisalarning variantlar bo’yicha ko’pincha mumkin bo’lgan va oldindan bashorat qilib bo’lmaydigan buzilishlari, tajriba hatoliklarini statistik baholashning ishonarli bo’lmasligi hollari kuzatiladi. Masalan, tuproq unumdorligi o’zgarishlari bilan bu usulda joylashtirish korrelyatsiyasining yuz berishi mumkinligi tufayli paydo bo’luvchi tizimli xatoliklar yig’ilib qolishi ehtimolligi tuproq unumdorligining qonuniy o’zgarishi tizimli joylashuvning kamchiligi bo’lib hisoblanadi. Bu holda variantlarning bir qismi yaqin joylashgan delyankalardagi takrorlanishlar ichida, boshqalari bo’lsa, bir-biridan uzoqda bo’lgan delyankalarda joylashadi. Bu hodisa esa variantlarning o’z-o’zi va nazorat bilan asossiz ravishda taqqoslanishlariga olib keladi. Variantlarning tasodifiy joylashuvi ularning har bir takrorlanish delyankalaridagi tasodifiy joylashuvini hisobga oladi (5-rasm). Tajriba amaliyotida tasodifiy bloklar (takrorlanishlar) (6-rasm), lotin kvadrat (7-,8-rasmlar) va lotin to’g’ri to’rtburchak usullari eng ko’p tarqalgan hisoblanadi (9-rasm). Lotin kvadrati usuli bo’yicha variantlarning joylashuvida takrorlanishlar soni albatta variantlar soniga teng bo’lishi zarur (4x4; 5x5; 6x6). Maydonda ular qatorlar va ustunlar ko’rinishida joylashtiriladi.

Har bir qator va ustunda barcha variantlarning to’liq to’plami bo’lishi (bunda xech bir variant qatorda ham, ustunda ham takrorlanmasligi) zarur. Delyankalar kvadratli yoki bo’yi eniga nisbatan bir oz uzunroq bo’lishi mumkin. Bu usulning asosiy kamchiliklaridan biri takrorlanishlar va variantlar soni teng bo’lishinining talab etilishidir. I I I II I V 3 2 4 1 3 1 4 2 4 1 2 3 1 3 4 2 I I I 3 5 6 2 1 4 8 7 8 5 2 1 6 3 4 7 8 5 7 1 6 7 3 2 4 6 8 3 1 7 2 5 III IV I rasm. Tajriba variantlarining 1 ta (a), 2 ta (b) va 4 ta (v) yaruslarda tasodifiy usulda joylashuvi sxemasi. Variantlar soni 8 tadan ortiqroq bo’lganida lotin to’g’ri to’rtburchak usulidan foydalaniladi. Bunda takrorlanishlar ichidagi variantlar soni takrorlanishlar soniga karrali qilib joylashtiriladi. Masalan, bu usulda 3 martalik takrorlanishlarda tajribani 4 1 2 3 5 8 7 6 3 6 5 8 1 7 2 4 1 5 7 4 3 2 6 8 2 4 6 8 7 5 3 1

6, 9 va 12 ta, 4 martalik takrorlanishlarda esa 8, 12 va 16 variantlar bilan o’tkazish mumkin. Bu ikkala sonning nisbati har bir mos lotin kvadrati vertikal qatorini bo’lish zarur bo’lgan tasmalar sonini beradi. Masalan, 8 ta variantning 4 martalik takrorlanishidagi tajribada lotin to’g’ri to’rtburchak usuli bo’yicha variantlar joylashtirilishida har bir vertikal qatorni 2 ta tasmalarga ajratish kerak bo’ladi. Bunday tajribaning sxemasi 4x4x2 ko’rinishida belgilanadi. Bunday sxemada 1-turgan son tajribadagi takrorlanishlarni, keyingi 2 ta sonlarning ko’paytmasi o’rganilayotgan variantlar sonini, hamma 3 ta sonlarning ko’paytmasi esa tajribadagi delyankalar sonini bildiradi. Shuni aytib o’tish joizki, qatorlar va ustunlar barcha variantlarning to’liq to’plamiga ega bo’lishini hisobga olgan holda delyankalar bo’yicha variantlarni tasodifiy joylashtirish zarur bo’ladi. Bu esa 2 ta perpendikulyar yo’nalishlardagi tuproq unumdorligi tizimli o’zgarishlarining ta'sirini bartaraf qiladi va matematik qayta ishlash yo’li bilan eksperiment xatoligini kamaytirishga imkon beradi. a b 7 6 5 2 4 3 1 3 1 0 9 1 8 2 6 4 5 7 5 4 7 3 1 2 6 6 4 7 5 9 1 1 3 2 82 3 4 5 1 5 1 2 3 4 3 4 5 1 2 1 2 3 4 5

2 3 1 6 7 4 5 6 7 4 1 3 5 2 3 5 6 7 2 1 4 1 2 3 4 5 6 7 0 5 7 8 2 4 3 1 0 9 1 6 8 9 1 0 6 7 1 2 5 4 3 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 0 v G rasm. Tasodifiy takrorlanishlar usulida variantlar joylashuvi sxemasi: a, b va g - mos holda variantlar soni 5, 6, 7 va 10. 1 2 3 4 5 6 3 5 2 1 4 6 2 3 4 5 6 1 2 6 5 4 1 3 3 4 5 6 1 2 1 4 6 3 2 5 4 5 6 1 2 3 6 2 4 5 3 1 5 6 1 2 3 4 4 1 3 6 5 2 6 1 2 3 4 5 5 3 1 2 6 4 a b 5 4 2 1 3 2 5 4 3 1 3 1 5 2 4 4 3 1 5 2 1 2 3 4 51 2 3 4 3 4 1 2 2 1 4 3 4 3 2 1

rasm. Tajriba variantlarining lotin kvadrati usulida joylashtirilishi sxemasi: a-tizimli; b - tasodifiy. rasm. Lotin kvadrati usulida 4 ta (a) va 5 ta (b) tajriba variantlari joylashuvi. I 3 5 6 7

II III IV rasm. Lotin to’g’ri to’rtburchak usulidagi tajriba uchastkasida variantlarning joylashuvi sxemasi. Yer uchastkasini tanlash, undagi delyankalarni joylashtirishni bir qancha faktorlarni hisobga olgan holda amalga oshirish zarur. Tajriba uchastkasi suv havzasidan (200 m dan ko’proq), yashash joylaridan (50-100 m), uy hayvonlari fermalari, o’rmon hududidan (25-30 m), devorli o’simliklardan (10 m) uzoqroq masofada bo’lishi zarur. Tajriba ekinining zararlanishining oldini olish maqsadida yo’l yoqasiga yaqin joyga (20 m) joylashtirmaslik zarur. Mumkin qadar bir tekis yoritish va boshqa faktorlarning tajriba o’simliklariga ta'sirini bir xil bo’lishini ta'minlash maqsadida delyankalarni aytib o’tilgan ob'ektlarga perpendikulyar qilib joylashtiriladi. TOPShIRIQ : turli usullarni qo’llab yer uchastkasidagi tajribalar variantlarini joylashtirish bo’yicha masalani yeching. 1-variant : standart usulda 10 ta variantni 4 marta takrorlanishda joylashtiring. 2-variant : tasodifiy usulda tajribani 5 ta variantda 2 yarusli 4 karrali takrorlanishda joylashtiring. 3-variant : turli pestitsidlar bilan qiya tekislikdagi tajriba 8 ta variantini 4 marta takrorlanishda tasodifiy usulda joylashtiring. 4-variant : tuproq unumdorligi o’zgarishi koeffitsienti V = 6 %, a S x = 3 % bo’lganida tajribani 6 variantda tasodifiy usulda joylashtiring. 5-variant : lotin to’g’ri to’rtburchak usulida 12 ta variantni 4 karra takrorlanishda joylashtiring. 1 4 2 8 2 7 8 6 4 1 3 5 7 2 1 3 6 8 5 4 8 3 7 1 5 6 4 2

6-variant : tasodifiy usuldan foydalanib 6 ta variantni 6 karrali takrorlanishda joylashtiring. 7-variant : Tuproq unumdorligi o’zgarishi koeffitsienti V = 8 %, = 4,5 % bo’lganida 12 ta variantni tizimli usulda joylashtiring. 8-variant : tajriba uchastkasi tuprog’i unumdorligining tasodifiy o’zgarishi holida 2 ta perpendikulyar yo’nalishlardagi tajriba 12 ta variantining 4 karrali takrorlanishidagi eng optimal usulni tanlang. 9-variant : tajriba uchastkasi tuprog’i unumdorligi qonuniy o’zgarishga ega bo’lgan holidagi tajriba 16 ta variantini 4 karra takrorlanishda joylashtiring 10-variant : tasodifiy usulda tajriba 8 ta variantini 4 karra takrorlanishida joylashtiring. Bunda shimoldan janubga tomon tajriba uchastkasi bo’ylab daraxtlardan himoya tasmasi mavjudligini hisobga olgan holda delyankalarni yo’naltiring. 11-variant : tajriba 8 ta variantini 2 yarus, 4 karrali takrorlanishda tizimli usulda joylashtiring. 12-variant : standart usulda tajribani 12 variant, 4 karra takrorlanishda joylashtiring. 13-variant : 1 ta yo’nalishdagi tajriba uchastkasi tuprog’i unumdorligining qonuniy o’zgarishi holida 9 ta variant, 3 karra takrorlanish joylashtirilishining optimal usulini tanlang. 14-variant : 7 variant, 4 yarus va 4 karrali takrorlanishdagi tajribani tasodifiy usulda joylashtiring. 15-variant : 2 ta perpendikulyar yo’nalishlarda tuproq unumdorligi o’zgarishi holi uchun 12 variant, 4 karra takrorlanishni joylashtirishning optimal variantini tanlang. Tajriba sxemasini tuzish, rejalashtirish va uning tuzilishi Tajriba sxemasini tuzish ko’p jihatdan izlanishlar muvaffaqiyatiga bog’liq bo’lgan eng qiyin va mas'uliyatli masala hisoblanadi. O’tkazilgan tajriba

natijalarini ishlab chiqarishda qo’llashning mumkinligi ko’p jihatdan uning sxemasi to’g’ri tuzilganligi bilan aniqlanadi. Mashg’ulotning maqsadi . Tajriba sxemasini tuzishga qo’yiladigan asosiy talablarni o’rganish. Qishloq xo’jaligi ekinlari zararkunadalariga qarshi kurashda pestitsidlardan foydalanish bo’yicha bir faktorli va ko’p faktorli tajriba sxemalarini tuzish. Uslubiy ko’rsatmalar . Ilmiy tadqiqot ishlarini, ya'ni tajribani rejalashtirish- bu ilmiy tekshiruv maqsadlarini aniqlash, tajriba sxemasini ishlab chiqish, er uchastkasini hamda tajribaning optimal strukturasini tanlash kabi bosqichlardan iboratdir. Tajribani rejalashtirishda yo’l qo’yilgan xatoliklarni keyinchalik tajribani o’tkazish davomida yoki olingan natijalarni aniq statistik usullarda baholash orqali ham to’g’irlash mumkin emas. Ilmiy tekshiruv ishlari boshlanishidan avval quyidagilarni aniqlash lozim bo’ladi, ya'ni: ‒ mavzuni tanlash, tajribani maqsadi va o’rganish ob'ektlarini belgilash; ‒ o’rganilayotgan masalaning shu kundan holati bilan tanishish va ishchi gipotezani va metodikasini ishlab chiqish. ‒ tajriba sxemasini va metodikasini ishlab chiqish. Mavzuni tanlash va tajribaning maqsadini aniklash bu muxim masala bo’lib, bunda o’rganiluvchi holatning har tomonlama mantiqan tahlil etish, tajribani boshlash va uni o’tkazish strategiyasini aniq ko’z oldiga keltira bilish demaqdir. Tajribaning rejalashtirish keyingi bosqichda ya'ni o’rganilishi lozim bo’lgan masalaning shu kundagi holati-bu ilmiy adabiyotlar bilan tanishish va bir yoki bir nechta ishchi gipotezani oldinga surishdir. Ishchi gipotezasini oldinga surish orqaligina tajriba sxemasi va uning dasturini ishlab chiqishga imkoniyat yaratiladi. Tajriba dasturida uning sxemasi, o’tkazish usuli va texnikasi kuzatuvlar hamda hisoblovlar (uchet) o’tkazishlar aks etiriladi. Tajribani rejalashtirishdagi muhim vazifalardan biri bu tajribaning sxemasini ishlab chiqishdir. Tajriba sxemasini ishlab chiqilishida:

Tajribaning xususiyatlik va faktorlilik (ya'ni ko’p faktorli tajribada tekshirilayotgan har bir faktorning uchrashi mumkin bo’lgan holatlarini hisobga olish) prinsiplariga amal qilish. Nazorat variantni to’g’ri tanlay bilish va tajribaga yo’ldosh bo’lgan, lekin maxsus o’rganilmaydigan sharoitlarni bilish. Tajribada uchraydigan asosiy (tajriba markazi) va o’rganiluvchi faktorlarning o’zgaruvchanlik birliklarini (qiymatlarini) belgilash kabi holatlarga alohida e'tibor berish lozim bo’ladi. Bir faktorli tajriba sxemasini tuzishda tajriba natijalariga ta'sir kursatuvchi holatni egri chiziqli grafik orqali ikki o’lchamli maydonda joylanish holatlarini belgilash uchun kamida 6-8 ta kuzatiluvchi darajada bo’lmog’i lozimdir. Ko’p faktorli tajriba planlashtirilganda esa, faktorlarning ta'siri (natijalarga) va o’zaro ta'sirlari ham e'tiborga olinishi kerak bo’ladi.Bunda, hosil etiladigan natijalarga faktorlarning qaysi biri yoki ularning namoyondasi qay holatda bo’lganda ko’proq ta'surot o’tkazishlariga ijobiy baho berish mumkin bo’ladi. Bir faktorli tajriba yagona gradatsiya bo’lsa A, V, S,…….Z, yoki ular ko’p uchrovchi gradatsiya (doza me'yor hollarida bo’lsa A(a o , a 1 , a 2 ,….a n ) V(b o , b 1 , b 2 …….b n ) kabi belgilanadi. Ko’p faktorli tajribada esa, uning f(X 1 ,X 2 ,….. X n ) kabi munosabat holida bo’ladi. Dala tajribasini rejalashtirishda asosiy e'tibor tajribann o’tkazish metodikasini uning maqsadi va vazifalaridan kelib chiqishiga, tajriba chizmasi, yer uchastkasini to’g’ri tanlashga, tajriba maydonida takrorlanishlar, variantlar va maydonchalarni to’g’ri joylashtirishga qaratilishi lozim. Bundan tashqari tajribani rejalashtira turib, hosilni o’z muddatida va yoppasiga yig’ib olish kabi sharoitlariga e'tibor berish kerak. Hosilni yig’ishdan oldin dala uchastkalari kuzatib chiqiladi, tajriba maydonchalarining chegarasi qoziqlar bnlan ajratib belgilanadi. Ba'zi hollarda, maydonchalardagi o’simlik turli sabablar ta'sirida zararlangan bo’lsa, ular ma'lum tartib asosida hisobdan chiqariladi. Bunday hollarda hisobdan chiqarilgan maydonning miqdori tajriba maydonchalarining 50% dan oshmasligi lozim.

Hosilni yig’ishda hamma variantlar (ham tajriba, ham nazorat) bir xil vosita bilan kisqa muddatda iloji bo’lsa bir kunda terib olinishi zarur. Umuman, tajriba ishlarida hosil 2 xil usulda yig’ib olinadi: yoppasiga yig’ish usuli; alohida-alohida (variant) yig’ish. Yoppasiga yig’ish usuli dala tajribasida juda ko’p ko’llaniladigan usul, bunda hamma hosil har bir tajriba maydonchalaridan alohida tortib olinadi va hisob etiladi. Alohida bog’lamlar holida hosilni yig’ish esa ba'zi ozuqa o’tsimon ekinlari va tola beruvchi o’simliklarda qo’llanilib, bunda tajriba mandonchasidagi o’simliklar o’rib olinadi, dalada bir oz quritilib har yer har yerdan 40-80 ta 5-7 kg lik bog’lamlar tanlab olinada. Bu bog’lamlar qoplarga solinadn va maxsus xonalarda quritib saqlanadi. Tajriba sxemasi 1 ta umumiy g’oyaga birlashgan va unga kiruvchi o’rganilayotgan va nazorat variantlar majmuidan iborat. Har bir sxemada albatta izlanishlar natijasida alohida bir variantning samaradorligini aniqlab berishga imkon beruvchi taqqoslash elementi bo’lishi zarur. Bunday taqqoslash elementi bo’lib, odatda, boshqa variantlar yoki ularning tarkibiy qismini taqqoslaydigan nazorat (standart) hisoblanadi. Nazorat nisbatan ko’p bo’lmagan variantlar soniga to’g’ri kelishi zarur. Eksperiment sxemasini ishlab chiqishda quyidagi talablarga amal qilish zarur: yagona farqlash va faktorlash prinsiplariga bo’ysunish; nazorat (standart) variantini to’g’ri tanlash va tajribaning o’rganilmaydigan shart-sharoit (fon)larini aniqlash; asosiy daraja (eksperiment markazi) va o’rganilayotgan faktorlar o’zgarishi oraliqlarini to’g’ri tanlash.YAgona farqlash prinsipiga amal qilish - tajribaning uslubiy jihatdan to’g’ri qo’yilishining majburiy sharti bo’lib, u turli variantlar ma'lumotlarini taqqoslashning ta'minlanishiga imkon beradi. Masalan, pestitsidlar bilan dala sharoitida o’tkaziladigan tajribada variantlar bo’yicha yagona farqlash bo’lib pestitsidlar konsentratsiyalari hisoblanadi. Tajribaning qolgan boshqa shartlari (tuproqni qayta ishlash, avvalgi ekinlar, ekishning muddati

va me'yorlari, ekinni parvarishlash) barcha variantlarda bir xil bo’lishi lozim. Uslubiy jihatdan eksperiment sxemasini rejalashtirishda juda muhim bo’lib tajriba variantlarini taqqoslaydigan nazorat (standart) variantini aniqlash hisoblanadi. Entomologik va fitopatologik tajribalarda nazorat vriantini tanlash o’zining ma'lum bir spetsifik xususiyatlariga ega bo’ladi. Zararkunanda organizm va begona o’tlarga qarshi kurashda o’simliklarga purkash uchun pestitsidlardan foydalanish bo’yicha olib boriladigan tajribalarda kimyoviy preparatlarsiz o’tkaziladigan variant nazorat varianti hisoblanadi. Lekin bir hil shart-sharoitlarga amal qilish maqsadida nazorat varianti pestitsidlarsiz toza suv bilan purkaladi. Yangi turdagi pestitsivlarni o’rganishda qo’shimcha nazorat sifatida yaxshi o’rganilgan va keng qo’llaniladigan standart preparatli variant tanlanadi. Kimyoviy preparatlar turlari va qo’llash muddatlarini o’rganish bo’yicha olib boriladigan izlanishlarda bo’lsa, qo’shimcha nazorat sifatida odatiy standart variant yoki pestitsid qo’llashning umumiy qabul qilingan muddatlari variant sifatida tanlanadi. Bir necha faktorlarni o’rganish bo’yicha olib boriladigan tajribalar, xususan, qishloq xo’jaligi ekinlarini sanoat va intensiv texnologiyalari bilan parvarishlashning agrotexnik usullaridan foydalanish fonida pestitsidlar samaradorligini o’rganishda reja tuzish va nazorat variantlarini to’g’ri tanlash yanada murakkab bo’ladi. Bunday tajribalarda nazorat sifatida barcha agrotexnik fonlarda pestitsidlarsiz o’tkaziladigan variantlar hamda standart sifatida qabul qilingan kimyoviy preparatli variantlardan bittadan tanlab olinishi zarur. Pestitsidlar, navlar, zararkunadalar, kasallak qo’zg’atuvchilar va begona o’tlar bilan o’tkaziladigan tajribalarning har bir turi sxema va dasturlarini tuzishning spetsifik xususiyatlari tayin bir er uchastkasidagi variantlar joylashuvining uslubiyati va ular natijalarining statistik qayta ishlanishi bilan uzviy bog’liqdir. Tajribaning real sxemasi turlicha talablar va imkoniyatlarning sintezi hisoblanadi. Tajribaning to’liq faktoriallanishi (TTF) rejasi. Ko’p faktorli sxemani ishlab chiqish va to’g’ri tuzish yagona farqli prinsip asosida tuzilgan bir faktorli sxemaga nisbatan murakkabroq bo’ladi. Ko’p faktorli eksperimentda nafaqat faktorlarning

ta'siri, balki yana bir necha o’rganilayotgan faktorlarning o’zaro ta'siri ham o’rganiladi. Shuning uchun bunday tajriba sxemasi variantlarning barcha mumkin bo’lgan kombinatsiyalari hamda ularning o’zaro ta'sirini hisobga olishi zarur bo’ladi. TTF yordamida o’simlik va zararli organizmlarning reaksiyasi haqida ma'lumot olish va har bir faktor preparatlari (gradatsiyalari) dozalarining boshqa turlariga ta'siri, ya'ni ularning o’zaro ta'sirini aniqlash mumkin bo’ladi. Masalan, organik va mineral o’g’itlardan foydalanib ularning har birining bug’doy zang kasallagi rivojlanishiga ta'sirini o’rganish mumkin bo’ladi. Bundan tashqari, organik va mineral o’g’itlarning ulardan bir vaqtda foydalaniladigan variantda bu kasalliklar patogeniga ta'sirini aniqlash mumkin bo’ladi. Bunday hollarda o’g’itlarning o’zaro ta'siri haqida fikr yuritiladi. Eksperiment to’liq faktoriallanishi sxemasi bir faktorialli sxemaga nisbatan bir qancha muhim afzalliklarga ega. Faktorlarning turli aralashmasini tekshirish, xususan, ularning har birining boshqa faktorlar hosil qilgan turli sharoitlardagi ta'sirini aniqlash hamda o’zgaruvchan sharoitlarda asqotadigan amaliy tavsiyalar ishlab chiqish uchun yanada ishonchliroq ma'lumotlarni olishga imkon beradi. To’liq faktoriallanish sxemalarining jiddiy kamchiligi 4-5 va undan ko’proq gradatsiyalardagi uning 3 ta va undan ko’proq faktorlarni o’rganishning ko’p variantliligida bo’lib, bu hol tajribani amalga oshirishni qiyinlashtiradi. Sxemalarni rejalashtirishda variantlar sifat jihatdan (turli xil pestitsidlarni o’rganish bo’yicha tajribalar, tuproq, avvalgi ekin va mineral o’g’itlar shakllarini qayta ishlash usullarida) ham, miqdoriy jihatdan (pestitsidlarning turli xil me'yorlari ishlatilishi, urug’ ekish me'yorlari, o’g’itlar dozalari bilan olib boriladigan tajribalarda) ham farq qilishi mumkinligini hisobga olish zarur. Shuning uchun ham tajribani rejalashtirayotganda faktorlarning sifatiy va miqdoriy gradatsiyalarini ularning o’rganilayotgan ob'ekt - zararkunanda, kasallik qo’zg’atuvchi yoki begona o’tga ta'sirini qarab chiqish muhimdir. To’liq faktoriallash tizimlarini rejalashtirish variantlarga maxsus belgilashlar kiritish (kodlash) yordamida engillashtiriladi. Agar bir faktorli dala eksperimentlarida tajriba sxemasini tuzishda variantlarning qay birida sifat

jihatdan, qay birida miqdoriy jihatdan farqlanishini holda hisobga olish muhim bo’ladigan bo’lsa, ko’p faktorli tajribalar sxemalarida bo’lsa faktorlarining ta'siri va o’zaro ta'siri miqdoriy jihatdan ham, sifat ko’rsatkichlari jihatidan ham o’rganiladi. Bu holda kodlash usulini qo’llashda miqdoriy ko’rsatkichlari uchun nolli gradatsiya o’rganilayotgan faktorning yo’qligini anglatadi (masalan, pestitsidlarni ishlatilmagan variant); sifatiy ko’rsatkichlar uchun bo’lsa nolli gradatsiya nazorat varianti (standart pestitsid yoki nav) ni anglatadi. Misol: Fungitsid va mineral o’g’itlarning kuzgi bug’doyning zang kasalligi qo’zg’atuvchisi bilan zararlanishiga ta'sirini o’rganish. Tajribada har ikkala o’rganiladigan faktorlar (A - fungitsid, V - mineral o’g’itlar) 2 ta gradatsiyalarda sinaladi: sineb - 0 va 4 kg/ga va mineral o’g’itlar - 0 va N30P45K45. Bunday tajriba 2x2 qilib belgilanadi. Bu tajriba sxemasidagi variantlar soni ko’paytirish orqali topiladi 2x2=4. Uning sxemasi quyidagicha: o’g’itlarsiz va fungitsidlarsiz (nazorat); sineb (4 kg/ga); mineral o’g’itlar (N30P45K45); sineb (4 kg/ga) + mineral o’g’itlar (N30P45K45). Agar sxemaga uchinchi faktor, masalan, organik o’g’itlar, va ular ham 2 ta gradatsiyada qo’shilsa, u holda 8 ta variantli faktorial sxemani olamiz - 2x2x2=8: o’g’itlarsiz; sineb (4 kg/ga); mineral o’g’itlar (N30P45K45); organik o’g’itlar (10 t/ga); sineb (4 kg/ga) + organik o’g’itlar (10 t/ga); sineb (4 kg/ga) + mineral o’g’itlar (N30P45K45); mineral o’g’itlar (N30P45K45) + organik o’g’itlar (10 t/ga); sineb (4 kg/ga) + organik o’g’itlar (10 t/ga) + mineral o’g’itlar (N30P45K45). To’liq faktorial eksperimentning bunday sxemasi fungitsid va o’g’itlarning mumkin bo’lgan barcha hamjihatliklarini aniqlaydi. U bug’doyda zang kasalligi rivojlanishiga sineb, organik va mineral o’g’itlarning alohida, juftliklarda va uchalasi bo’lgan hollardagi ta'sirini aniqlashga imkon beradi. Tajribalar murakkab sxemalarini rejalashtirishda o’rganilayotgan faktorlar kodlash uchun bosh lotin harflari A, B, C, D va hokazolar bilan belgilanadi:

Kodlash ko’p faktorli tajribalar sxemalarining turli xilligini rejalashtirish matritsasi deb ataluvchi standart jadvallar qatoriga olib kelishga imkon beradi. Jadvaldagi ustunlar soni faktorlar soniga, qatorlar soni bo’lsa, variantlar soniga mos keladi (jadval). Rejalashtirish matritsasini tuzish dala tajribasi bevosita olib borilganida izlanuvchining ishini ancha engillashtiradi. jadval Kodlangan o’zgaruvchilarda to’liq faktorial eksperiment rejasi (2x2 va2x2x2 sxemalari bo’yicha) Vari ant Faktor variant tartib i A B (qator)larning belgilanishi 1 0 0 0 2 1 0 A 3 0 1 B 4 1 1 AV Vari ant tartibi Faktor variant (qator)larning belgilanishi 1 0 0 0 0 2 1 0 0 A 3 0 1 0 B 4 0 0 1 C 5 1 1 0 AB 6 1 0 1 AC 7 0 1 1 BC 8 1 1 1 ABC

TOPShIRIQ : topshiriqning taklif etilgan variant (bir faktorli va ko’p faktorli tajriba) lardabir faktorli tajriba sxemasi va ko’p faktorli tajriba rejalashtirish matritsasini tuzing. 1-variant : karam oq kapalagiga qarshi 2 ta gradatsiyada kurashda karbofos preparati samaradorligini o’rganish bo’yicha tajriba sxemasini tuzing; organik (3 ta gradatsiyada) va mineral o’g’itlar turli xil dozalarining kuzgi bug’doy ildish chirish kasalligiga ta'sirini o’rganish bo’yicha tajribani rejalashtirish matritsasini tuzing. 2-variant : olma kuyasiga qarshi kurashishda insektitsidlar qo’shilgan aralashmada bitoksibatsillinning samaradorligini (2 ta gradatsiyada) 2,0 va 3,0 kg/ ga dozalarda o’rganish bo’yicha tajriba sxemasini tuzing; urug’larni ekishdan avvalgi GXSG (20 kg/t) va ekish paytida volaton (75 kg/ga) bilan qayta ishlashning bug’doy qora qo’ng’iziga qarshi kurashdagi samaradorligini o’rganish bo’yicha tajribani rejalashtirish matritsasini tuzing. 3-variant : tayin bir xo’jalik sharoitida nok kuyasiga qarshi kurashda sariq trixogrammaning samaradorligini o’rganish bo’yicha dala tajribasi sxemasini tuzing (bunda trixogrammalar 3 marotaba 150 mingta/ga qilib chiqarilganligini hisobga oling); tuproqni qayta ishlash (chuqur haydash, maydalash, chuqur haydash va maydalash) usullari va kuzgi bug’doy ekish muddatlari (5 va 20 sentyabr)ning ildish chirish kasalligi bartaraf qilinishiga ta'sirini o’rganish bo’yicha tajriba o’tkazish uchun rejalashtirish matritsasini tuzing. 4-variant : bazudin va ftalofos preparatlarining 2 va 3 gradatsiyalarda kichkina hajmda purkash orqali oddiy lavlagi uzunburuniga qarshi kurashishning samaradorligini o’rganish bo’yicha tajriba sxemasini tuzing; foksim preparati (3 ta gradatsiyada) va organik (30 t/ga) va mineral (2 ta gradatsiyada) o’g’itlar kiritilishining oddiy lavlagi uzunburuni soniga ta'siri samaradorligini o’rganish bo’yicha tajriba matritsasi rejasini tuzing. 5-variant : kuzgi bug’doy ildiz chirish kasalligiga qarshi kurashda granozan, fundazol, preparatlaridan foydalanib zaharlovchilar samaradorligini o’rganish uchun dala tajribasi sxemasini tuzing;

g’o’zaning viltga chidamliligiga ohaklash (3 ta gradatsiya - 0, 1,0 va 1,5 t/ga munosabatlarda) va fosforli-kaliyli o’g’itlar (R45 K30 i R90K60) ning ta'sirini o’rganish bo’yicha tajriba rejalashtirilishi matritsasini tuzing. 6-variant : javdar septorioz kasalligiga qarshi kurashda kontakt va tizimli ta'sirli fungitsidlar (sineb - 3,0 va 4,0 kg/ga hamda fundazol - 0,3 va 0,6 kg/ga) samaradorligini aniqlash bo’yicha tajriba sxemasini tuzing; sug’orishning (2 ta gradatsiyada) va to’liq mineral o’g’itlar (N60P60K60, N9oP9oK9o, N120P120K120) turli dozalarining g’o’zaning vilt bilan zararlanishiga ta'sirini o’rganish bo’yicha tajribaning rejalashtirish matritsasini tuzing. 7-variant : olmaning barg kemiruvchi zararkunandalariga qarshi kurashda lepidotsidning (3 ta gradatsiyada) samaradorligini o’rganish bo’yicha dala tajribasi sxemasini tuzing; bug’doy qora qo’ng’izi soniga insektitsidlar (3 ta gradatsiyada) va tuproqni qayta ishlash usullarining (plug bilan va plugsiz) samaradorligini o’rganish bo’yicha tajribani rejalashtirish matritsasini tuzing. 8-variant : bodring zararkunandalariga qarshi kurashda aktellik (3 ta - 0,3; 0,5 va 1,0 l/ga gradatsiyalarda) samaradorligini o’rganish bo’yicha dala tajribasi sxemasini tuzing; zaharlovchilar (baytan universal - 2 kg/t, fundazol - 2,5 kg/t va panoram - 2,5 kg/t) va mineral o’g’itlarning bug’doy chang va qattiq boshoq kasalliklariga qarshi kurash samaradorligini o’rganish bo’yicha tajribani rejalashtirish matritsasini tuzing. 9-variant : himoyalangan tuproqdagi o’rgimchakkanaga qarshi kurashda fitoseyulyus (1:50, 1:100 va 1:200 munosabatlarda) qo’llashning samaradorligini o’rganish bo’yicha dala tajribasi sxemasini tuzing; ekish (2 ta gradatsiyada) va mineral o’g’itlar (3 ta gradatsiyada) me'yorlarining kungaboqar oq chirish kasalligiga qarshi kurash samaradorligini o’rganish bo’yicha tajribani rejalashtirish matritsasini tuzing. 10-variant : bug’doy qora qo’ng’iziga qarshi kurashda bazudin (25 va 50 kg/ga) qo’llashning samaradorligini o’rganish bo’yicha tajriba sxemasini tuzing; olma kanalariga qarshi kurashda dikofol (2,0; 3,0 va 4,0 l/ga) samaradorligini o’rganish bo’yicha tajribani rejalashtirish matritsasini tuzing.

11- variant : olma kuyasiga qarshi kurashda dursban (2,0; 2,5 va 3,0 l / ga ) samaradorligini o ’ rganish bo ’ yicha tajriba sxemasini tuzing ; urug ’ larni ekishdan avval Vitavaks (20 kg / t ) bilan purkash va ekish paytida tuproqqa volaton (75 kg / ga ) kiritish orqali qora qo ’ ng ’ izga qarshi kurashish samaradorligini o ’ rganish bo ’ yicha tajribani rejalashtirish matritsasini tuzing . 12- variant : donli ekinlar un - shudring kasalligiga qarshi kurashda tilt (0,3 va 0,5 l / ga ) va oltingugurt eritmasi (4,0 va 6,0 kg / ga ) samaradorligini o ’ rganish bo ’ yicha tajriba sxemasini tuzing ; urug ’ larni bronokot (5,0; 7,0 va 8,0 kg / ga ) bilan zaharlash va urug ’ larni chuqurlikka (3 va 5 sm ) ko ’ mishning g ’ o ’ za gommoz kasalligiga qarshi kurashishdagi samaradorligiga ta ' sirini o ’ rganish bo ’ yicha tajribani rejalashtirish matritsasini tuzing . 13-variant : sharqiy shaftoli kuyasiga qarshi kurashda fozalon (2,0 va 2,4 l/ga) va selekron (2,0; 3,0 va 4,0 l/ga) qo’llashning samaradorligini o’rganish bo’yicha tajriba sxemasini tuzing; piyoz pashshasiga qarshi kurashishda ekish payti yoki to’yintirilishida tuproqqa kiritiluvchi bazudinning (50 kg/ga) samaradorligini o’rganish bo’yicha tajribani rejalashtirish matritsasini tuzing. 14-variant : himoyalangan tuproqdagi bodring un-shudring kasalligiga qarshi kurashda bayleton (2 ta gradatsiyada) qo’llashning samaradorligini o’rganish bo’yicha tajriba sxemasini tuzing; juda kam va ko’p to’yintirib sug’orish hamda fosfor-kaliy o’g’itlari (R45K30 va P90K60) ning makkajo’xori ekini qavariq boshli kasalligi bilan zararlanishiga ta'sirini o’rganish bo’yicha tajribani rejalashtirish matritsasini tuzing. 15-variant : pomidorning fitoftoroz kasalligiga qarshi kurashda tigam (2 ta gradatsiyada) ta'sirini o’rganish bo’yicha tajriba sxemasini tuzing; bodringni ekishdan avval tigam (3,0 va 4,0 kg/t) preparati va peronosporoz kasalligiga qarshi kurashda polikarbatsin (0,2 va 0,4%) bilan qayta ishlash samaradorligini o’rganish bo’yicha tajriba o’tkazish uchun rejalashtirish matritsasini tuzing. Tajribalarni rejalashtirish tadqiqotchining o’z oldiga qo’ygan vazifalarini bajarishning eng ma'suliyatli va muhim qismi hisoblanadi. Oldindan tuzilgan reja asosida tajribalarni o’tkazish:

• eksperimentlarni boshqarishni va tadqiqot samaradorligini oshiradi; • tajribalarni optimal sharoitlarda yuqori aniqlikda tashkillashtirilishi natijasida mavjud resurslar va vaqt tejaladi; • natijalarning statistik tahlil shakllari aniqlanadi; Puxta o’ylangan texnologik operatsiyalar, aniq ketma-ketlikka asoslangan tadqiqot taktikasi va strategiyasi ishlab chiqiladi. Tajribalarni rejalashtirish va unga qo’yililadigan talablar. Dala tajribasini o’tkazishdan avval tajriba o’tkaziladigan yer uchastkasining yer sharoitini, tuproq unumdorligini bilib olish zarur. Buning uchun ana shu maydonga rekognossirovka yoki bilib olish ekinlari ekib ko’riladi. Yoki bunda ma'lum yer maydonining hammasiga bir xil o’simlik ekib o’rganiladi. Yer maydonini tanlash va tajriba o’tkazish uchun tayyorlash. Er maydoniga bo’lgan talab. Tajriba o’tkazish uchun tanlab olinadigan yer maydoni ana shu tuman uchun umumiy, ya'ni bir xil tipda bo’lishi (unumdorligi, relefi, boshqa xususiyatlari bir xil bo’lmog’i) lozim. Shu hudud uchun tipik (o’xshash) bo’lmagan maydonda o’tkazilgan tajriba natijasini keyinchalik ishlab chiqarishga tavsiya etib bo’lmaydi. Tajriba maydonining tarixi. Xo’jalik tarixi ma'lum bo’lmagan yer sharoitida tajriba o’tkazish mumkin emas, tajriba o’tkazish uchun tanlab olingan yer maydoni kamida 3-4 yillik tarixini bilish lozim. Iloji boricha ana shu maydonda bir xil agrotexnik tadbirlar, bir turda qishloq xo’jalik ekinlari o’stirilib borilgan bo’lishi lozim (3-4 yilda). Bundan tashqari tajriba maydoni xonadonlardan 50-100 metr (chorva, o’rmonlar ham) yo’ldan 10-20 metr uzoqda bo’lishi lozim. Tuproq sharoiti. Yer maydonining tarixi ma'lum va u eksperiment o’tkazish uchun to’g’ri kelgan taqdirda keyingi vazifa bu shu yer maydoninnig tuprog’ini o’rganishdir. Buning uchun shu yer maydonining tuproq kartasidan foydalanish maqsadga muvofiq bo’ladi. Agar bunday karta bo’lmagan takdirda tuproq analiz qilib tekshirib ko’riladi. Umuman, tuproq sharoiti tajriba maydonida bir xil bo’lmog’i lozim.

Yer maydonining relefi. Er maydonining relefi tekis bo’lmog’i lozim. Bu sharoitga erishish qiyin bo’lganda bir yo’nalishda bo’lgan qiyalik yer relefi ham qabul qilinadi (100 pogon metrga 1-2,5 m). Er maydonining makrorelefini o’rganish bilan bir qatorda uning mikrorel'efini ham ko’zda tutmoq lozim bo’ladi. Ayniqsa sug’orish bilan o’tkaziladigan tajribalarda ayrim do’ngliklar, chuqurliklarni yaxshilab tekislash zarurdir. Tajriba maydonini tayyorlash va o’rganish. Tajriba maydonining xo’jalik tarixini bilish bilan shu yer maydoni hakida to’liq ma'lumotga ega bo’lish mumkin emas, bu ma'lumotni o’ldirish uchun, ya'ni yer sharoiti, tuproq unumdorligini o’rganish uchun yuqorida aytilganidek rekognossirovkalik tajriba o’tkazib ko’riladi. Bunda yer maydoni mayda-mayda do’ngliklarga bo’linib hisob olib boriladi. Bunday ekin ekilgan maydonda yuqoriroq bo’lgan darajadagi agrotexnik tadbirlar o’tkaziladi. Bu usul bir necha yil mobaynida takrorlanib yer maydonining unumdorligi bir sharoitga yaqinlashtiriladi.

Adabiyotlar : 1. Белуха Н.Т. Основы научных исследований в экономике. - Киев: Вища школа, 1985. 2. Вольф В.Г. Статистическая обработка опытных данных. - М.: Колос, 1996. 3. Деревицкий Н. Ф. Опытное дело в растениеводстве. — Кишинев: Штиинца, 1962. 4. Гар К.А. Методы испытания токсичности и эффективности инсектицидов. —М.: Сельхозгиз, 1963. 5. Доспехов Б. А. Методика полевого опыта. — М.: Колос, 1985. 6. 3ак Г.П. К вопросу о методика фитопатологического сортоиспытания. - М.: Сельхозгиз, 1939. 7. Константинов П.Н. Основы сельскохозяйственного опытного дела. - М.: Сельхозгиз, 1952. 8. Лакин Г.Ф. Биометрия. - М.: Высшая школа, 1980. 9. Литтпа Т., Хиллз Ф. Сельскохозяйственное опытное дело. Планирование и анализ. - М.: Колос, 1981. 10. Методика Государственного сортоиспытания сельскохозяйственных культур. - М.: Колос, 1971. 11. Методика полевого опыта / Под ред. П.Г.Найдина. -М.: Изд-во с.-х. литературы, 1959.

Похожие

Agrokimyo fanining maqsadi va vazifalari va boshqa fanlari bilan bog’liqligi. Agrokimyo fanining rivojlanish tarixi

O’simliklarni zararli organizmlardan himoya qilish bo’yicha o’tkaziladigan dala tajribasidagi kuzatishlarlarning va aniqlashning zaruriy miqdorlari

No’xat navlarining navdorlik, qimmatli xo’jalik belgilari va biologik xususiyatlarini o’rganish

G’o’zaning yer ustki zararkunandalarini hisobga olish uslublari

G’alla zararkunandalarini hisobga olish uslublari