Тупроқ шўрланишидаги асосий омиллар - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Тупроқ шўрланишидаги асосий омиллар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

94 KB

Тупроқ шўрланишидаги асосий омиллар Режа: 1. Тупроқ қатламларининг асосий шўрланиш факторлари. 2. Тузларни тўпланишида дарё сувларининг роли.

Тупроқ ва унинг қатламларида тузларнинг тўпланишига асосий сабаб биринчидан, атмосфера ёғин-сочини, иккинчидан сизот сувлари, учинчидан тупроқ ҳосил қилувчи она жинслар ва ниҳоят оқар сувлар ҳаракатининг сустлигидир. Бу ҳодиса кўпинча иссиқ ва қуруқ иқлимли ҳудудларга хос бўлиб, Марказий Осиёда, жумладан Ўзбекистонда кенг тарқалгандир. Шўрланган тупроқлар деб,таркибида сувда осон эрийдиган тузларни умумий миқдори 0,3%дан катта ва маданий ўсимликларни халақит берадиган ёки ўстирмайдиган тупроқларга айтилади. Захарли тузлар таркибига хлордлардан NaCI, MgCI 2 , сульфатлардан Na 2 SO 4 , MgSO 4 , карбонатлардан Na 2 CO 3 , MgCO 3 бикарбонатлардан NaHCO 3 Ca(HCO 3 ) 2 , Mg(HCO 3 ) 2 лар киради. Бундан ташқари шўрланган тупроқлар , шўрхоклар, шўртоблар ва солодлашган типларга бўлинади. Тажриба нуқтаи назаридан олиб қарганда оқар сувлар ёки сизот сувлар билан биргаликда тупроққа келиб тўпланадиган тузлар алоҳида аҳамиятга моликдир. Тузларнинг сув билан келиб, тупроққа тарқалиши кўпроқ қуйидаги маҳаллий табиий шароитларга: жойнинг рельефи ва геологик тузилишига, тупроқ грунтининг сув ўтказадиган (фильтрлаш) хоссаларига ва бошқаларга ҳам боғлиқ. В.В.Егоровни кўрсатишича тузларни оқар сувлар билан олиб келиниши қуйидаги қонуният асосида содир бўлади. Биз юқорида шўрланган тупроқлар чўл зонасининг иссиқ ва қуруқ областларида кенг тарқалганлигини фақатгина тузларнинг оз қисми бошқа зоналарда тупроқни шўрланган жинсларда ва атмосфера намлиги юқори бўлмаган, ҳамда денгиз қирғоқларида сувлар олиб келганлигини айтиб ўтган эдик. Қуруқ ва иссиқ ўлкаларда тузларни ҳосил бўлиши атмосфера ёғин- сочинининг ернинг чуқур қатламларигача намлатмаслиги, грунт сувлариниг тупроқ юзасига яқин жойлашганлиги ва парланишнинг ниҳоятда кўплиги

натижасидир.Парланишнинг миқдори иқлимий шароитларга боғлиқ равишда икки хил кўринишда бўлади. Биринчидан эркин сув юзасидан парланиш, иккинчидан тупроқ юзасидан парланиш. Келтирилган жадвалдан кўриниб турибдики,шимолдан жанубга қараб юрган саримиз буғланиш ортиб боришини кўрамиз, шунга мос равишда парланиш ҳам бир меъёрда ошиб боради. Хар -хил зоналарда намликни буғланиши ва парланиши(мм). Жадвал Зоналар Буғланиш Парланиш Тундра 200-300 70-120 Тайга 300-600 200-300 Аралаш ўрмон 400-850 250-430 Дашт 600-1100 240-550 Чала чўллар 900-1000 180-200 Чўллар 1500-2000 50-100 Субтропик 800-1300 300-750 В.А.Ковданинг таърифлашича атмосферадан тушадиган ёғин-сочин ўсимликлар қоплами ва сизот сувларнинг ер юзасига узоқ-яқин жойлашганлигига қараб парланиш шимолдан жанубга томон иқлимни қуруқлаша бориши билан орта боради.(жадвал8) Шўрланган тупроқларда иқлимий шароитга кўра буғланишни ўзгариши. (В.А.Ковда маълумоти). Жадвал Иқлим. Тем пера тур а Сов ук Хаво ни Атм ос Йилли к. Зоналар урта ча июл янв ар сиз да врла р кун нис.на м икки қу- руқ фера ёғин гарч илиг и мм буғлан иш мм

и ой- ларда % Чўллар да 15- 18 20- 30 5- 102 200- 240 20 80- 200 2000- 2500 Чала чўллар 10- 12 24- 26 -5- 10 180- 200 20-30 200- 300 1000- 1500 Даштла р 5-10 20- 25 -5- 15 150- 180 35-45 300- 450 800- 1000 Ўрмон- дашт 3-5 20- 22 -5- 16 120- 150 40-45 350- 500 500- 800 Дашт ва ўрмон-дашт зонасида шўрхок ва шўрхоклашган тупроқлар, шўрланган грунтлардан ёки ер ости сувлари чуқур жойлашмаган , минераллашган (1,5-2,5м) сизот сувларидан пайдо бўлади .Қўриқ дашт зонасида эса,тупроқларнинг шўрланиши ёғингарчиликни озлиги ва унинг йил давомида бир хилда тарқалмаслигидан ва баҳор, ёз ойларининг узоқ давом этишидан ва ниҳоят атмосферадан тушадиган ёғин ернинг чуқур қатламларини намлатмаслигидан ҳосил бўлади.Бундай шароитда кўпроқ солодлашган тупроқлар пайдо бўлади.Шўрланган ва солодлашган қатламлар ер юзасидан унча чуқур жойлашмаган бўлиб, сизот сувининг капилляр режими типи остида дашт зонасига қараганда кўпроқ туз тўпланади . Чўл ва чала чўл зоналарида эса бошқа зоналарга қараганда атмосферадан келадиган ёғингарчиликни озлиги (ёғингарчилик асосан баҳор ва қиш ойларида) ва бу тупроқни чуқур қатламларини намлата олмаслиги ,буғланишни ниҳоятда кўплиги оқибатида бу зоналар тузлари тўпланиш тез ва кўп миқдорда бўлади . Бундан ташқари сизот сувлар ер юзасидан чуқур жойлашмаган бўлса у тупроқ капиллярлари орқали ҳам кўтарилиб тупроқни шўрланишига катта таъсир кўрсатади . Чўл зоналарида тупроқларни шўрланишига кучли таъсир кўрсатувчи омиллардан бири шамолдир . Бу зоналар ёз ойлари шамол режими билан

боғлиқ бўлиб ,ернинг устки қисмини қуриши ва чанг ҳамда тузларни учириб олиб кетиши билан характерланди ва тупроқни шамол эрозиясига учратади. Мисол учун,Орол денгизини кўриш мумкин. Аму ҳамда Сирдарёнинг сувлари Орол денгизига етиб бормаслиги оқибатида сувдан бўшаб қолган қумли ва тузли майдонлар денгиз акваториясида 2,5-3млн.га ташкил қилади.Мана шу ерларда ҳар йили 125- 175млн.тонна қумчанглари ва 10-40 тонна тузлар шамол орқали дехқончилик қилинадиган ерларга олиниб келинмоқда. Бу эса ўз ўрнида ерларни шўрлатиб оқар сувларнизахарланишига олиб келмоқда.Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, тупроқ қатламларида тузларни тўпланиши ва аралашишида жойнинг иқлимий шароити катта роль ўйнар экан. Шунинг учун у жойларда иқлимий шароитларни ҳисобга олиб янги ерларни ўзлаштириш,унинг хосилдорлигини мелиоратив нуқтаи назардан ошириш,хамда агротехникага таянган ҳолда тупроқларни шўрланишига йўл қўймаслик лозим. 2. Тузларни тупроқ қатламларида тўпланишида жойнинг геологик тузилиши ва геоморфологик шароитларини роли. Нураш қобиғининг ётқизиқларида, тупроқларда ҳамда сизот сувларида тузларнинг тўпланиши ернинг геологик тузилиши ва геоморфологик шароитларига боғлиқдир.Мисол учун Карпат, Қрим ва Кавказ олди тоғ тизмаларининг ён бағрлари ва текисликларни кўрадиган бўлсак, бу ерлар ҳосил бўлиш жараёнига кўра шўрланган (иқлимий шароитга қараб), лекин бу ерларда шўрланган тупроқлар кўпроқ учрайди. Бунинг сабаби шундаки,биринчидан,бу ерларда тоғ жинслари ва уларни ташкил қилган минералларни ювилиши бўлса,иккинчидан чўкинди жинслардир.Ўрта Ер денгизи геосинклинал областларини кўрсак, бу ерларни бир неча маротаба денгиз суви босганлиги маълум.Кейинчалик эса бу ерлар сувдан бўшаб, денгиз ётқизиқлари билан қопланиши натижасида тузлар тўпланган. Ернинг геологик структураси унинг қатламлари морфогенезисини ва литогенезисини келиб чиқишини ҳамда гидрогеологик жараёнларининг

ривожланиши тупроқ қатламларида ва сизот сувларида тузларни тўпланишида катта роль ўйнайди. Шўрланган тупроқлар асосан ернинг текислик қисмида кенг тарқалади, фақат озроқ қисмигина тоғликларнинг ён бағрларида шўрланган делювиал пролювиал жинсларни ювилишидан ҳосил бўлади. Ернинг текислик қисмида шўрланган ётқизиқларнинг 3 хил тип тарқалиш қонуниятлари мавжуд бўлиб,улар бирламчи, аккумулятив ва денудацион ётқизиқларга бўлинади. Бирламчи текислик ётқзиқлари денгиз ости қуруқликларини хар-хил эпейроген кўринишлари натижасида ҳосил бўлган шўрли жинслардир . Бундай ётқизиқларга Турғай, Бетпак дала, Устюрт, Марказий Қизилқум,Заунгуз ва Қорақумлар киради. Шўрланган денгиз ости ёткизиклари хар - хил ёшда бирламчи текисик бўлиб, асосан унчалик қалин бўлмаган элювий қаламий копланади. Иклимнинг қуруқ ва иссиклигидан тузлар фақатгина денгиз ости жинслари ичида хам учраб сахро тупроқлани пайдо булиши жараёнида иштирок этгандирлар. Аккумулятив текисликларни асосий ётқизиклари хар - хил таркибли ва катламли келтирилмалардан иборат бўлиб, ўзларининг характерига караб флювиогляциал - музлик, аллювиал ва тог ости пролювиал - аллювиал текисиликларга бўлинади. Биринчи тип текисликка Ўрта рус текислигини шимолий ва шарқий қисми ҳамда ғарбий Сибир паст-текислиги киради. Бу текисларнинг асосий ётқизиқлари сувли - музлик қопламларини қумоқ, қумоқли ҳамда лойли карбонатли айрим жойларда карбонатсиз аллювиал жинслардан иборатдир. Бу жинслар В.А. Ковданинг курсатишича музликларнинг силижиши натижасида биринчи вақтда Fe ва Al оксидларини чўкиши, кейинчалик булар билан биргаликда кремний гидроксидини лессли жинслар билан қўшилиб СаСО 3 ва MgCO 3 айрим жойларда хаттоки содда моддасини ҳосил қилишини аниқлади. Шу сабабли бу ерларда содали шўрланиш, кейинчалик

солодлашган ва солодли тупроқларни ҳосил бўлиши билан тупроқлар таркибида тузлар тўплангандир. Каспий олди паст текислигининг кўпчилик майдонларида Сиваш олди, Кура-Аракс пастлигини аллювиал текислигини унчали чуқур бўлмаган тузли жинсларида ҳар - хил ўзгаришлар натижасида тузларни интенсив тўпланиши аниқланган. Шунга ўлароқ бу майдонларнинг кўпчилик қисми тупроқлардан иборат. Марказий Осиёнинг аллювиал текислик қисмида дарё дельталари жуда катта майдони эгаллаб, Сирдарё, Амударё, Артек ва бошқа ерларни ўз ичига олади. Бу текисликларда геологик ва геоморфлогик нуқтаи назаридан тарқалишига сабаб, дарёларнинг ҳосил бўлиш манбаи ер устки ва остки сувларининг харакати натижасидир. Марказий Осиё дарёлари ўзларининг оқиш тезлигига қараб ўзлари билан жуда кўп миқдорда сувда эриган тузларни олиб келадилар, дарё-оқимининг сустлашиши билан бу тузлар тупроқ таркибидаги бошқа модда билан бирикиб, унинг қатламларида тўплана боради. Марказий Осиёнинг тоғ олди худудларида шўрланган тупроқлар эпейрогенетик харакатлар ва бошқа вертикал биоиклима поясларга боғлиқ равишда ўзгариб боради. Масалан:гидроморф шўрланган тупроқлар, ўтлоқ- бўз шўрсизланаётган тупроқлар - оч тусли бўз тупроқлар қолдиқ туз доғли типик бўз тупроқлар - тук тусли бўз тупроқлар шўрланмаган тоғ ўрмон жигарранг тупроқларга бўлинади. Бу тупроқ - қаторларини туртламчи даврини иккинчи ярмида денгиз сатхидан 500-1500 м. баландликлар ҳосил бўлиши жараёнини аниқлаш мумкин. Шу боис ўрмон зонасида тузларни бўлмаслиги тупроқ темир ва алюмин бирикмалари билан боғланганлиги, тук тусли бўз тупорқлар зонасида эса карбонатларни тўпланиши ҳодисалари, уларнинг чуқур қатламларида гипс қатламини сақланиши, типик бўз тупроқлар зонасида гипсни қатлами 100-150 см. чуқурликда учраши ҳамда сувда эрувчи сульфат

ва хлоридли бирикмаларини тупроқ қатламларида етиши, оч тусли бўз тупроқларда тузларни тупроқни юқори 0,5 м. Қатламидан бошлаб тўпланиши, ва ниҳоят бу тузлар саҳро зонасининг тупроқларида 0,1-0,3 м. учрашига асосий сабаб ерларнинг тектоник харакатлари оқибатида унинг фақатгина гидрогеологик шароитларига таъсир қилмай, балки тупроқ ҳосил бўлиши жараёнларига ҳам таъсир қилиб тупроқ эволюциясини ҳам белгилар экан. Денудацион (қолдиқ) текисликлар-тектоник харакатлар тўхташи билан пайдо бўлган майдонлардир, буларга Бетпак дала платосини шарқий қисми ва Қозоғистон майдонларининг майда баландликлари киради. Булар олдин тоғликлар бўлиб денудацион жараёнлар таъсирида майдаланиб кетган текисликдир. Бу текисликлар ҳар - хил таркибли қаттиқ жинслардан иборат бўлиб, элювиал ҳамда делювиал ётқизиқлардир. Делювиал жинслар кўпинча шўрланган бўлади, чунки нураш жараёнида делювиал сувлар таъсирида қияликлардан тузлар ювилиб пастликларда тупланади. Бундан ташқари тузларни геоморфологик областларда тўпланишида рельефни ҳам таъсири катта. Масалан: оқимсиз пастқамликлар олдинги ёки хозирги даврла ернинг остки ва устки оқимини йиғувчи грунтлардан иборат бўлиб, ўзига нисбатан баланликларга қараганда кўпроқ шўрланган бўлади. Рельефни унчалик пастлик бўлмаган ерларида, махаллий оқимни йиғиш натижасида тупроқ қатламлари ёмғир ҳамда эриган қор сувлари билан намланади ва ярим гидроморф тупроқлар ҳосил бўлади. Бу тупроқлар унчалик шўрланган бўлмасада, лекин солодлашган бўлади. Бундай ерлар кўпинча Каспий олди ҳамда ~арбий Сибир паст текисликларига хосдир. Чўл ва чала чўл текисликларида ер юзига сизот сувларини яқинлиги унинг кучли минераллашганлиги оқибатида ерлар кўпроқ шўрхок ва шўрхоклашган тупроқлар билан банддир. Дарё бўйларининг пастки минтақаларида эса вақти - вақти билан сув босиши натижасида бошқа минтақаларга қараганда кўпроқ шўрланади.

Бундан ташқари дарёларнинг ўнг қирғоқлари кўп ювилиши ва ер остки сувларининг оқими яхшилигидан чап қирғоғига қараганда кам шўрланади. Дарё қирғоқларидан узоқлашган сари эса ер остки сувларининг оқими қийинлашган сари шўрланиш кучая боради, бунга сабаб тупроқнинг механик таркибини дарё қирғоғидан узоқлашган сари оғирлашиб бориши ҳамда сизот сувларидир. 2. Тузларнинг тўпланишида дарё сувларининг роли. Ер устки ёки дарё сувлари таркибидаги сувда енгил эритувчи тузлар континентал циклда уларнинг айланасида катта аҳамият касб этади. Дарё сувларининг ҳосил бўлиш манбалари: 1. атмосфер ёғин - сочин ва эриган қор сувларини ҳосил бўлиши ва уларнинг ернинг устки қисмида тарқалиши; 2. музликларни эриши натижасида ҳосил бўлган сувлар; 3. сизот сувлар. Ер устки, айниқса ер остки сувлар қўшилиш жараёнида тупроқ турли қатламларини ҳар - хил тузлар билан бойитади. Дарё сувлари ўзлари билан бирга жуда кўп миқдорда тузларни олиб келади, бу тузларни бир қисми дарёларнинг қуйи оқимларига денгиз ҳамда океанларга олиб кетилади, бир қисми эса дарё қирғоқлари вақти-вақти билан сув босиши ва унинг қуйи оқимларида тупроқ устки қисмига келиб унинг қатламларига ҳамда сизот сувларига қўшилади ва унинг шўрланиш даражасини орттиради. Суғориладиган ерларда эса, суғориш сувларининг кўп қисми парчаланишга транспирацияга сарф бўлади, ҳамда тупроққа шимилиб кетади. Шу сувда эриган тузларни бир қисми тупроқ қатламларида, қолган қисми эса сизот сувлари таркибиги қўшилади ва тупроқни яна қайтадан шўрлатади. Дарёлар ўзларининг ҳосил булиш манбалари, оқиш тезлиги, ернинг геологик тузилиши, геоморфологик ва иқлимий шароитига қараб ўзлари билан ҳар хил миқдорда органик ва минерал моддаларни олиб келади. Мисол учун, Шимолий дарё сувларида органик моддалар кўп бўлиб - фульвокислоталар ва кремнеземларни олиб келади. Бу сувлар таркибида

темир ва алюминий бирикмалари кам бўлиб, карбонат ва бикарбонатлар бўлмайди. Дашт зонасининг дарёларида органик моддалар кам бўлиб, улар таркибида сульфатлар ҳам карбонатлар бўлади. Жанубий областларнинг дарёларида эса сульфат ҳамда хлоридли бирикмалар жуда кўп миқдорда бўлади. Бу сувларни минерализацияси жуда юқори бўлиб, улар сизот сувлари билан боғланган бўлади. Дарё сувлари таркибидаги эриган моддалардан ташқари,жуда кўп миқдорда қаттиқ майда заррачаларни олиб келади. Дарё сувларининг кимёвий таркиби ва унинг минерализацияси, оқимдаги захарли тузлар миқдори ернинг геологик тузилиши ва дарёларнинг ҳосил бўлиш манбаига қараб олиниб келинадиган тузлар 1-2 г-л дан токи 5 г- л ча (Атрек, Гузардарё, Шеробод). Бу тузларни кўпчилиги ва янгидан ўзлаштириладиган ерларда тўпланади ва бундан ташқари шўрланган ерларни мелиорация қилиш мақсадида зовурлардаги сувлар яна қайтадан дарёларга қуйилиши натижасида унинг минерализация янада ошиб боради. Қуйи оқимдаги ерларни шўрни оширишга сабаб бўлмоқда.

Адабиётлар : 1. П . Узоқов , И . Бобохўжаев – « Тупроқшунослик ». Т.: «Меҳнат» 1995. 2. М.А.Панков - “Мелиоративное почвоведение”. Т.: “Ўқитувчи” 1974. 3. И.И.Плюснин, А.И.Голованов - “Мелиоративное почвоведение”. М.: “Колос” 1983. 4. М.А.Панков - “Тупроқшунослик”. Т.: “Ўқитувчи” 1970. 5. М.Баҳодиров, А.Расулов - “Тупроқшунослик”. Т.: “Ўқитувчи”. 1970. 6. Х.М. Махсудов - “Эрозия почв аридной зонў”. Т.: “Фан”. 1982. 7. О.К.Комилов - “Мелиорация засоленнўх почв Узбекистана”. -Т.: «Фан» 1985. 8. К.Гедройц - “Солонцў, их происхождение, свойства и мелиорация”. Избр. тр. М.: 1928. 9. М.У.Умаров - “Почвў Узбекистана”. Т.: “Фан”. 1975. 10. Н.В.Кимберг - “Почвў пустинной зонў Узбекистана”. Т.: “Фан”. 1975. 11. А.Расулов - “Почвў Каршинской степи”. Т.:“Фан”. - 1975.

Похожие

Тупроқ шурланишидаги асосий oмиллар

Тупроқ мелиоратив районлаштириш. Тупроқ мелиоратив мониторинг

Боғбоп тупроқ фрезалари

Тупроқ ишларини бажаришнинг асосий усуллари. Тупроққа ишлов бериш, ташиш ва жойлаш

Тупроқ ишларини бажаришининг умумий шарт-шароитлари. Гидротехник иншоотларнинг асосий қисмлари. Грунт массасини мувофиқлаштириш