Қутуриш касаллиги Lyssa, Rabies - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Қутуриш касаллиги Lyssa, Rabies

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

81 KB

Қ утуриш касаллиги Lyssa, Rabies Режа: 1. Қўй – эчкилар қутуриши 2. Паррандалар қутуриши 3. Дифференциал диагноз 4. Одамларнинг қутуриши

Қутуриш - ўткир кечадиган юқумли касаллик бўлиб, нейротроп вирус қўзғатади. Марказий нерв системасининг оғир шикастланиши билан ўтади . Тарихий маълумот . Қутуришга тегишли маълумотлар қадимги Рим , Греция қўлёзмаларида учрайди . Аммо касалликнинг юқумлилик табиати XIX асрдан бошлаб маълум бўлди . Цинке (1804) касал ит сўлагининг касаллик қўзғатишини исботлади . 1879 йили Галтье биринчи марта қуёнларда тажриба ўтказиб , қутуриш касаллигини пайдо қилди ва унда суньий иммунизация ўтказиш мумкинлигини баён этди . Кейинчалик Л . Пастер қутуришнинг қўзғатувчиси нейротроп вирус эканлигини исботлаб , одамларни эмлаш муаммосини узил - кесил ҳал қилди . 1885 йидда Парижда Пастер станцияси ташкил этилиб, одамларни эмлаш иши йўлга қўйилди. 1892 йилда Бабеш, 1903 йили Негри қутуришда ўлган ҳайвонларнинг бош миясида махсус танача Бабеш-Негри таначаси борлигини аниқлади ва бу ҳозирга қадар диагностик аҳамиятини йўқотгани йўқ. Касалликнинг махсус профилактикасига рус олимлари И. Мечников, Н. Гамалейлар катта улуш қўшдилар. Собиқ совет олимларидан Н. Михин, С. Муромцев, В. Назаровалар диагностика ишлари, махсус чора- тадбирларни такомиллаштирдилар. Ўзбекистонда қутуриш касаллиги муаммолари буйича проф. А. Ахмедов, доцентлар Б. Ё. Ёрматов, Ж. М. Алимовлар мукаммал ва салмоқли иш олиб бордилар. 1980-1990 йиллар мобайнида Н. Маматов (УэНИВИ) Ўзбекистонда қутуриш касаллигининг эпизоотологияси ва махсус профилактикасини ташкил қилиш масалалари билан шуғулланди. У УзНИВИ-ВГНКИ инактивацияланган суюқ вакцинасининг муаллифларидандир. Касалликнинг эпизоотологияси ҳамда гўштхўр ҳайвонларни перорал эмлаш муаммоси бўйича М. Н. Маматова проф. М. Пармонов раҳбарлигида кенг кўламда иш олиб бормоқда. Иқтисодий зарар. Касалликка чалинган одамлар ўлади, ҳайвонлар эса йўқ қилинади. Иммунизация қилиш учун кўп миқдорда вакцина зарур. Ачинарли томони шундаки, ҳозирги пайтда касаллик кўп учрамоқда.

Кўзғатувчиси . Қутуришнинг қўзғатувчиси нейротроп фильтрланувчи вирус. У касал ҳайвон организмида бош мияда энг кўп миқдорда тўпланади. Орқа мия, сўлак безлари ва сўлак таркибида кўп бўлади. Касалликнинг бошланишида қондан ҳам вирус топилган. Жуда кам ҳолларда талоқ, буйрак, сут безлари, ошқозон ости бези, кўз ёши безларида ҳам вирус учрайди. Бош мия нейронларида Бабеш-Негри таначаси пайдо бўлиб, у фақат кўча вируси билан касалланган ҳайвонларда учрайди. Танача таркибида вирус оқсили, РНК бўлади. Шаклланган вирионлар учрамайди. Шунинг учун айрим олимлар бу танача вируслар «мозори» деб ҳам фараз қилишади. Ҳозирги пайтда вируслар организмдан ташқари хориоаллантоис мембранаси, товуқ эмбриони ва культура ҳужайраларида ўстирилмоқда. Ҳар хил географик зоналардан ажратиб олинган вируслар вирулентлиги ва касаллик қўзғатганда клиник белгиларнинг намоён бўлиши билан фарқ қилади. Лекин иммунобиологик хусусияти жиҳатидан фарқ қилмайди. Инсон аралашуви туфайли вирусиинг хусусиятлари ва хоссалари ўзгаради. Л. Пастер эпизоотик кўча вирусини қуёнларга пассаж қилиш натижасида вирулентлигини стабиллаштирди. Ёш жўжалар организмига пассаж қилинганда, товуқ эмбрионидан ўтказилганда унинг патогенлик ҳолати пасайиб кетган. Бу тажриба натижалари махсус профилактикада маълум аҳамият касб этди. Чидамлилиги. Вирус юқори ҳароратга чидамсиз. 60°С да 5—10 минутда, 70°С да эса дарҳол ўлади. Паст ҳарорат консервация қилади. Музлатилган мияда 2 йилгача сақланади. Лиофилизация қилинганда 3—4 йил яшайди. Ультрабинафша нурлар 5—10 минутда ўлдиради. Эпизоотологияси. Қутуриш касаллиги билан ҳамма турга мансуб ёввойи ва уй ҳайвонлари хамда одамлар касалланади. Совуқ қонлилар эса касалликка чалинмайди. Ёввойи ҳайвонлардан асосан гўштхўрлар (тулки, бўри, чиябўри) кўп касалланади, шу билан бирга касаллик кемирувчи ва кўршапалакларда ҳам тез-тез учраб туради. Уй ҳайвонларидан итлар, айниқса дайди ит ва мушуклар кўп касалланади. Паррандаларда касалликни сунъий йўл билан қўзғатиш мумкин, табиий ҳолатда жуда кам учрайди.

Касал ҳайвон касаллик қўзғатувчи манба хисобланади. Вирус касал ҳайвон сўлагида касалликнинг клиник белгиси намоён бўлишидан 8—10 кун олдин пайдо бўлади. Касаллик асосан бевосита контакт йўли билан юқади. Кутурган ҳайвон соғ молни тишлаганда вирус сўлак орқали соғлом ҳайвонга ўтиб, касаллик қўзғатади. Ҳамма тишланган ҳайвонлар ҳам касалланавермайди. Бу сўлакнинг организмга тушиши, вируснинг сони ва вирулентлигига ҳамда тишланган жароҳатнинг характери ва топографик жойлашишига боглиқ. Тишланганда жароҳатнинг чуқур бўлиши ва ундан кам қон оқиши жуда хавфлидир. Нерв толаларининг тутамлари ўрнашган жойидан тишлангандаги жароҳат ҳам ўта хавфли ҳисобланади. Баъзан касаллик тери шилинганда, ёрилганда, тирналганда), кўзнинг шиллиқ пардаси орқали ҳам юқади. Гўштхўр ҳайвонлар касалликдан ўлган молнинг бош ва орқа миясини еганда ҳам касалликни юқтириши мумким. Лаб ва оғиз бўшлиғи шиллиқ пардасининг жароҳатланган жойи инфекция дарвозаси ҳисобланади. Тиббиёт маълумотларига кўра, мажбурий эмланган одамларнинг 8—9 фоизини асосан ит тишлаганлар ташкил этади. Касалликнинг тарқалишида ёввойи фауналар роли ҳам катта. Кейинги пайтларда касаллик кўпроқ қорамоллар ўртасида учрамоқда. Табиатда табиий ўчоқ мавжуд бўлиб, вируслар кемирувчи ва кўршапалаклар организмида сақланади. Қон сўрувчи кўршапалак вампирлар касаллик тарқатувчи хавфли манба ҳисобланади. Қутуриш ҳозирги кунда Ўзбекистонниг ҳамма вилоят ва туманларида ҳайвонлар орасида тез-тез қайд этилмоқда. Касаллик жуда тез тарқалиб бормокда. У одамларда ҳам учраб, ўлимга сабаб бўлмоқда. Қутуриш чиқмаган туманни топиш қийин бўлиб қолди. Патогенези. Организмга тушган вирус нерв толаларига ўрнашиб олиб, нерв стволи орқали бош ва орқа мияга қараб юради. Лимфа-гематоген йўл билан ҳам юриши мумкин. Вируснинг тирик тўқимага ўтишида сўлак таркибидаги шалуронилазанинг аҳамияти катта. Вирус бош мияга етгач, нерв

тўқималарини жароҳатлайди, кўпайиб ривожланади, периферик нерв орқали вирус бошга ўтиб, сўлак орқали тарқалади. У нерв тўқималарига таъсир этиб, уларни қитиқлайди, сўнгра рефлектор қўзғалиш кучаяди, тажовузкорлик ва важоҳатлилик пайдо бўлади. Кейин нерв тўқималарида дегенерация бошланиб, фалажликка олиб келади. Нафас мускуллари фалажланиб, асфиксия натижасида касаллар ҳалок бўлади. Кечиши ва клиник белгилари. Яширин давр тишланган жойга, жароҳатнинг характерига, вируснинг сони ва вирулентлигига боғлиқ қисқа даври 7—10 кўп бўлиб, 3—8 ҳафтага чўзилиши мумкин. Баъзан 5—6—12 ой давом этиши ҳам мумкин. Лекин бу жуда кам учрайди. Касаллик кўпинча ўткир кечиб, клиник белгилари ҳар хил бўлади. Итларда аксарият, типик ҳолатда ўтади. Итлар қутуриши. Кўпинча шиддатли ва тинч (паралитик) шаклда, шунингдек, абортив ва атипик ҳолатда намоён бўлади. Шиддатли шакли уч босқичда (продромал, қўзғалган ва фалажлик) ўтади. Продромал босқичда касал ҳайвоннинг хулқи ўзгаради. 12 соатда 4 кунгача чўзилади. Ит ҳомуш кўринади, қоронғироқ жойга ўзини тортиб, эгаси чақирса ҳам келмайди. Баъзан жуда серҳаракат бўлиб, эгаси билан ўйнашишни хуш кўради. Унинг оғзи ва қўлларини ялайверади (бу пайтда сўлакда вирус бўлади, у жуда ҳам хавфли). Бундай ит кейинчалик жуда нотинч бўлиб қолади, у ёқдан бу ёққа қараб чопади, ҳар қандай шовқин сурондан ҳадиксираб қўрқиб тушади. Иштаҳа бузилиб, одатдаги овқатларни емасдан, очкўзлик билан ерни тирнаб, тупроқни тишлай бошлайди, ўз ахлати, тўшамаси, ёғоч ёки темир бўлакчаларини ҳам ейиши мумкин. Баъзан қаттиқ қизишиш туфайли ўша жойини тишлаб, ўзиб олиши мумки. Томоқ мускуллари фалажланиши натижасида ютиш ёки ютиниш, сўлак ажралиши қийинлашади, касал ит қусиши мумкин. Унинг товуши ўзгариб, кўпроқ увиллайди. Қўзғалиш босқичи . Безовталанишдан тажовуз қилишга ўтади. Қўрқиш аломатлари йўқолади. Ит боғлиқлик тизимчаси ёки занжирини тишлаб узади.

Бойловини узгач, жуда узоқ масофага (суткасига бир неча ўн километр масофага) чопиб, қочиб кетади. Одам ва ҳайвонларга ташланади. Бунда уларни ҳурмасдан, тинчгина келиб, кутилмаганда бирдан тишлаб олади. Томоқ ва тил фалаж бўлиб қолганлиги учун оғиздан жуда кўп сўлак оқади. Шу туфайли товуш хириллаб чиқади. Пастки жағ тушиб кетади. Кўзлар чақчайиб, кўз қорачиғининг бири кичрайса, иккинчиси катталашади. Безовталаниш 3—4 кун давом этиб, кейин иккинчи босқич бошланади. Фалажлик босқичи. Ит озиб кетади, афония бўлади (товуш йўқолади). Томоқ, тил, жағ фалажига орқа оёқ фалажи қўшилади. Бу ҳолат қовуқ ва орқа ичакка ҳам тарқалади. Кейин олдинги оёқлар фалажланади. Ит орқасини судраб юради. 8—10 кун ўтгач, ўлади. Тинч (фалажлик) шакли 10—15 фоиз итларда учраб, безовталаниш ҳар доим кўзга ташланавермайди. Кўпинча пастки жағ фалажланиши оқибатида нафас олиш қийинлашади. Жуда кўп сўлак оқади. Худди томоғига суяк тиқилгандек ҳолни эслатади. Фалажлик кучайиб, 2—4 кундан кейин ўлади. Атипик кечиши . Кам учраб, давомли бўлади. Геморрагик гастроэнтерит рўй бериб, касал ит жуда озиб кетади. Баъзан абортив кечиши мумкин. Мушукларда ҳам худди итлардагидек клиник кўриниш намоён бўлиб, улар 3 4 кун ичида ўлади. Ит ва одамларга нисбатан ўта агрессив бўлади. Қорамоллар қутуриши . Касаллик асосан шиддатли ва фалажлик ҳолатларда намоён бўлади. Ҳадеб безовта бўлавериб, арқонини узиб юборади, хириллаб кучанади, одамларга ташланиб, суза бошлайди, кўзи чақчайиб, қорачиқлари катталашиб кетади, кучли қонталаш бўлиб қизаради, кўп сўлак оқади, қаттиқ терлаб тишлаган жойи қичийди. Ўша жойини қаттиқ ғажиши ҳам мумкин. Айрим ҳолларда жинсий алоқага эҳтиёж кучайиши мумкин. Кавш қайтариш пасайиб, баъзан тўхтаб қолади. Дефекацияга ҳаракат қилади, лекин нажас келмайди. Шиддатли ҳолат тинч ҳолат билан алмашади. Худди итлардагидек фалажлик кузатилади. Касал мол 3—6

кундан кейин ўлади. Бузоқларда эса ўзига хос ҳолатда ўтади. Касаллик белгилари унчалик характерли бўлмайди, ошқозон атонияси юзага келади. Томоқ фалаж бўлиб, касал бузоқ озиб кетади. 4—5 кун ўтгач, ўлади. Агар касаллик гўштхўрлар тишлаши натижасида юққан бўлса, агрессивлик бўлмайди. Фақат безовталанади ва тез-тез кучанади. Тана ҳарорати кўтарилиб, ҳеч нарса емай ва сув ичмай қўяди, атония бўлиб, дефекация рўй беради. Кейин қалтироқ бошланиб, йиқилади, бошини ёнига ташлайди. Оёқлари билан сузаётгандек ҳаракат қилади ва 1—3 кундан кейин ўлади. Қўй – эчкилар қутуриши. Безовталаниш фазаси унчалик чўзилмайди. Агрессивлик ҳолати кузатилади. Касаллик белгилари намоён бўлгач, 2 кундан кейин фалаж бошланиб, 3—6 кундан сўнг касал мол ўлади. Қўйларда ўткир кечади. Йилқиларда эса худди қорамоллардагидек ўтиб, кўпинча шиддатли кечади. Чўчқалар қутуриши. Чўчқалар қутуриши асосан ўткир ва шиддатли кечади. Панжара ичида ўзини ҳар томонга ураверади, хириллаб қурқиллайди, тўшамани ҳар томонга сочаверади, ерни ковлайди, ёғоч буюмларни ғажийди. Агрессивлик кучаяди. Қутирган чўчқалар ўз болаларига ҳам ташланади. Фалаж бошланиб, 2—3 кун ичида ўлади. Паррандалар қутуриши. Жуда кам учрайди. Ўта нотинчланиб, хириллаб қақағлайди. Агрессивлик кузатилади. Парранда ҳайвон ва одамларга ҳам ташланади. Кейин депрессия, пировардида фалаж бўлиб, 2—3 кун ичида ўлади. Патологаанатомик ўзгаришлар. Қутуриб ўлган мол жуда ҳам озиб кетган бўлади. Кўп ҳолларда тананинг тери кисми қичишиши оқибатида қашилган жой тишланганлиги кўзга ташланади. Паст жағдаги жунлар сўлак билан ифлосланиб, қотиб қолган бўлади. Нафас, ошқозон-ичак йўлларида яллиғланиш кузатилади. Ошқозон бўш бўлади. Гўштхўрлар ошқозонида эса латта, ёғоч бўлаги ва бошқа нарсалар учрайди. Шиллиқ пардаларда қон қуйилиш, эрозия кўзга ташланади. Бош мия ва унииг пардалари шишади, ҳар

жой, ҳар жойда нуқтасимон қон қўйилиш кузатилади, қон томирлар кенгайиб кетади. Гистологияси. Йирингсиз, энцефалит бўлиб, орқа мияда дегенаратив некротик ўзгаришлар кузатилади, Ганглия тўқималарининг протоплазмасида ноксимон, учбурчак шаклдаги Бабеш-Негри таначалари пайдо бўлади. Диагноз. Қутуриш касаллигига диагноз қўйишда унинг эпизоотологияси, клиник белгилари ва патологоанатомияси инобатга олинади. Лабораторияга ўлган ҳайвоннинг боши юборилади. Бош миядан тайёрланган суртмадан Бабеш-Негри таначаси излаб топилади. Агар бу ҳол натижа бермаса, биосинама қилинади. Миядан тайёрланган 10 % ли суспензияни сичқон ва қуёнга (субдурал ёки интрацеребрал) юборилади ва бир ой давомида кузатилади. Нейтрализация, РСК, РП, РН реакциялари қўйилади. Энг аниғи флюоресцирловчи антитела усулидир. Дифференциал диагноз . Ауески касаллигидаи фарқ қила билиш керак. У ўткир кечади, кучли қичишиш рўй беради, агрессив ҳолат кузатилмайди, пастки жағ фалаж бўлмайди. Итларда ўлатдан фарқ қилинади. Фақат гўштхўр ҳайвонлар касалланади. Бу касаллик сурункали ўтади, ўта юқувчан, соғайиши ҳам мумкин, агрессив ҳолат кузатилмайди. Йилқиларда эса энцефаломиелитга ўхшаб кетади. Бунда агрессивлик бўлмайди, шиллиқ пардалар рўй-рост сарғаяди. Касал йилқиларнинг баъзилари тузалиши ҳам мумкин. Иммунитет. Касалликнинг олдини олиш учун қуруқ антирабик фенол вакцина ишлатилади. УзНИВИ ва ВГНКИ вакцинаси ҳам бор. Зотли ва қимматбаҳо моллар мажбурий эмланади. Эмлаш олдидан вакцина махсус стерилланган эритмада суюлтирилади. Қайнатиб сузилган сувда ҳам эритиш мумкин. Носоғлом ва хавфли зоналарда итга 2 мл, мушукларга 1 мл юборилади. 3 ойлик итчалар, катта ит ва декоратив зотлар учун дозаси 1 мл дан қилиб, 7 кун ичида икки марта қўлланилади. Итларда 14 -30 кундан кейин иммунитет бўлиб, 6 ойгача чўзилади. Қайтадан эмлангач, 2 йилга қадар иммупитет сақланади. Мажбурий эмлаш эса зотдор ва қимматбаҳо

қишлоқ хўжалик ҳайвонлари учун қўлланилиб, 3 кун эрталаб ва кечқурун ўтказилади. 16 куни эса еттинчи марта амланади. Йилқилар, корамоллар, туяларга 4 мл, қўй-эчкиларга 2 мл юборилади. Касал деб гумон қилинган моллар эса эмланмайди. Мажбурий эмланган молларни иссик-совуқдан сақлаш зарур, ишчиларни ишлатиш, узоқ масофага ҳайдаш мумкин эмас. Ҳозир қўлланилаётган Шелково-51 вакцинаси иммунлиги яхши вакцинадир. Ҳозирги пайтда бир марта юбориладиган вакциналар ҳам бор. Ҳамма вакциналар кўрсатмага қатъий амал қилиб қўлланилади. Олдини олиш. Дайди ит ва мушуклар йўқ қилинади. носоғлом зонадаги ёввойи гўштхўрлар отиб ўлдирилади, Ит ва мушуклар, қорамоллар режа асосида эмланади. Одам ёки ҳайвонларни тишлаган итлар 10 кун мобайнида изоляторларда сақланади. Агар шу даврда клиник белгилар намоён бўлмаса, одамни тишлаган куни унинг сўлагида қутуришнинг вируси бўлмаганлигидан далолат беради. Касал ҳайвонни ўлдириб, куйдириб ташланади. Дезинфекция учуи 10 % ли ишқор, 4 % ли формальдегид ишлатилади, гўнг, тўшама, озуқа қолдиқлари куйдириб ташланади. Касаллик қайд қилинса, хўжалик носоғлом деб топилади. Касал ҳайвонлар йўқ қилингач, 60 кундан кейин чеклаш бекор қилинади. Одамларнинг қутуриши. Яширин давр 2 ҳафтадан бир неча ойгача давом эташи мумкин. Касалликнинг босқичи худди ҳайвонларникидек ўтади. Касал олдинига маюс кўринади, талвасаланиб нотинч бўлади. Тишланган жойда оғриқ ва қичишиш кузатилади. Ютиниш қийинлашади, шовқин- суронга сезувчанлик кучаяди. Гидрофобия пайдо бўлади. Томоқ мускуллари спазм бўлиб, сувни кўриш биланоқ кучаяди. Қўрқиш ва нотинчлик авжига чиқади. Галлюцинация холати намоён бўлади. Шиддитли хуруж бошланади. Жуда кўп сўлак оқади. Юз, кўз, тил ва оёқлар фалажланиб, бўшашиб кетади ва 4—7 кун ичида ўлади. Бундай мусибатнинг олдини олиш учун ит тишлаган жойни 1:1000 нисбатдаги сулема ёки КМnО 4 билан яхшилаб ювиб, дарҳол тиббий муассасага мурожаат этиш керак.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Р.Ф. Сосов. Эпизоотология. М. “Колос” 1974. 2. А.А. Конопаткин . Эпизоотология. М. “Колос” 1984. 3. И.А. Бакулов., А.Д. Третьяков. Руководство по общей эпизоотологии. М. “Колос” 1979. 4. М.С. Ганнушкин. Общая эпизоотология. М. “Сельхозгиз” 1961. 5. М.П. Пармонов ва бошқалар. Эпизоотология. Т. 1996 6. М.П. Пармонов. “Ўта хавфли юқумли касалликлар” маърузалар матни. Сам. 2002 7. Ф.А. Ниёзов. “Паррандалар касалликлари”. Т. 1995 8. М.П. Пармонов., А.А. Қамбаров Эпизоотология. Т. 2006 9. М.П. Пармонов ва бошқалар. Эпизоотология фанидан амалий – лаборатория машғулотлари. Сам. 2007 й 10. А.А. Поляков. Ветеринарная дезинфекция. М. “Колос” 1975 11. В.П. Урбан. Практикум по эпизоотологии. Ленинград. 1987

Похожие

Куйдирги касаллиги Anthrax

Чечак касаллиги Variola

Марек касаллиги Neurolimphomatos

Сил касаллиги Tuberculosis

Ауески касаллиги Morbus Aujeszky