Сил касаллиги Tuberculosis - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Сил касаллиги Tuberculosis

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

102.5 KB

С ил касаллиги Tuberculosis Сил сурункали кечадиган юқумли касаллик бўлиб , қишлоқ хўжалик ҳайвонлари , ёввойи ҳайвонлар , мўйнали ҳайвонлар ҳамда паррандаларда учрайди . Касалликка чалинган ҳайвонларнинг ички аъзо ва тўқималарида махсус тугунлар — буртмачалар ( туберкулалар ) пайдо бўлади . Сил одамлар орасида хам кўп тарқалган касалликдир . Тарихий маьлумот . Одам ва ҳайвонларнинг сил билаи касалланиши жуда қадимдан маълум . Касалликиинг клиник белгисига оид материаллар юнон олими Гиппократ ва Бухоролик машҳур олим Абу Али ибн Сино қўлёзмаларида учрайди. Улар касалликка чалинган одамларнинг тез озиб кетишини баён этадилар. Лекин, шунга қарамасдан касалликнинг кснг тарқалиши ва унинг келиб чиқиш сабаблари узоқ вақт муаммо бўлиб қолаверди. 1882 йилда немис олими Роберт Кох сил касаллигининг юқумли касаллик эканлигини биринчи марта фанда аниқлади ва касал ҳайвон ҳамда одам организмидан унинг қўзғатувчиси — сил таёқчасини ажратиб олиб, суньий муҳитда ўстирди. 1888 йилда рус олими X. И. Гельман туберкулин препаратини олишга муваффақ бўлди, лекин уни матбуотда 4 йил кейин эълон қилди. 1890 йили Р. Кох ҳам тубсркулин (кохенгин) препаратини олди. Р. Г. Гутман биринчи бўлиб туберкулинни сил касаллигига диагноз қўйиш мақсадида ишлатди. 1924 йилга келиб Кальмет ва Геран одамларда учрайдиган силнинг олдини олиш мақсадида БЦЖ вакцинасини ишлатди. Сил касаллигини ўрганиш, унинг олдини олиш чора-тадбирларини ишлаб чиқишда собиқ СССР олимлари: С. Н. Вишелеский, М. К. Юсковец, Н. Л Налетов, В. И. Ротов, В. Е. Шуревский, М. А. Сафин ва бошқаларнинг хизмати катта. Ҳозирги кунда республикамиздаги Ветеринария илмий текшириш институти базасида ташкил этилган махсус лаборатория қишлоқ хўжалик ҳайвонларининг сил касаллигини ўрганиш билан шуғулланмоқда.

Тарқалиши. Қишлоқ хўжалик ҳайвонларининг сил касаллиги ер шарининг қатор мамлакатларида учрайди. Шунга қарамасдан Дания, Голландия, Чехия ва Словакия, Англия, АҚШ каби давлатлар бу касалликка қарши курашиб, ижобий натижа олдилар, касаллик ҳозирги пайтда бу мамлакатларда деярли учрамайди. Касаллик собиқ Иттифоқнинг қарийб ҳамма зоналарида вақти-вақти билан учраб туради. Кейинги йилларда республикамизнинг айниқса Самарқанд, Сирдарё, Жиззах, Тошкент вилоятлари ва Қорақалпоғистон хўжаликларида касаллик кўп кузатилди. Ҳозир сил касаллиги қатор туманларда учраб турибди. Иқтисодий зарар. Сил касаллиги чиққан хўжаликлар катта зарар кўради, чунки касалликка чалинган моллар 15 кун ичида фермадан олиб чиқилади ва гўштга топширилади, бу эса ўз навбатида туёқ сонининг камайиб кетишига олиб келади, маҳсулот олиш пасайиб кетади. Касаллик қайд қилинган хўжаликда карантин белгиланади. Унинг тадбирларини бажариш учун қўшимча маблағ сарфлашга тўғри келади. Хўжалик топширган чорва моллари маҳсулотининг стандарт даражаси тушиб кетиши натижасида гўшт ва сут комбинатларидан арзонлаштирилган микдорда ҳақ олади. Касалланган ҳар бир бош сигир хўжаликка ўртача 18—20 минг сўм атрофида зарар келтиради. Бундан ташқари, сил касаллиги билан одамлар ҳам касалланади ва касал ҳайвон сил таёқчаси билан атроф муҳитни ифлослантиради. Оғир формада (генерализация ҳолатида) зарарланган ҳайвонлар гўшти утилга ўтказилади. Қўзғатувчиси. Силни 1882 йилда Робсрт Кох аниқлаган Мусоbacterium деб аталувчи бактерия қўзғатади. Микобактерия ингичка, тўғри, баъзан учи қайрилган таёқчасимон шаклда, узунлиги 0,8 дан 3—5 мкм, Эни 0,2 дан 0,5 мкм гача бўлади. Бактерия тез-тез шаклини ўзгартиради, яъни полиморфизм хусусиятига эга. Микроорганизм узоқ вақт сунъий муҳитда ўстирилганда думалоқ шаклда ҳам намоён бўлади. Спора ва капсула ҳосил қилмайди. Сил микроорганизмининг бошқа микроблардан фарқи шундаки, у ишқор, кислота

ва спирт, антиморфинга чидамлидир. Бу микроб оддий бўлиниш усули билан кўпаяди. Ҳозирги тасниф бўйича шу турдаги микроорганизмларнинг уч гуруҳи мавжуд. 1. Патоген микобактериялар (сил, паратуберкулёз). 2. Атипик микобактериялар (фотохромоген, скотохромоген, нефтохромоген ва тез ўсувчилар). 3. Кислотага чидамли сапрофитлар. Сил таёқчаси глицерин қўшилган сунъий муҳитда яхши ўсади. Лаборатория шароитида сил микроорганизмини ўстириш учун Петранъяни, Любенау, Левенштейн сунъий муҳитлари, Дюбо суюқ муҳити тавсия этилади. Микроорганизм Циль – Нильсен усули билаи бўялиб микроскоп остида кўрилади. Бу усулнинг моҳияти қуйидагилардан иборат: 1. Организмнинг зарарланган жойидан тайёрланган суртма (мазок) ҳавода қуритилади. 2. Суртма 5 минут давомида метил спиртида фиксация қилинади. 3. Суртма фенол, Циль фуксини бўёғи билан 1-3 минут давомида бўялади. 4. Бўялган суртма сув билан ювилади. 5. Суртма 5% ли сульфат кислота эритмаси ёки 15% ли нитрат кислата эритмаси билан 2—5 секунд ичида рангсизлантирилади. 6. Сув билан ювилади. 7. Метил кўки билан 0,5—1 минут давомида қўшимча бўялади. 8. Сув билан ювилгач, сўрғич билан қуритилади. Бўялган суртма микроскопнинг иммерсия системасида кўрилади. Сил таёқчаси қизил рангда, бошқа микроорганизмлар кўкимтир рангда, таги эса ҳаворанг бўлиб кўринади. Сил касаллигини қўзғатувчи микроорганизмнинг уч хили мавжуд:

1. Одамлар микроорганизми — бу хил сил таёқчаси (М. Humonus) одамларда сил касаллигини пайдо қилади. 2. Қорамоллар микроорганизми (М. Вovinus) қорамолларда сил касаллигини қўзғатади. 3. Паррандалар микроорганизми (М. avium) паррандаларда сил касаллигини қўзғатади. Одамларда касаллик қўзғатадиган таёқча улар учун кўпроқ вирулентли бўлиб, денгиз чўчқачаси ва олмахон (хомяк)ларда касалликни тез қўзғатади. Қуён ва қишлоқ хўжалик ҳайвонлари учун камроқ вирулентлидир. Сунъий мухитда ўстирилганда ғадир-будир колония пайдо бўлади. Тухум қўшилган суньий муҳитда ушоқсимон колониялар тарзида ўсади. Қорамолларда касаллик қўзғатадиган сил бактериялари шу тур ҳайвонлар учун кўпроқ вирулентли бўлиб, қуён, денгиз чўчқачаси, оқ сичқон, олмахонлар тез касалланади. Бу микроорганизм қўй, эчки, чўчқа, мушук ва одамлар учун камроқ вирулентлидир. Суюқ ёки ярим суюқ сунъий мухитларда унинг ичида ўсади. Паррандалар микобактерияси уй ва ёввойи паррандалар ҳамда қуён ва чўчқалар учун кўпроқ вирулентли, денгиз чўчқачаси, қорамоллар, одамлар учун камроқ вирулентлидир, Сунъий муҳитда ҳалқасимон шаклда ўсади. Микобактериялар турини биологик усул билан аниқлаш. Бунинг учун 3 бош қуён ва 3 бош денгиз чўчқачаси олинади. Уларнинг ҳарқайсисига 1 мгдан бактерия массаси юборилади. Қуёнларга бу масса венага, денгиз чўчқачаларига эса тери остига юборилади. Қорамолларга мансуб бўлган сил бактерияси қуён на денгиз чўчқачаларига юқтирилгандан кейин 3 ҳафтадан 3 ойгача давр ичида генерализация ҳолатидаги сил касаллигини қўзғатади. Одамларга мансуб бўлган тури эса денгиз чўчқачаларида худди юқоридаги турдек касаллик қўзғатади. Қуёнларда юзаки сил шаклида кўзга ташланади. Паррандаларга мансуб бўлган тур микроорганизм 1 ой давомида қуёнларда ўлимга олиб бориш билан кечса, денгиз чўчқачаларига ҳеч нарса қилмайди. Сил касаллиги турлар орасида кечадиган юқумли касалликдир. Бу ўринда

шуни айтиш керакки, қорамоллар силининг кўзғатувчиси бошқа турдаги ҳайвонлар, шунингдек одамларда ҳам учраши мумкин ва аксинча ҳоллар ҳам тез-тез кузатилади. Шуни қайд қилиш лозимки, сил касаллигининг уч турдаги қўзғатувчиси касалга чалинган одамлар, қорамоллар, йилқи, эчки, чўчқа ва қуёнларда лаборатория шароитида ажратиб олинган. Одамларга мансуб сил таёқчаси эса ит, мушук, туя ва денгиз чўчқачаларида ҳам учрайди. А. И. Катрамановнинг фикрича (1968) қорамоллар орасида одамларга мавжуд тур сил таёқчаси тез-тез учраб, бунда одам касаллик кўзғатувчи манба бўлар экан. Чидамлилиги. Сил касаллигининг кўзғатувчилари ташқи муҳит шароитига чидамли бактериялар 1 гуруҳига мансуб бўлиб, ўзининг касаллик қўзғатиш хусусиятини узоқ муддатгача сақлай олади. Масалан, оқар сувларда 10 ойгача, ботқоқликдаги сув манбаларида эса 12 ойгача яшай олади. Вишневский П. П. (1935), Я. Р Коваленко (1977) нинг берган маълумотига қараганда қорамолларга мансуб сил таёқчаси тупроқ ва гўнгда 4 йилгача, паррандалариинг сил таёқчаси эса 10 йилга қадар яшай олар экан. Қуёшнинг тик тушган нури микобактерияни 4—5 соат ичида ўлдиради. Бу айниқса, бизнинг шароитимизда, ёз ойларида санация ўтказишда ҳисобга олиниши зарур. Бактерия касал ҳайвоннинг ўпка шилимшиқ моддаси таркибида 30—49 кун, балғамда эса 5—6 ойгача яшайди. Сил касаллигининг қўзгатувчиси нам, зах, яхши ёритилмаган молхоналарда жуда узоқ муддат сақланади. Паст ва юқори температуралар сил таёқчасининг модда алмашиниш ҳолатини пасайтириб юборади. 8 0 С да музлатилган сут ва қаймоқ маҳсулотларида 120 кунгача яшай олади. В. И. Ротов ва бошқалар (1978) лиофилизация (қуритилган) муҳитида бактерия 8 ойдан 36 ойгача сақланишини исботладилар. Ҳар хил муаллифларнинг таъкидлашича, бактерия ҳўл муҳитда 50 0 С да 12 соатда, 60°С да бир соатда, 70 0 С да 10 минутда, 100°С да эса дарҳол ҳалок бўлади. Қайнатилган муҳитда микобактерия 5 минутда ўлади.

М. А. Сафиннинг таъкидлашича, мойлик даражаси 5% дан юқори бўлган сутлар 100 0 С да 15 минут қайнатилиши мақсадга мувофиқдир. Атипик микобактериялар. Бу турга оид микобактериялар Риньон схемаси бўйича қуйидаги гуруҳларга бўлинади. 1. Фотохромогенлар. Булар сариқ ранг ажратиб тез ўсади. Антибиотикларга чидамли. Денгиз чўчқачалари ва қуёнларда касаллик қўзғатмайди. Сичқонларнинг ўпкаси ва буйраги зарарланади. 2. Спирохромогенлар, 22 0 С да сариқ-қизғиш ранг бериб ўсади. 45°С да ўсмайди. Антибиотикларга чидамли, лаборатория ҳайвонларида касаллик қўзғатмайди. 3. Нефтохромогенлар. Оддий муҳитда ўсаверади, фақат сичқонларда касаллик қўзғатади, чўчқаларда лимфоденитни келтириб чиқаради. 4. Тез ўсувчи гуруҳ, 22 0 С да 3 кунда ўсади. Ранг бериб ўсадиганлари ҳам бор. Бу гуруҳ микроблар қуруқлик учун ишлатиладиган торф таркибида учрайди (бошқа муҳитлар ҳам ҳоли эмас). 5. Кислотага чидамли гуруҳга оид турлар. Булар уй температурасида ўсади, лаборатория ҳайвонлари чидамли. Ҳайвон организмига тушгач, парааллергия реакциясини намоён қилади. Эпизоотологияси. Сил касаллиги қишлоқ хўжалик ҳайвонларидан қорамоллар, чўчқалар, қоракўзан ва паррандаларда кўпроқ, эчки, ит ва ғозларда камроқ, қўй, йилқи ва мушукларда жуда кам учрайди. Касал моллар касаллик кўзғатувчи манба ҳисобланади. Сил касаллигида ҳам, худди бошқа касалликлардаги каби асосан уч омил, яъни касаллик қўзғатувчи манба, касалликнинг соғлом ҳайвонга ўтиш мсханизми ва касалликка мойиллик катта роль ўйнайди. Бу учбурчак занжир ҳалқасининг узилиши эпизоотик жараённинг келиб чиқишига тўсқинлик қилади. Мазкур бирламчи омиллардан ташқари, касалликнинг келиб чиқишига таъсир этадиган табиий иқлим ва ижтимоий-иқтисодий ҳолатлар каби иккиламчи омиллар ҳам мавжуд. Қорамолларда сил касаллигининг кенг тарқалишига қуйидагилар сабаб бўлади:

1. Мамлакатнинг Европа зонасидаги районлардан сотиб олиб келинадиган ғўнажинлар уз жойида яйлов шароитида боқилади ва ўз фаслида асосан ўтлоқларда бўлади. Бизнинг хўжалигимизга келиб тушгач, бир жойда боғлаб ҳашаклар билан боқилади. Бунда улар яйраб юролмайди ва ўзи истаган ўтни еяолмайди. Натижада организмнинг резистентлиги пасаяди. Бизнинг шароитда мавжуд бўлган сил таёқчалари бошқа географик районлардан келтирган моллар учун вирулентлидир. 2. Эпизоотик ҳолатнинг ҳамма жойда бир хил эмаслиги. 3. Сил касаллигини аниқлаш учун ўз вақтида махсус диагностик текширишлар ўтказилмаслиги. Молларни боқиш ва фермаларнинг санитария ҳолати талаб даражасидан паст бўлиши. Қўзғатувчи манбалар. Қорамолларда сил билан касалланган ҳайвонлар касаллик қўзғатувчи манба ҳисобланади. Шуни эслатиб ўтиш керакки, касал чўчқа, қўй, эчки, йилқи, ит ва мушуклар баъзан юқорида кўрсатилган турлар учун касаллик қўзғатувчи манба ролини ўтайди. Касал ҳайвон организмида сил таёқчаси кучайиб, сийдик, гўнг, сут, сперма орқали ташқи муҳитга тарқалади. Касалликнинг хавфли томони шундаки, унинг клиник белгилари намоён бўлмасданоқ сурункали, узоқ муддат кечганлиги сабабли, яширин давридаёқ ташқи муҳитга сил тёқчасини ажратиб чиқара бошлайди. Касал ҳайвонлар йўталганида шилимшиқ, суюқлик билан ташқи муҳитга кўп миқдорда микобактериялар тушиб, девор, охур, панжара ва хар хил предметларни ифлослантиради. С. А. Траубаев ва В. Е. Шуревскийларнинг таъкидлашича, 1 мл балғам таркибида 50 минг микобактерия бўлиб, 66% касал ҳайвонларда микобактерия гўнг орқали ташқи муҳитга ажралиб чиқар экан. Н. Н. Даронин ва С. И. Муратовларнинг аниқлашича, касаллик сунъий қўзғатилганда 38 кун ўтгач, сил таёқчасининг гўнг орқали ажралиб чиқиши кузатилган. Сил таёқчасининг ўтиш йўллари. Сил таёқчаси контакт йўл билан, ҳаво ва озуқалар орқали соғ молларга ўтиши мумкин. Фермаларда санитария қоидаларига қатьий амал қилинган тақдирда, сил таёқчасининг нушхўртлар

орқали ўтиши камайиб, у асосан, ҳаво орқали ўтади. Яйлов шароитида аксинча ҳолат рўй беради, яъни ҳаво орқали ўтиш камайиб, озуқалар билан ўтиш кўпаяди. Ҳайвонлар йўталганида организмдан балғам ва сўлак ажралиб ташқи муҳитга тушади. Бу ўз навбатида ташқи муҳитдаги объектлар (ҳаво, сув, озуқа, хўрак, ҳар хил идишлар)нинг зарарланишига олиб келади Сил таёқчаси сут ва оғиз сути орқали ҳам тарқалади. Шу сабабдан бу маҳсулотлар орқали тарқалиш фақат бузоқлар учун эмас, балки бошқа тур ҳайвоилар учун ҳам хавфлидир. Биотермик усулда зарарсизлантирилмаган гўнгнинг далага чиқарилиши ва ўша ердан ўриб келтирилган хашакнинг молларга берилиши ҳам сил таёқчасининг тарқалишида катта аҳамиятга эга. Бундан ташқари, касаллик тарқалган фермаларда ишлатилган транспорт воситалари ҳам сил таёқчасинииг тарқалишида муҳим омиллардан бири ҳисобланади. Зарарсизлантирилмаган гўнг солинган экинларни одамларнинг парвариш қилиши ҳам кўнгилсиз ҳодисаларга олиб келиши мумкин. Патогенези. Сил касаллигининг таёқчаси организмга озуқа ёки ҳаво орқали тушгач, ўпка ва бошқа аъзоларга тарқалади. Сил таёқчаси тушган жой яллиғланиб, тўқималарнинг пролиферация ва экссудация жараёни давом этади. Натижада кўп ядроли гигант ва эпителиоид ҳужайралар йиғилади. Тўқима ораларида тўпланган фибринлар увиб қотади ва томирсиз сил тугунлари пайдо бўлади. Кейинчалик тугунлар капсула билан ўралади. Капсула ичига тушган тугунлар озиқ моддаси келиб тушмаслиги натижасида ва микроорганизм чиқарган токсинлар таъсирида ўлади. Бу қуруқ масса бўлиб, худди сарғишроқ сузма рангини эслатади. Агар биринчи сил тугунлари ўпка ва ичакда учраса, буни биринчи эффект дсб юритилади. Бу жойдан микроорганизм лимфа орқали лимфатик тугунларга тарқалади ва бутун регионал лимфатик системани зарарлаши мумкин. Микобактериялар қонга тушиб, қисқа муддатли микобактериоз ҳолатини қўзғатади. Кўпинча аста-сёкинлик билан генерализациялашган шаклда кечиш ҳоллари кузатилади. Касалланган ҳайвонлар ўпкасида катта сил тугунлари пайдо бўлади, Қўл билан пайпаслаб кўрилганда худди муштдек қаттиқ бўлиб

сезилади. Шиллиқ қаватлар ва ички аъзоларнинг бошқа жойлари зарарланганда жуда кўп микдордаги маржонсимон сил бўртиқчалари пайдо бўлади. Ўпканинг тўлиқ ва бошқа аъзоларнинг кучли (генерадизациялашган) зарарланиши ҳайвонларнинг тез озиб кетишига олиб келади ва маҳсулоти кескин камайиб кетади. Оқибатда касал ҳайвон тез кунда жуда ориқлаб, ўлади. Сўнгги йилларда бизнинг шароитимизда сил касаллигининг шундай кечиши тез-тез кузатилмоқда. Клиник белгилари. Сил касаллигининг яширин даври 2—6 ҳафта давом этади. Касалликнинг келиб чиқиши ва унинг кечишида молларни боқиш, асраш шароити ва сил таёқчасининг вирулентлик ҳолати катта аҳамиятга эга. Касаллик юққандан кейин, унинг клиник белгилари намоён бўлгунга қадар ойлаб, баъзан йиллаб вақт ўтиши мумкин. Сил касаллиги асосан сурункали кечади. Шунинг учун унинг клиник белгиларига қараб диагноз қўйиш анча қийин. Кўп ҳолларда тананинг ҳарорати ўзгармайди. Касал ҳайвон аста–секин ориқлай бошлайди, лекин иштаҳанинг пасайиши сезилмайди. Терининг эластик ҳолати йўқолади. Сил касаллигида ўпканинг зарарланиши йўтал билан кечади. Касалликнинг бошланғич даврида кам, кучли ва қисқа йўтал, кейинчалик эса кучсиз, лекин азоб берувчи йўтал пайдо бўлади. Бу ҳолат айниқса эрталаб, совуқ пайтлари эшик бирдан очилганда аниқ намоён бўлади. Сил касаллигининг ҳар қандай кечишида ҳам лимфатик тугунлар зарарланади улар шаклан ўзгариб, жуда катталашиб кетади. Оғир кечган (генерализациялашган) сил касаллигида тананинг юза қисмида жойлашган лимфатик тугунлар шунчалик катталашиб кетадики, уни бемалол кўриш мумкин. Одамда жағ ости, томоқ тагидаги, қулоқ ости, бўйин, сут бези ва чот ёнидаги лимфатик тугунларда бу ҳол яққол кўринади Чўчқаларда сил касаллиги клиник белгилар намоён бўлмасдан кечади. Баьзи ҳолларда лимфатик тугунларнинг ўзгариши кўзга ташланади. Ўпка зарарланганда йўтал билан кечади, касал мол вақти - вақти билан қусади ва нафас олиш қийинлашади.

Қўй ва эчкиларда сил касаллигининг клиник белгилари яхши кўзга ташланмайди. Айрим ҳолларда худди қорамоллардагидек кечиши мумкии. Паррандаларда сурункали кечиб, клиник белгилари кўзга ташланмайди. Оғир кечганда (генерализациялашганда) ҳолсизлик сезилади, тухум қўйиши камайиб, жуда озиб кетади. Тўш кучли атрофияга учрайди. Патологоанатомик ўзгаришлар. Ҳар хил аъзо ва тўқималарда махсус тугун ва бўртиқчалар (туберкула) пайдо бўлиши касалликка хос характерли белгилардан ҳисобланади. Бу тугунлар тариқ донасидан то товуқ тухумидек ва ундан каттароқ бўлади. Сил бўртиқчаси ва тугунлари кесиб кўрилганда ичи худди қуруқ сузмасимон массани эслатади. Қорамолларда силга оид ўзгаришлар ўпка ва лимфатик тугунларда рўй-рост намоён бўлади. Лимфатик тугунлар катталашиб кетади, қаттиқ бўлади ва марказида казеоз масса кўзга ташланади. Шиллиқ пардалар зарарланганда (гавҳарсимон) унинг юзасида шакли ўрмон ёнғоғига ўхшаш жуда кўп сонли қаттиқ ялтироқ сил тугунлари пайдо бўлади. П И. Какуричева (1950) берган маълумотга қараганда касалликка чалинган қорамолларда кўкрак қафасидаги лимфатик тугунлар 100 фоиз, ўпка 90 фоиз, талоқ 5 фоиз, елин 3 фоиз ичак 1 фоиз зарарланади. Р. В. Тузова (1974) чўчқалар йил давомида сил билан касалланганда ичак атрофидан лимфатик тугунлар 88 фоиз, бошқа лимфатик тўнлар эса 5-36 фоиз зарарланганлигини аниқлаган. Йилқиларда ҳам силга хос ўзгаришлар асосан лимфатик тугунларда намоён бўлади. Паррандаларда силга хос Ўзгаришлар жигарда 70 фоиз, талоқда 90 фоиз, суяк ва ичакларда ҳам тез-тез учрайди. Диагноз. Сил касаллигига диагноз қўйиш учун унинг эпизоотологияси, клиник белгиси ва кечиши, патологоанатомик ўзгаришлар ўрганилиб, аллергик, серологик ва лаборатория текшириш усуллари қўлланилади. Ҳайвоннинг тириклигида сил касаллиги асосан аллергик текшириш усули билан аниқланади. Сил касаллигини аниқлаш учун қуйидаги аллергенлар ишлатилади: 1. Сут эмизувчилар учун альттуберкулин.

2. Қуруқ тозаланган туберкулин (ППД), сут эмизунчилар учун. 3. Қуруқ тозаланган туберкулин (ППД), паррандалар учун. 4. Симультан аллсргик текширишда махсус тур аллерген билан бирга атипик микобактериядан тайёрланган комплекс аллерген (КАМ) ишлатилади. Препарат жойлашган қутичада унинг кўрсатмаси (наставление) ҳам бўлади. Ишлатиш методлари. Қишлоқ хўжалик ҳайвонларини икки хил усул билан аллерген қўллаб сил касаллиги текшириб кўрилади. Тери ичига юбориш; кўзга томизиш (офтальмосинама), ҳозир кейинги усул кўп қўлланилмайди. Туберкулин (аллерген) қуритилган ҳолатда бўлиб, уни ишлатишдан олдин махсус эритгичда эритилади. Эритгич аллерген билан бирга юборилади ва ёзма кўрсатма бўлиб, шунга асосан иш тутилади. Қорамоллар, қўтос, зебу ва буғуларнинг бўйин териси ичига, қўй, эчки ва мўйнали ҳайвонлар қўлоқ супрасинипг устки қисмига, қоракўзанларга кўзининг юқори қовоғига, товуқларда сирғаларига юборилади. Қорамолларда 0,2 мл туберкулин тери ичига юборилиб, натижа 72 соатдаи кейин кўрилиб, тери қатламининг 3 мм ва ундан кўпрок ўзгаришини ижобий, яьни канал дсб ҳисобланади. Тери қатламининг қалинлиги аллерген юборишдан аввал ўлчаниб, ведомостга ёзилади. Реакция натижаси қўй эчкиларда 48 соатдан, паррандаларда эса 30—36 соатдан кейин текширилади. Лаборатория усули билан диагноз қўйилганда зарарланган аъзолардан махсус препаратлар тайёрланади ва микроскоп остида текширилади. Сил таёқчаси махсус муҳитларда ўстириш йўли билан ажратилади, Зарурат тугилган ҳолларда эса денгиз чўчқачаларига юқтириб, касаллик қўзғатиб кўрилади. Носпецифик реакциялар . Кейинги пайтларда сил касаллигига аллерген юбориб диагноз қўйишда реакциянинг натижаси ҳайвоннинг касал ҳолатини тасдиқламаган ҳоллар ҳам кузатилмоқда. Бундай ҳолларда рўй берган реакцияни носпецифик деб юритилади. Носпецифик реакциялар икки хил бўлади парааллергия ва псевдоаллсргия. Парааллергия реакцияси организмга антиген ҳолати яқин бўлган ҳар хил атипик микробактериялар ва

кислотага чидамли сапрофитлар тушиши натижасида рўй беради. Псевдоаллергик реакция фасциолёз, эхинококкоз, лейкоз касалликларида ҳамда моддалар алмашинуви бузилганда, бўғозлик даврида, об-ҳаво ўзгариши ҳамда бошқа стресс омиллар рўй берганда намоён бўлади. Силга қарши кураш чоралари. Касал моллар даволанмайди. Касалликнинг олдини олиш учун БЦЖ препарати ишлатилади. (Ветерннария Бошқармасинннг рухсати билан). ЎзНИВИ берган тавсияга қараганда тубазид ва бошқа препаратлар касалликнинг олдини олишда ёрдам беради. Касалликка қарши кураш қуйидаги схема бўйича олиб борилади. Моллари соғлом хўжаликларга четдан олиб келинган моллар 30 кун ичида профилактик карантиндан ўтказилади. Бу даврда сил касаллигига қарши текшириб кўрилади. Ферманинг ичида подалар тўдасини ўзгартириш, алмаштириш, биридан иккинчисига ўтказиш қатъий ман этилади. Четдан келтирилган моллар фақат ветеринария гувоҳномаси билан қабул қилинади. Ферманинг ветеринария-санитария ҳолати яхшиланиб, молларни асраш, боқиш ва молхоналар шароити зоогигиена талаблари асосида амалга оширилиши лозам. Агар сил касаллигининг айрим белгилари намоён бўладиган бўлса, ветеринария врачи дарҳол уни аниқлашга киришиши зарур. Яйлов шароитида ҳам силга чалинган молларни соғлом моллар билан ёнма-ён боқиш қатьий ман эталади. Хўжаликлардаги соғлом моллар йилига икки марта режа асосида силга қарши аллерген ёрдамида текширилади. Ферма ёпиқ ҳолатда бўлиб, унга фақат махсус рухсатномаси бўлган кишиларгина кириши лозим. Ферма ходимлари вақти вақти билан тиббий муассасаларда кўрикдан ўтиб туришлари зарур. Касаллик қайд қилинган паррандачилик фермаларидан жўжа очириш учун тухум олиб чиқишга рухсат берилмайди. Сил учраган фермадан чиқадиган сут ва сут маҳсулотлари зарарсизлантирилиб, кейин фойдаланишга тавсия этилади. Клиник текшириш

ва диагностик аллерген билан касалликни аниқлаш қўйидагича олиб борилади: Сигир ва наслдор буқалар йилига икки марта; • Бузоқлар 2 ойликдан бошлаб, бўрдоқичилик хўжаликларида эса йилига бир марта; • Йилқилар, хачир ва қўй-эчкилар хўжаликнинг эпизоотологик ҳолатинн ҳисобга олиб; • Ҳамма ёшдаги она чўчқалар ва чўчқа болалари ҳамма хўжаликларда йилига бир марта; • Инкубация хўжаликлари учун тухум берадиган зотли репродукторлар йилига бир марта текширилади; • Саноат паррандачилик хўжаликларида 10 фоиз паррандалар аллерген билан текшириб кўрилади. Жўжалар олти ойликдан бошлаб текширила бошланади. Ветеринария санитария чора-тадбирлари. Касаллик қайд қилинган хўжаликларда карантин эълон қилинади. Мол сотиш ва сотиб олиш ман этилади. Молларнинг гуруҳини алмаштириш ва аралаштириш қонунга хилоф ҳисобланади. Касал молларни дарҳол ажратиб олинади ва 15 кун ичида гўштга топширилади, Уларга «Т» белгиси босилади. Касал молларни бир йўла топширишнинг иложи бўлмаса, вақтинча изолятор ташкил этиш мумкин. Изолятор ветеринария-санитария талабига тўлиқ жавоб бериши зарур. Касал моллардан насл олиш ва қочириш мумкин эмас. Клиник белгиси аниқ намоён бўлган моллар сутига формалин, креолин ва бошқа дезинфскцияловчи моддалар қўшиб, йўқ қилинади. Силга реакция берган моллардан соғилган сут хўжаликнинг ўзида куйдирилган мойга айлантирилади ва сут комбинатларига маҳсус йўлланма билан жўнатилади. Қолган сигирлардан соғиб олинган сут 90 0 С да 5 минут ёки 85°С да 30 минут пастеризация қилинади. Шундан кейингина ичиш ва топширишга рухсат этилади. Бундай хўжаликларнинг сут маҳсулоти маҳсус цистерна ва идишларда ташилади. Сут соғиш аппаратлари ва идишлари ҳар куни қайноқ

сувда ювилиб дезинфекция қилинади. Дезинфекция 0,5% ли дезмол эритмаси билан 5 минут давомида амалга оширилади. Дезинфекция учун хлорли оҳакнинг 5% ли активлик даражасидаги эритмаси, 1 % ли глутар альдегиднинг сувдаги эритмаси, 2% ли метафор, 5% ли натрий фенолят, 3% ли ишқорли креолин ишлатилади. Ёпиқ хоналарда эса аэрозол усулида дезинфекция ўтказиш мумкин. Бунииг учун 38—40% ли формальдегид 40 мл/ м 3 ҳисобида ишлатилади. Тупроқ қатламига ишқорли формальдегид билан зарар-сизлантирилади (формальдегид 10,0, хлорли оҳак 1м 2 юза учун 5 мг). Гўнг 2 йил мобайнида биотермик усул билан зарарсизлантирилади. Фермадаги суюқ аҳлатлар 1 м 3 суюқ массага 30 кг аммиак қўшиб, 5 кун ичида зарарсизлантирилади. Шулар билан бир қаторда дезинфекция ва дератизация ҳам ўтказилади. Санпропускниги йўқ ферма фаол ишлай олмайди.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Р.Ф. Сосов. Эпизоотология. М. “Колос” 1974. 2. А.А. Конопаткин . Эпизоотология. М. “Колос” 1984. 3. И.А. Бакулов., А.Д. Третьяков. Руководство по общей эпизоотологии. М. “Колос” 1979. 4. М.С. Ганнушкин. Общая эпизоотология. М. “Сельхозгиз” 1961. 5. М.П. Пармонов ва бошқалар. Эпизоотология. Т. 1996 6. М.П. Пармонов. “Ўта хавфли юқумли касалликлар” маърузалар матни. Сам. 2002 7. Ф.А. Ниёзов. “Паррандалар касалликлари”. Т. 1995 8. М.П. Пармонов., А.А. Қамбаров Эпизоотология. Т. 2006 9. М.П. Пармонов ва бошқалар. Эпизоотология фанидан амалий – лаборатория машғулотлари. Сам. 2007 й 10. А.А. Поляков. Ветеринарная дезинфекция. М. “Колос” 1975 11. В.П. Урбан. Практикум по эпизоотологии. Ленинград. 1987

Похожие

Куйдирги касаллиги Anthrax

Чечак касаллиги Variola

Марек касаллиги Neurolimphomatos

Ауески касаллиги Morbus Aujeszky

Қутуриш касаллиги Lyssa, Rabies