Туз тўпланишининг асосий турлари. Денгиз олди элювиал, делювиал, пролювиал, делта - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Туз тўпланишининг асосий турлари. Денгиз олди элювиал, делювиал, пролювиал, делта

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

80 KB

Туз тўпланишининг асосий турлари. Денгиз олди элювиал, делювиал, пролювиал, делта Режа: 1. Тузларни тўпланишининг асосий типлари. 2. Денгиз олди элювиал, делювиал, пролювиал, делтали шўрланиш типлари.

1. Тузларни тўпланишининг асосий типлари. Юқори бобларда тузларнинг тупроқ қатламларида келиб чиқишида ва тўпланишда тупроқларнинг биологик-геоморфологик, гидрогеологик шароитлари ва иқлим, суғориш таъсирида вужудга келишининг келтирганмиз. Энди табиатда шу тузларнинг ўзига хос тўпланиш типлари мавжуддир. Буларга: денгиз олди, эллювиал, делювиал, пролювиал, аллювиал, делтали, атмосферали (импульверизация), биоген туз тўпланиши ва нихоят суғориш натижасида тупроқларни қайта шўрланиш типларига бўлинади. Булардан биологик жараёнда ва тузларни шамол орқали олиб келиниши юқорида келтирилган. Денгиз олди тузларни тўпланиши типи. Бу тип - туз тўпланиши денгиз олди пастқам жойларига хос бўлиб, вақти-вақти билан денгизлар ўз қирғоғини босиши, ёки унинг чекиниши, дарёлар сувини суғориш ишларига кўп ишлатилиши натижасида денгизга сув етиб бормаслиги (Амударё қуйи оқимида ҳозирги кунда рўй бераётган ўзгаришлар) ва буғланишни нихоятда устунлиги оқибатида бу ерларда тузлар тўплана боради. Денгиз остидаги жинслар оралиғида тузлар эритма ҳолда бўлади ва денгиз остки жинсларини оралиғидаги бўшлиқни тўлдириб туради. Денгизларни чекиниши оқибатида бу тузлар ернинг бетига чиқиб тўпланиб ва денгиз олди шўрхокларига айланади. В.В. Егоров денгиз олди шўрланишини “ифлос номакопли” шўрланиш деб атайди, чунки бу шўрланиш денгиз ости балчиқларини бир вақтлар тўлдирган бўлиб, денгизлар чекиниши билан бу тузлар аста секинлик билан ер бетига чиқа бошлайди. Сув остида тузларни миқдори 1-0,5% ташкил қилган бўлса, бу балчиқлар кўриниши билан тузлар миқдори 13-14% ошиши ва шўрхоклар ҳосил бўлиши исботланган. Шу жараён давом этиши натижасида шўрланган тақирсимон тупроқлар ва тақирлар пайдо бўлади. Бу Орол ва Каспий олди ерларга хосдир. Эллювиал тип - бу тип шўрланиш иссиқ ва қуруқ иқлимли ўлкаларга хос бўлиб,мураккб турли жинслардан ташкил топган бўлиб, ернинг юза

қисмига чиқиб қолган жинслардир. Буларга, Турон паст текислиги - Устюрт, Заунгуз, Қорақум, Марказий Қизилқум, Девхона платолари, Бетпак Дала паст текислиги киради. Бундан ташқари элювиал шўрланиш типи паст тоғликлар, уларнинг ён бағирлари ва адирларда кенг тарқалган турли жинслар бўлиб, ўзларининг литологик тузилиши бўйича ҳар хил оҳактошлар (Устюртда) қумлар (Заунгуз, Қорақум, Девхона платосида), соғлар, мергеллар, қумлардан (Марказий Осиё адирларидан) ташкил қилингандир. Бу жинслар таркибидаги енгил эрувчи тузлар энг оз миқдордан токи 2-3 ва ундан ортиқ фоизлини ташкил қилади. Шўрланган элювиал жинслар устида ҳосил бўлган тупроқлар шўрхоклашган, шўртобли-шўрхокланган, жигарранг, суртусли қўнғир ва бўз тупроқлардан иборат бўлиб, кўпинча ер юзасидан чуқур жойлашмаган жинслардир. Бу тупроқларда сизот сувлари ер юзасидан чуқур жойлашган бўлиб, у тупроқ ҳосил бўлиш жараёнига таъсир қилмайди. Делювиал тип - бу тип шўрланиш шундай шўрланишки тоғликларнинг юқори қисмидан делювиал сувлар билан олиниб келинган бўлиб, шўрланган тупроқларга кўра - Аракс паст текислигида (Азарбойжонда) (1,1 млн.га), Каспий тоғ олди текислигида (Туркманистонда), Зарафшон тоғининг жанубий склонида ва Қарши чўлида жуда кенг тарқалган шўрликлардир. Делювиал шўрланиш таъсирида ҳосил бўлган сизот сувлари асосан тақирли тупроқлар бўлиб, сизот сувлари ҳеч қандай роль ўйнамайдиган, фақат ёмғир ҳамда эриган қор сувлари таъсирида олиб келинган (сараланган) тузли жинслардир. Делювиал ва пролювиал-делювиал шўрланиш формасини энг характерли жойларидан бири Каспий тоғ олди текислиги бўлиб, Н.И. Базилевични кўрсатишига булар шўрланган палеогена ва неоген жинслар бўлиб, бу жинслар шу тоғ жинслари ҳисобланади. Жинслар таркибидаги тузлар асосан 3-10 мм ёғингарчилик бўлиши билан эрий бошлаб, ернинг устки оқими билан ер юзасига чиқиши мумкин. Бундан ташқари делювиал шўрланган сувлар ўзлари билан жуда кўп миқдорда сараланган лойқаларни олиб келади ва тақирлар устига бу

лойқалар ўзларининг кимёвий таркиби бўйича анча мураккаб бўлиб, Н.И. Базилевични маълумотига кўра 2-3,8 г-л ва тузлар таркибида сульфатлар ва хлоридлар устинлик қилади. Эриган тузли оқимлар текисликка етиши билан махаллий оқим билан аралашиб ернинг пастқам жойларида тўпланади ва буғланиш кучайган сари унинг шўрланиш даражаси ортади. Махаллий оқим сувлари ўзларининг ҳосил бўлиш шароитига кўра шўрланган бўлади ва у бикарбонатлар ҳамда оз миқдорда хлор ва сульфатлар билан аралашган бўлиб, умумий минерализацияси 0,3-0,6 г-л ни ташкил қилади. Бу сувлар ернинг қиялиги бўйича харакат қилиб, тузлар ва ўсимликлар қолдиғи билан бойиб шўрланиш даражаси 1,2 г-л га етади ва бу даража пастга тушган сари ортиб то 20 г-л га етиши мумкин. Мисол учун, тупроқларни делювиал шўрланишига типик мисол, Норин водийсининг ўраб турган г-л ўлчамга давр шўрланган етқизиқларини олсак бўлади. Бу ётқизиқларни остки қисми қизғиш рангдаги денгиз палоеген ётқизиқ, устки қисми ранг-баранг қомламдан иборат бўлиб, неоген ётқизиқлардир. Қизғиш рангдаги ётқизиқларга Н.Норбаевнинг маълумотига кўра рН 8,4-9,2 карбонат ангрид 5,7-5,9, гипс 0,107-0,269%, қуруқ қолдиқ 0,274-0,935% ташкил қилади. Тузлардан эса натрий сульфат ва натрий хлор устунлик қилади. Ионларни бир-биридан устунлиги эса қуйидагича бўлади. Анионлар хлор сульфат гидрокарбонат қатламларидан натрий кальций магний, ранг-баранг рангли неоген қатламларда эса қумоқ ва лойлар кўпинча қумлар билан алмашган ҳолда туз доғлари ва гипсли қатламчалар билан фарқланади. Кимёвий таркибига кўра рН 8,2-9,3, СО 3 4,54-9,64%, гипс 0,063-2,104%, қуруқ қолдиқ 0,554-4,57% бўлиб, натрий хлор тузининг кўплиги билан айниқса бошқа қатламлардан фарқ қилади. Бу тузлар ёғингарчилик вақтида бир оз ювилиши мумкин, лекин ёз ойларида яна ўрни қопланади. Пролювиал (конусли) шўрланиш типи - тоғ олди текисликларига хос бўлиб, тоғ дарёларининг ёйилмаларига тўғри келади. Мисол учун Тян-Шан, Памир, Олой, Копеттоғ тизимларининг остки қисмлари бу типдаги

шўрланиш билан қоплангандир. Дарёлар тоғликлардан текисликка чиқиши билан унинг қияликлари (яъни юқоридан пастга томон) камайиб боради ва ёйилиб оқади, нихоят дарёлар конусдан чиқиши олдидан ўзи билан ҳар хил катталикдаги шағалларни хряшларни олиб келади текисликка яқинлашган сари бу жинслар қумликлар билан алмашинади. Бу жараён давом этиб дарё сувлари оқими секинлашган сари қумликларни ҳам оқиши секинлашиб унинг ўрнига оғирлашган механик таркибли элементларни олиб келиб ётқиза бошлайди. Бундан ташқари Бэр қонунига мувофиқ дарёлар ўзининг қияликларига қараб конусдан чиқиши билан ўнг томонини емириб оқади, бундай пайтда шу жойларда сизот сувлари ер юзасидан узоқлашади. Дарё текисликка чиқиши билан, унинг қиялигини пасайганлиги, оқимни секинлашиши натижасида дарё сувлари тупроққа фильтрация бўлиб, сизот сувларини ҳосил қилади, бу сув ўнг қирғоққа қараганда чап қирғоқда ер юзасига яқин жойлашади ва кунлар исиши билан тез ва кўп миқдорда буғланиш натижасида бундай ерлар тез шўрланади. Мисол учун Олтиариқ, Шеробод, ~узардарё, Мурғоб, Теджен дарёларининг сув йиғилиши майдонларда шўрланган жинслар кўп бўлиб, бу ерларда шўрланиш кескин ортади, сизот сувларининг минерализациясини ўзгариши билан тупроқлар таркибидаги тузларни сифати ва миқдори ҳам ўзгаради. Шўрланиш пролювиал ётқизиқларни четки қисмларида тўплана боради. Биринчи шўрланиш даври сульфатли тип шўрланишдан бошланиб, шўрланиш даражаси ортиши билан олдин хлорли-сульфатли ва нихоят сульфатли-хлоридли шўрланишга қадар етади. Вақти-вақти билан сув босиб турадиган, ўзлаштирилмаган ерларда ёки суғориш сувлари ташланиб юбориладиган пастқамликларда ўтлоқи шўрхок тупроқлар ҳосил бўлади. Сув босмайдиган ерларда эса типик шўрхоклар ҳосил бўлади. Бўз тупроқлар дарё ёйилмаларида (шарқий Фарғона) шўрланиш чўл зонасининг дарё ёйилмалари ерларига (Қашқадарё, Шеробод, Мурғоб) нисбатан оз бўлади.

Сизот сувлари ер яқин бўлган ўтлоқи ва ботқоқ-ўтлоқи тупроқларнинг остки қатламлари мергеллашган ва қаттиқлашган карбонатли плиталардан иборат бўлади. Бундай қатламлар кучли шўрланган бўлса, унинг кимёвий таркибига кўра гидрокарбонатли ва сульфатли тпи шўрланиш бўлиб, унинг устки тупроқ қатлами яна қаттиқлашади ва гипс ҳам карбонат билан бирикиб арзикларни ҳосил қилади, бундай шўрланишни арзик деб юритилади. Агар сизот таркибидаги магний катион кўп бўлса, шохли қатламнинг устида магний карбонатлар ва бикарбонатлар йиғилиб, ўсимликлар учун жуда хавфли ҳисобланади. Аллювиал шўрланиш типига учраган тупроқлар бизнинг мамлакатимизда оқар дарёларнинг водий дельталарида (қуйи оқимида) кенг тарқалгандир. Оқар дарёларнинг кўпчилиги жумҳуриятимизда тоғликлардан бошланиб ўзларининг сувларини денгиз ва кўлларга қўяди. Зарафшон, Қашқадарё, Мурғоб, Теджен сингари кичик дарёларнинг суви бутунлай суғоришга сарфланади. Суғориш давридан ортиб қолган сувлар эса вақтинчалик сув ҳавзаларига, ҳамда қуриб қолган кўлларга қуйилади. Бу сувлар тупроққа фильтрация бўлиб, сизот сувлари сатхини оширади ва ерларни шўрлатади. Кейинги пайтда бундай исрофгарчиликка чек қўйилиб сувлар сув омборларига йиғилади. Тоғликлар оралиқларидан оқиб чиқадиган дарёлар текисликка чиқиши билан оқиш тезликлари сусаяди. Натижада дарё сувлари ер остига фильтрация бўлиши тезлашиб, сизот сувларини ҳосил қилади ва унинг миқдорини оширади. Ўз-ўзидан маълумки дарёлар ўзлари билан жуда кўп миқдорда сувда енгил эрувчи тузларни олиб келади. Бу тузлар оқар сувлар билан ер остига шимилиб сизот сувларини шўрланиш даражасини ортиради. Чўл ва қуруқ дашт ўлкаларининг дарёлари бошқа ўлкаларни дарё сувларига нисбатан шўрланган, ҳамда таркиби бўйича қуйи оқимида кескин ортади. Марказий Осиё дарё сувларини шўрланиш даражаси шамолдан жанубга томон ортиб боради. Дарёлар пастга томон ёки қуйи оқимига етиб

келганда сув енгил эрувчи тузлар ҳисобига унинг шўрланиш даражаси кескин ортади, олдин сульфатлар кейинчалик хлоридлар ҳамда карбонатлар ҳисобига ортади. Дарёларни ўрта оқимида сизот сувларни ҳосил бўлиши минтақаларни сув босиши ҳисобига ҳосил бўлади. Шунинг учун бу сизот сувларининг кимёвий таркиби дарё сувининг кимёвий таркибига яқин бўлади. Сизот сувларининг юқори қисми эса ўзидан баланд минтақалар ҳисобига ҳосил бўлиб пастки минтақа сизот сувига қараганда анча шўрланган бўлади, чунки юқори минтақалардан тузлар сизот билан пастки томонга оқиб келади. Энг юқори минтақа эса тоғликлардан оқиб келадиган сувлар ҳисобига ҳосил бўлади. Бундан ташқари биз юқорида айтганимиздек дарёлар ўзининг ўнг қиғоғига емирилиши ҳисобига минтақаларни ҳосил қилиб уларнинг таркибидаги тузларни эритиб қуйи томонга олиб бориб ётқизилади. Шу сабабли кўпчилик Марказий Осиё дарёларнинг қуйи оқими нисбатан кўп шўрланган бўлади. Бундан ташқари кўпчилик дарё водийлари мураккаб жинслар билан кўмилган бўлади. Дарё сувлари шу тўсиқни кесиб ўтиши билан ва текисликка чиқиши билан дарё ёйилмасини ҳосил қилади. Шу ҳосил бўлган мураккаб жинсли тўсиқ ер ости сизот сувининг умумий сатхи кўтарилиб унинг шўрланиш даражаси ортади ва тупроқлар шўрланади. Дельтали шўрланиш типи - Сирдарё, Амударё, Атрек, Кура, Аракс дарёларининг кучсиз нишаблик ва текислик қисмида ҳар хил харакатлар туфайли ўзининг ўзанини ўзгартириши ҳисобига ҳозирги ва қадимги замон дельталари вужудга келган ва бу дельталар жуда катта майдонни эгаллайди. Бундан ташқари яна денгиз ва кўл олид дельталари ҳам мавжуд бўлиб, ҳосил бўлиш жараёни дарёлар ўзининг оқиш даврида бир қанча ўзанлар, кўллар, кўлмаклар ҳосил қилади. Дарёлар ўзининг қуйи чегарасига яқинлашиши билан оқим ўз-ўзидан секинлашади ва ҳосил бўлган кўллар, ўзанлар тупроқлари унинг қатламларини намлатиб сизот сувларини сатхини оширади, бунинг оқибатида тузларни ортиб шўрланиши кучаяди.

Бундан ташқари дельталарда тупроқларни шўрланишга ўсимликларни геокимёвий оқими ҳам катта роль ўйнайди. Аккумуляция жараёнида дельталарда йиғиладиган моддалар биоклиматик шароитга катта таъсир кўрсатади. Мисол учун Шимолий ўлкаларда сизот сувлари оз минераллашган бўлиб, улар таркибида бикарбонатлар кальций ва темир катионлари билан бирикади ва мергаллашган грунт қатламларини ҳосил қилади. Шунинг учун бу ерларда ботқоқлашган тупроқлар кўп учрайди. Намгарчилик ошиши билан эса тупроқлар торфларга айланади. Унинг таркибидаги енгил эрувчи тузлар эса денгиз томон оқиб кетади. Нам субтропик ўлкалардаги дарё дельталарида эса тупроқларда ортиқча нам бўлиши, сув босиши ва атмосфера ёғин- сочинининг нихоятда кўплиги туфайли ҳамма енгил эрувчи тузлар (сульфатлар ва хлоридлар) ва қийин эрувчи карбонатлар денгизга ювилиб тушади ва бунинг ўрнига торфлар тўпланади. Дашт зонасининг дарё дельталарида яхши иқлим шароит ҳисобига органик моддалар тез парчаланади ва торф ҳосил бўлиш жараёни секинлашади. Бу ерда гумусга бой гилли қатлам катта роль ўйнайди. Бу ерларда асосан карбонатлар сульфатлар ва айрим жойларда хлоридларни тўпланиши тезроқ кетади ва тупроқлар шўрланади. Чўл ва дашт зоналарининг дарё дельталарида (Амударё, Сирдарё, Атрек) ишқорий ер металлар, карбонатлар, сульфатлар ва хлоридлар тезлик билан тўпланади, бу ерларда торф ҳосил бўлиш жараёнлари бўлмайди. Дарёлар дельталарининг ўрта ва қуйи қисми кам сув босиши натижасида кучлироқ шўрланади, чунки бу ерларда дарёларнинг дельталарини юқори қисмига қараганда сув оз ва кам вақт тупроқларни босиши туфайли ва буғланиш юқори даражада бўлганлиги сабабли тупроқлар тез ва кўп миқдорда шўрланади. Сув ҳавзаларини қуриши натижасида эса сизот сувлари критик чуқурликдан пастга тушиб кетади ва қамиш орқали трансформация коэффициенти катта бўлганлиги сабабли тупроқ шўрлана олмайди, натижада

бу ерларда тақирланиш жараёни тезлашиб, тақирлар ва тақирли тупроқлар ҳосил бўлади. Тупроқ эритмаси дельталарда жуда кўп миқдорда хлоридлардан ташкил топган бўлади. Бундан ташқари йил фаслларида тез-тез ўзгариб туради. Шунинг учун ҳар қайси дарё дельтасидаги тузларни сифати ва миқдори бир бирига ўхшамайди. Мисол учун, Сирдарё дельталарида кўпроқ хлоридли-сульфатли шўрланиш типи мавжуд бўлса, Амударё дельталарида кучсиз шўрланган тупроқларда хлоридли-сульфатли ва кучли шўрланган ерларда эса сульфатли-хлоридли, хаттоки хлоридли шўрланиш типи мавжуд. Бундан ташқари дарё дельталари тупроқларининг шўрланишига денгизлардан эсадиган шамоллар ҳам катта таъсир кўрсатади. Бунга мисол қилиб, биз юқоридаги бобларда келтирганмиздек, Орол денгизининг қуриган майдонидан ҳар йили шамол орқали олиб кетадиган тузларни миқдори 20-40 тоннани ташкил қилишини ўзи бу ерларда қанчалик даражада тупроқларни шўрланишини билиб олсак бўлади.

Адабиётлар : 1. П . Узоқов , И . Бобохўжаев – « Тупроқшунослик ». Т.: «Меҳнат» 1995. 2. М.А.Панков - “Мелиоративное почвоведение”. Т.: “Ўқитувчи” 1974. 3. И.И.Плюснин, А.И.Голованов - “Мелиоративное почвоведение”. М.: “Колос” 1983. 4. М.А.Панков - “Тупроқшунослик”. Т.: “Ўқитувчи” 1970. 5. М.Баҳодиров, А.Расулов - “Тупроқшунослик”. Т.: “Ўқитувчи”. 1970. 6. Х.М. Махсудов - “Эрозия почв аридной зонў”. Т.: “Фан”. 1982. 7. О.К.Комилов - “Мелиорация засоленнўх почв Узбекистана”. -Т.: «Фан» 1985. 8. К.Гедройц - “Солонцў, их происхождение, свойства и мелиорация”. Избр. тр. М.: 1928. 9. М.У.Умаров - “Почвў Узбекистана”. Т.: “Фан”. 1975. 10. Н.В.Кимберг - “Почвў пустинной зонў Узбекистана”. Т.: “Фан”. 1975. 11. А.Расулов - “Почвў Каршинской степи”. Т.:“Фан”. - 1975.

Похожие

Тупроқ шўрланишидаги асосий омиллар

Тупроқ шурланишидаги асосий oмиллар

Усимлик касалликларининг асосий турлари.

Тупроқнинг иккиламчи шўрланиши. Тупроқнинг туз ва сув режими, сув ва туз баланси, унга сугоришнинг таъсири

Пармалаш станоклари ва уларнинг турлари. Пармаларнинг асосий араметрлари