Чечак касаллиги Variola - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Чечак касаллиги Variola

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

69 KB

Ч ечак касаллиги Variola Режа: 1. Эпизоотологияси 2. Қорамоллар чечаги 3. Олдини олиш

Контакт йўл билан юқиб, ўткир кечадиган юқумли касаллик бўлиб, вирус қўзғатади. Тери ва шиллиқ пардаларда махсус папуллёз-пустулёз экзантемалар пайдо бўлади. Тарихий мълумот . Касаллик тўғрисидаги маълумот биринчи марта Европа қитъасида 1275 йилда келтирилган. XVIII асрга келиб чечак қўйлар орасида кенг тарқалган. 1896 йилда Женнер сигирлар чечагини ўрганиб, унинг материали билан одамларни эмлаган. Вакцина сўзи сигирнинг лотинча номидан келиб чиққан. ХVIII-ХIХ асрларда касаллик Россияда кенг тарқалиб, бир неча минг бош қўй нобуд бўлиб кетган. 1944 йилда Н.В Лихачев томонидан формал алюминий гидроксидли вакцинанинг кашф этилиши ва ишлаб чиқарилиб қўлланишга жорий этилиши касаллик тарихида катта бурилиш бўлди. Чечак 1864 йилда Жазоирда, 1906 йилда Венгрия ва Руминияда, 1916 йилда Мароккода ҳар хил тур ҳайвонларда қайд қилинди. Ҳозирги пайтда касаллик Туркия, Эрон, Покистон, Ҳиндистон, Афғонистон, Португалия, Испания, Греция мамлакатларида тез-тез қайд қилиниб туради. Жумладан, бизнинг Республикамизда ҳам вақти-вақти билан учраб турибди. 1962-1972 йилларда Самарқанд вилоятида, 1989-90 йилларда эса Қашқадарё ва Сурхондарё вилоятларидаги хўжаликларда қайд қилинди. Туркманистон, Қозоғастон ва Ҳиндистонда туяларда ҳам учраб туради. Кейинги йилларда. Марказий Осиёнинг ҳамма ҳудудларида қўйлар орасида учраб турибди. Иқтисодий зарар . Хўжалик касалликдан катта зарар кўради. Ўлим 50 фоизгача етиши мумкин. Бундан ташқари, карантин чора-тадбирларини ўтказиш учун ҳам катта маблағ талаб этилади. Чўчқачиликда эса чўчқачалар 70—80 фоиз атрофида ўлади. Сигирлар чечак билан касалланса, сути кескин камайиб кетади. Қўзғатувчиси. Чечакнинг қўзғатувчиси покс-вирус гуруҳига оид вирус бўлиб, эпителиотроп хусусиятга эга. Касалликда махсус танача пайдо бўлади. Тирик тўқималар культурасида, товуқ эмбрионининг хориоаллантоис пардасида ўсиб ривожланади. Чечак вируслари морфологияси жиҳатидан

бир-бирига жуда ўхшаш ва яқинлигага қарамасдан, иммунобиологик томондан ўз аждодларидан айримлари мутлоқ узоқлашиб кетган. Масалан: қўйлар чечагининг вируси мустақил ва фақат қўйларда касаллик қўзғатади. Эчкилар чечагининг вируси ҳам фақат эчкилар учун хавфлидир. Қорамоллар чечагининг вируси одамларда, маймун, чўчқа ва йилқиларда касаллик қўзғатиши мумкин. Худди шундай ҳолат товуқлар ва бошқа паррандалар вирусига ҳам хосдир. Чидамлилиги. Вирус юқори ҳароратга чидамсиз, 55°С да 20 минутда ўлади. Касал ҳайвон танасидан тушган чечак крустозаларида вирус узоқ сақланади. Қўйқўтонларда 6 ойгача тирик туради. Яйлов шароитида касалланиб тузалган қўй жунларида 2 ойгача яшай олади. Дезинфекция қилиш учун 2 % ли формалин, 3 % ли ишқор ва карбол кислотанинг 2—3 % ли эритмалари тавсия этилади. Вирусга антибиотиклар таьсир қилмайди. Эпизоотологияси. Чечак билан қўй-эчкилар, чўчқа ва қорамоллар, йилқи, туя ҳамда паррандалар касалланади. Қўйлар чечаги. Қўзғатувчининг манбаи касал қўйлар ҳисобланади. Вирус ташқи муҳитга бурундан оққан шилимшиқ суюқлик орқали, асосан қуриб қолган чечак пўстлоқларидан тушади. Касаллик аэроген йўл билан бевосита контактда бўлиш, жароҳатланган тери ва шилиқ пардалар орқали, баъзан алиментар ҳолда юқади. Жуда камданкам ҳолларда она қорнида ҳам юқиши мумкин. Касаллик яқинда касаллик чиққан хўжаликдан қўйларни соғлом хўжаликка олиб келиб қўшиш натижасида тарқалади. Касалликнинг тарқалишида бошқа тур ҳайвонлар, одамлар, транспорт воситалари ҳам вирус ташувчи омил бўлиши мумкин. Чечак эпизоотияси йилнинг ҳар қандай фаслида учрайверади, лекин қишда касаллик жуда оғир кечади. Ёғин-сочинли кунлар ҳам касалликнинг талофатли ўтишига сабаб бўлади. Майин жунли қўйлар оғир касаланади. Касаллик қўзиларда ҳам оғир кечиб, кўпи ўлиб кетади. Бу ҳол айниқса ем- хашак тортилган пайтларда яққол намоён бўлади.

Қорамоллар чечаги. Кўпинча одамларда, айниқса ёш болаларда эмлаш ишлари олиб борилган пайтларда кузатилади. Фермаларда бир жойда боқиладган соғин сигирлар орасида касаллик тез тарқалади. Айниқса, биринчи туққанлари кўпроқ, сутдан чиққанлари эса камроқ касалланиб, касаллик елин орқали юқади. Йилқилар чечаги. Касаллик эпизоотик ҳолатда тарқалиб, кам учрайди. Бунда ҳам одамлар ёки қорамоллар маълум ижобий рол ўйнайди. Айрим ҳолларда тескари ҳолат рўй бериши мумкии. Чўчқалар чечаги. Кўп ҳоллларда қорамоллар касалланган пайтга тўғри келади. Касал сигирлар орқали ёки чўчқаларга овқат келтириб бериш натижасида юқади. Баъзан одамлар чечакка қарши эмланадиган пайтда ҳам чўчқалар касалланади. Гоҳида иммунологик мустақил чўчқа вируси орқали юқади. Вирус организмга аэроген, тери ёки шиллиқ пардаларнинг жароҳатланган жойлари орқали киради. Ёш чўчқалар оғир касалланади. Касаллик тарқашида чўчқалар битининг ҳам катта аҳамияти бор. Патогенези. Вирус организмга тушгач, 3—4 кундан кейин қонда (эритроцитда), паренхиматоз аъзолар ва талоқда пайдо бўлади. 2—3 кун вирусемия ҳолати кузатилади. Вирус қон билан тери, шиллиқ парда, ўпка эпителийи ва қўйнинг шох пардасига ўтади. Бу жойларда вирус ўсиб, кўпайиб ривожланади ва чечакка хос экзантемик ўзгаришларни пайдо қилади. Чечак типик ҳолатда кечганда босқичма-босқичли патологик жараён юзага келади. Вирус қонга тушгач, организм бўйлаб тарқалади, иситма кўтарилиб, ринит ва конъюнктивит бошланади, 1—2 кун ўтгач, тана ҳарорати тушиб, вирус қондан йўқолиб, тери ва шиллиқ пардаларга жойлашади. Шу туфайли тери ва шиллиқ пардаларда кичгина қизил доғлар (розеола) пайдо бўлади. 1—2 кундан кейин розеола ўрнида қизғиш боғ билан бойланган қаттиқ тугун шаклидаги шишчалар вужудга келади. Ўлар папула деб аталади. Папулалар асосан вируснинг тўқималарда кучли пролиферация қўзғатиши туфайли пайдо бўлади. 2—3 кундан кейин папулалар ичига қизғиш сариқ сероз суюқлик йиғилиб

пуфакчасимон шаклга киради, бу везикула деб аталади. У асосан дегенерацияланган тўқималарнинг лизисга учраши туфайли содир бўлади. 5— 6 кундан кейин везикулаларда йиринг пайдо қилувчи микроорганизмлар тўпланиши натижасида йиринглаш жараёни бошланади, бу пустула деб аталади. Бу даврга келиб, касал ҳайвоннинг аҳволи янада оғирлашади, тана ҳарорати кўтарилади. 3—4 кун ўтгач, пустула қурий бошлайди, унинг ўрнида қўнғир рангли пўстлоқлар пайдо бўлади, бу ҳолат крустоза деб аталади. Кечиши ва клиник белгилари. Чечак ўткир кечиб, яширин даври 4— 10 кун давом этади. Касалга чалинган қўйлар ҳолсизланади ва тана ҳарорати кўтарилади. Шиллиқ пардалар ва қовоқлар шишади. Бурун бўшлиғидан шилимшик йиринг аралаш суюқлик оқади. 2—4 кун ўтгач, тананинг бош қисми, чот ва елинда, жинсий аъзо терисида, баъзан кўкракда розеолалар пайдо бўлади. Айрим ҳолларда чечак жуда оғир кечади. Қўшилиб кетган ва геморрагик ҳолатлар намоён бўлади. Қўшилиб, ёйилиб кетган шаклида папулалар ўзаро қўшилиб, каттагина жойни эгаллайди ва йиринг бойлайди. Тана ҳарорати кўтарилиб, касал қўйлар сепсисдан ҳалок бўлиши мумкии. Папуланинг ичига ва ички бўшлиқларига қон қуйилиши натижасида геморрагик (қора) чечак юзага келади. Қон кетиши ва қон аралаш ич кетиши рўй беради. Чечак асоратли кечганда пневмония, гастроэнтерит ва йирингли артрит кузатилади. Кўз жароҳати эса кўр бўлишга олиб келади. Касаллик қўзилаш даврига тўғри келса, бола ташлаш бошланади. Қорамолларда касаллик бир оз ҳолсизланиш ва тана ҳароратининг кўтарилиши билан бошланади. Кейин елин сўрғичларида бир неча розеолалар пайдо бўлади. Сўнгра юқорида қайд қилинган босқичли ривожланиш рўй беради. Елинлар зарарланиб, паренхимага ўтади ва маститга айланади. Буқаларда уруғдон терисида папулёз-пустулёз ўзгаришлар содир бўлади. Папула ва пустулалар ёрилиб, қон қуйилиши натижасида эрозия пайдо бўлади. Бузоқларда чот зарарланиб, лаб ва тумшуқларида папулалар кўзга ташланади. Нисбатан анча енгил кечади.

Йилқиларда чечакка хос ўзгаришлар оғиз бўшлиғининг шиллиқ пардасида пустулёз-стоматит кўринишда содир бўлади. Айрим ҳолларда конъюнктивит рўй бериб, бурун, тери, туёқ атрофида, лаб, тишлар ҳамда тилда розеола, везикула ва пустулалар пайдо бўлади. Пуфакчалар ёрилиши натижасида қонталашган эрозиялар кўзга ташланади. Кўп сўлак оқиб, томоқ ости лимфатик тугунлари шишади. Чўчқаларда тана ҳарорати кўтарилиб, улар ҳолсизланади, конъюнктивит кузатилади. Қорин, қулоқ, елинда чечак экзантемалари пайдо бўлади. Жароҳатланган жой қичишади. Катта ёшдаги чўчқалар енгил касалланиб, тезда тузалиб кетади. Ёш чўчқаларда эса оғир кечиб, 60—80 фоизи ўлим билан тугайди. Оғиз ва буруннинг шиллиқ пардалари ҳам зарарланиб, пневмония ривожланади. Асоратли кечиш кузатилиб, салъмонеллёз қўшилиши мумкин. Айрим ҳолларда қора чечак рўй беради. Эчкиларда баъзида чечак очиқ кечади, қўйлардагидек белгилар юзага келади. Асоратли кечганда пневмония, мастит, бола ташлаш кузатилади. Кўпинча енгил ўтади. Туяларда иситма кўтарилиб, бурун ва оғизнииг шиллиқ пардалари қизариб, шилимшиқ суюқлик оқади. Лаб, бурун бир оз шишади. Жағ ости лимфатик тугунлари катталашади. Кейинчалик бурун атрофи, лаб ҳамда оғиз шиллиқ пардаларида чечак тошмалари пайдо бўлади. Энг характерли тошмалар чот ва тананинг жуни йўқ жойларда яққол кўзга ташланади. Жинсий аьзолар атрофи ва териларига ҳам тошмалар тошади. Катта ёшдаги туялар 40 —50 кун ичида касалликдан фориғ бўлади, бўталоқларда эса оғир кечиб, ўлим рўй бериши ҳам мумкин. Баъзан катта ёшдаги туяларда ич кетиши кузатилади. Патологоанатомик ўзгаришлар. Чечақдан ўлган моллар терисида чечак тошмалари кўзга ташланади. Ёриб кўрилганда шиллиқ пардалар яллиғланган бўлиб, баьзан эса эрозия кузатилади. Ўпкада гепатизация ҳолати рўй берган, ошқозон-ичак яллиғланиб, шиллиқ пардалари бир оз шишган бўлади, пустулалар учраши мумкин.

Диагноз . Чечакка хос типик ўзгаришларни кўриб диагноз қўйилади (клиник усул). Касалликнинг эпизоотологияси ўрганилади. Патологоанатомик текшириш ўтказилади. Соғлом хўжаликдан келтирилтан қўйларга биосинама қўйилади. Дифференциал диагноз. Пустуллёзли экземадан фарқ қила билиш керак. Экзема юқумсиз, чечак эса юқумли бўлиб, ўзига хос тошмалар кўзга ташланади. Чечакда Пашен таначаси пайдо бўлади (микроскопда кўринади). Пустуллёз дерматит сурункали ҳолда ўткир кечади. Кўпинча харорат кўтарилмайди, лаб кучли жароҳатланади. Қорамолларда оқсилдан ажратиш керак. Оқсилда афта пайдо бўлиб, у оғиз бўшлиғи ва елиндан ташқари, туёқ орасида ҳам жойлашади. Гумон қилинган ҳолларда касаллик биосинама билан аниқланади. Даволаш. Касал ҳайвонлар яхши озуқа билан таъминланади, ёмғир, қор ва шамолдан асраш зарур. Асоратли кечганда сиптоматик даволаш учун рух, ихтиол ҳамда 2 % ли салицил мойи қўлланилади. 2 % ли стрептоцид, йод – глицеринлар яхши натижа беради. Жароҳатланган жой калий перманганатнинг 1:3000 нисбатдаги эритмаси билан яхшилаб ювилади. 20—30 % ли вазелинда тайёрланган прополис мойи жуда фойдалидир. Иммунитет . Биринчи марта касал қўйлардан олинган «натурал школка» билан эмлана бошланган. Кейинчалик лаборатория шароитида тирик вирус ”овина” олинган. Д.Цуверкалов қуритилган овина билан эмлашни тавсия этган. Академик Н.В.Лихачев эса 1944 йилда алюминий гидроксидли формал вакцина кашф этди. 1955—58 йилларда муаллифлар бу вакцинани такомиллаштириб, глицерин тўқима алюминий гидроксидли формал вакцина тайёрладилар. Эчкилар учун эса «ТажНИВИ»да тайёрланган вакцина ишлатилади. Пассив иммунизация учун гипериммунли қон зардоби, реконвалесцент қони ҳамда гаммаглобулинлар қўлланилади. Ҳозир кўрсатмага қатьий амал қилган ҳолда қуруқ вирус вакцина ишлатилмоқда. Олдини олиш. Асосий вазифа касаллик келиб чиқишига йўл қўймаслик чораларини кўришдан иборат. Мол сотиб олиш соғлом хўжалик ҳисобидан

амалга оширилиб, режа асосида профилактик эмлаш ишлари олиб борилади. Ташқаридан келтирилган моллар эса 30 кун профилактик карантинда сақланади. Чечак қайд қилинганда хўжаликда карантин эълон қилинади. Касал қўйлар ажратиб олинади ва даволанади, соғломлари эса эмланади. Хавфли деб топилган хўжаликларда мажбурий эмлаш ишлари олиб борилади. Карантиннинг талабига мувофиқ ҳамма йўллар тўсилиб, мол келтириш ва чиқариш тақиқланади. Бегона одамларнинг фермаларга кириб-чиқишига чек қўйилади. Молларнинг жойларини ўзгартириш ман этилади. Касаллик чиққан жойларда ҳар 3 – 4 кунда жорий дезинфекция ўтказилади. Бунинг учун асосан 2 – 3 % ли ишқорли эритмалар тавсия этилади. 2% ли формалин, 20% ли хлорли эритмаси ҳам қўлланилади. Мажбурий сўйилган молларни гўшти ветеринария врачи рухсати билан истеъмол қилинади. Ўлаксалар эса куйдириб ташланади. Соғилган сут хўжаликда қайта ишловдан ўтказилади. Шилиб олинган терилар эса 3% ли карбол эритмаси ёки 2,5% креолинда заррарлансизлантирилади. Карантин охирги касал тузалгач, 20 кундан кейин бекор қилинади.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Р.Ф. Сосов. Эпизоотология. М. “Колос” 1974. 2. А.А. Конопаткин . Эпизоотология. М. “Колос” 1984. 3. И.А. Бакулов., А.Д. Третьяков. Руководство по общей эпизоотологии. М. “Колос” 1979. 4. М.С. Ганнушкин. Общая эпизоотология. М. “Сельхозгиз” 1961. 5. М.П. Пармонов ва бошқалар. Эпизоотология. Т. 1996 6. М.П. Пармонов. “Ўта хавфли юқумли касалликлар” маърузалар матни. Сам. 2002 7. Ф.А. Ниёзов. “Паррандалар касалликлари”. Т. 1995 8. М.П. Пармонов., А.А. Қамбаров Эпизоотология. Т. 2006 9. М.П. Пармонов ва бошқалар. Эпизоотология фанидан амалий – лаборатория машғулотлари. Сам. 2007 й 10. А.А. Поляков. Ветеринарная дезинфекция. М. “Колос” 1975 11. В.П. Урбан. Практикум по эпизоотологии. Ленинград. 1987

Похожие

Паррандалар чечаги Variola avium, epithelioma et diphtheria avium

Куйдирги касаллиги Anthrax

Марек касаллиги Neurolimphomatos

Сил касаллиги Tuberculosis

Ауески касаллиги Morbus Aujeszky