Tuproqlarning evolyutsiyasi muammoalari - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Tuproqlarning evolyutsiyasi muammoalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

62 KB

Tuproqlarning evolyutsiyasi muammoalari R е ja: 1. Evolyutsion rivojlanish. 2. Tuproq evolyutsiyasi. 3. Sug’oriladigan yerlarda tuproq evolyutsiyasi muammolari. 4. Bo’z voha tuproqlarida evolyutsion jarayonlarning o’tishi.

Tayanch tushunchalar: Tuproq evolyutsiyasi, evolyutsion rivojlanish sug’oriladigan tuproqlardagi evolyutsion rivojlanish. Birlamchi yoki dastlabki bosqichda tuproqlarda genetik gorizontlar, tizimi, ularning rejimlari va nihoyat tabiiy unumdorligi shakllana boshlaydi. Keyinchalik, tuproq tuproq paydo bo’lishi jarayoni rivojlanishi tufayli, agar ekologik o’xgarmas bo’lib tursa, tuproq rivojlanishi yetuk bosqichga o’tadi. Bunda har bir tuproq tipi aniq genotipik gorizontlardan iborat to’la profil, shuning tabiiy unumdorlikning barqaror ma‘lum darajasi xos bo’ladi. Ekologik sharoitning o’zgarishi tuproqni evolyutsion rivojlanish bosqichiga o’tkazadi va u tuproq profilida genetik gorizontlarning, uning xossa, xususiyatlari, demak tabiiy unumdorlik darajasi o’zgarishiga olib keladi. Shunga muvofiq tuproqning xossalarini ham uch guruhga ajratish mumkin: 1) Tuproq paydo bo’lishi jarayonida ona jinslardan meros bo’lib o’tgan- “qoldiq” xususiyatlar; 2) ekologik muhit birday turgan paytda tuproq rivojlanishida yuzaga kelgan xususiyatlar; 3) Evolyutsiya jarayonida tuproq rivojlanishining o’tgan bosqichlaridan meros bo’lib qolgan xususiyatlar. 2. Tuproq evolyutsiyasi deganda, allaqachon rivojlangan to’la profilli tuproqlarning, butun tabiiy muhit evolyutsiyasi bilan bog’liq holda o’zgarishi tushuniladi. Bunda tuproqning bir genetik tipi yoki tipchasi boshqa genetik tipcha yoki tipga o’tadi. Tuproq profilida oldingi tuproq paydo bo’lishi bosqichiga xos bo’lgan xususiyatlar asta-sekinlik bilan so’nv boshlaydilar va tuproq paydo bo’lishining yangi bosqichiga mos ravishda yangi belgilar paydo bo’ladi. Tuproq evolyutsiyasiga bunday qarash yagona emas. Chunki bu nazariy muammo oxirigacha yechilgan deb bo’lmaydi. Biz quyida keltirmoqchi bo’lgan fikrlar, tuproqshunoslik fanining rivojlanishiga katta hissa qo’shgan A.A.rode (1948), V.R.Vilyams (1954), ishlari natijalariga asoslangan.

Tuproq - bu dinamik tizimdir. Bu tizimning tarkibi va xossalari uzluksiz davom etadigan o’zgarishlarga uchraydi, ammo bularning tezligi va xarakteri har xil bo’lishi mumkin. Mazkur o’zgarishlar tuproq bilan uni o’rab olgan atrof-muhit o’rtasida moddalar va energiya almashinuvining natijasidir. Uzgarish jarayonlari vaqtinchalik, kunlik, oylik, yillik bo’lishi mumkin. Bu o’zgarishlarning o’lchovi unchalik katta bo’lmaydi. Shuning uchun ham ular ko’pincha sezilmaydi, uzoq yillar davomida to’plana borib, ko’z bilan ko’rib, tuproqni o’rganadigan zamonaviy usullar bilan xarakterlashga imkon yaratiladi. Ayrim jarayonlar shu darajaga yetadiki, biz ularni hisobga oladigan bo’lsak, tuproqning oldingi nomini o’zgartirishga to’g’ri keladi. Chunki tuproqning oldingi nomi shu kunda u ega bo’lgan xossa va xususiyatlarga to’g’ri kelmaydi. Har qanday tuproq paydo bo’lishi jarayonida tog’ jinslaridan yetuk rivojlangan tuproqqa aylanish vaqtida har xil rivojlanish davrini bosib o’tadi. Shu davrda ularning tarkibi, xossalari, energetik holati o’zgaradi. Ana shu jarayonlarning yig’indisi tuproq paydo bo’lish jarayoni deb hisoblash mumkin. Tuproq paydo bo’lish jarayonining yo’nalishi, hosil bo’lgan tuproqning xarakterini, ya‘ni rivojlanish jarayonida bir-birini almashtirgan qator tuproqlarning xossa va tarkibini tuproq paydo qiluvchi omillar belgilaydi. Ma‘lumki, bu omillar V.V.Dokuchaev tomonidan aniqlangan bo’lib, quyidagilardan tashkil topgan: ona jins, rel‘ef, iqlim, tirik organizmlar, vaqt va inson faoliyati. A.A.Rodening fikricha (1984), bu omillarda yerning tortish kuchi hamda tuproq osti va utsi suvlarini, albatta qo’shmoq lozim. Yuqorida keltirilgan tuproq paydo qiluvchi bu omillar o’zaro chambarchas bog’liq. Bir omil o’rnini ikkkinchisi bosa olmaydi. Ular faqat birgalikda muayyan sharoitda normal rivojlangan tuproqni paydo qiladi. Masalan, faqat tirik organizmlargina tuproqdagi organik moddalarning manbaidirlar. Lekin ular iqlim sharoiti, ya‘ni namlik va quyoshga bog’liq. Shuningdek, boshqa omillarning ham tuproq paydo bo’lish jarayonida tutgan muhim o’rni bor. Fikrimizni mamlakatimiz hududlarida rivojlangan tuproqlar misolida oydinlashtirish maqsadga muvofiqdir.

Amudaryo havzasi 60-yillardan boshlab daryo suvining yerlarni sug’orish maqsadida keng ko’lamda ishlatilishi natijasida Orol dengiziga kelib tushayotgan suv miqdori keskin kamaydi. Bu o’z navbatida, Amudaryo quyi omili hududlarida umumiy ekologik holatning yoniga faol ta‘sir ko’rsatayotgan sizot suvlari sathining pasayishiga sabab bo’ldi. Bu yerda rivojlangan to’la profilli tuproq tiplari, tipchalari boshqa genetik tipcha va tiplarga o’ta boshladi. Daryo sohillarida rivojlangan botqoq tuproqlar tipi botqoq o’tloqi tipchasi, ular o’z navbatida o’tloi tuproq tipiga o’tishi kuzatilmoqda. Umuman bu yerdagi tuproqlar evolyutsiyasini quyidagicha tasavvur etish mumkin: botqoq tuproqlar- botqoq o’tloqi-o’tloqi-sahro avtomorf tuproqlari. Sahro avtomorf tuproqlarning qaysi tipi rivojlanishi; ular hosil bo’layotgan o’tmishdagi tuproqlarning granulometrik tarkibiga bog’liq. Agar o’tmishda paydo bo’lgan tuproqlar granulometrik tarkibiga ko’ra yengil bo’lsalar qumli sahro og’ir bo’lganda taqirli tuproqlar hosil bo’ladi. Doimiy deflyatsiyaga uchraydigan skeletli jinslarda sur tusli qo’ng’ir tuproqlar tipi vujudga keladi. Bu hol o’z navbatida vujudga kelayotgan tuproq tiplariga mos o’simlik qoplami, mikrorganizmlar majmui bilan xarakterlanadi 3. Sug’oriladigan yerlarda tuproq evolyutsiyasi muammolari. Tuproqlarning evolyutsiyasiga ta‘sir ko’rsatuvchi omillar orasida inson faoliyati juda muhim o’rin tutadi. Sug’oriladigan tuproqlarning vujudga kelishi, ijobiy yoki salbiy yo’nalishda rivojlanishi, unumdorligini oshirishi yoki kamaytirishi, yangi xossa va xususiyatlarga ega bo’lishi, bir so’z bilan aytganda, inson mahsulidir. Insonning tuproqqa xilma xil ta‘siridan biri quruq iqlim zonalarida uni sug’orishdir. Sug’orish jarayoni vohalarda tuproqlarning tabiiy rivojlanishi va evolyutsiyasini to’xtatib, yangi tuproq hosil bo’lish jarayonini boshlab beradi. Bu tabiiy jarayonlardan farqli o’laroq, sezilarli darajada inson faoliyati bilan mustahkam bog’liq. Bu yerda inson faoliyati tabiiy tuproq hosil bo’lish jarayoniga qo’shiladi va u bilan chirmashib ketadi. O’rta osiyo shu jumladan, O’zbekiston vohalarida sug’orish ta‘sirida tabiiy tuproqlardan farqli o’laroq, yangi voha tuproqlar hosil bo’ladi. Agar

mu‘tadil iqlim sharoitlarida (masalan, qora tuproq) sug’orish jarayoni faqatgina tabiiy miqdoriga biroz qo’shimcha bo’lsa, O’zbekistonda o’simlikka beriladigan suv o’rtacha yillik yog’in miqdoridan bir necha barobar ko’p. Sug’orish jarayonida tuproqqa tushgan bunday suv miqdori yangi irrigatsion suv tartibi tipini bunyodga keltiradi. Buning asosiy farqi A.A.Rodening fikricha, vegetatsiya davrida tuproq va tuproq ostki qatlamining bir necha bor namlanishidir. Toshkent va Samarqand vohalari bo’z tuproqlarda o’tkazilgan kuzatuvlarimiz shuni ko’rsatdiki, sug’orish, ayniqsa, keragidan ortiq sug’orish natijasida tuproq qatlami namlanibgina qolmay, balki suvlar tuproq va tuproq osti qatlamlarini butunlay yuvib sizot suvlarigacha borib yetadi. Shuning uchun ham bu yerda ro’y beradigan elementar tuproq hosil bo’lish jarayoni o’ziga xosdir. Bundan tashqari, vohalarning iqlimi atrofidagi tabiiy landshaft iqlimidan bir muncha farq qilsa, o’simlik ekilgan dalalarning mikroiqlimi ulardan kesikn farqlanadi. Havoning namligi: harorati , yerning haydalma qatlami ustidan va ikki metrda balandlikda 25-35 % ga farqlanadi. O’zbekistonda daryo suvlari u yoki bu darajada loyqabilan xarakterlanadi. Suvning loyqalanishiga sabab daryo hosil bo’ladigan joylarda va oqimida nurash jarayonida vujudga kelgan mayda zarrachalarni yemirib, o’zida eritib olib kelishidir. Masalan, Zarafshon daryosi tog’li qismida 1 km kv joydan 500-1000 tonnagacha darrrachalarni olib ketadi. Bu zarrachalarning kimyoviy tarkibi daryolarning suv olish havzalaridagi tuproq-gruntlar bilan bog’liq va yil davomida daryoning har xil qismida o’zgarib turadi. Biz ularning tartibi, xossalari to’g’risida mukammal to’xtalib o’tmaymiz. Bu alohida o’rganilishi kerak bo’lgan mavzu. Shuni ko’rsatishimiz kerakki, ana shu zarrachalar sug’orish ta‘sirida, suv miqdori bilan bog’liq holda dalalarga oqib kelib yotqiziladi. V.A.Molodtsov (1958), hisoblariga qaraganda, qattiq zarrachalarning 22,6-40 % i dalaga yetib kelmasdan ariqlarda qolib ketadi. +olgan qismi hisobiga dalaga 10,8-17,9 tonna qattiq zarrachalar olib kelinadi. Bu esa yer ustida 0,8-1,3 mm qalinlikdagi qatlamni tashkil etadi. Shunday qilib, 250-300 yil davomida 30 smli yangi haydalma qatlam

hosil bo’lishi mumkin. bu qatlamning hamma xususiyatlari irrigatsiya yotqiziqlari sifati bilan to’la bog’liq. Inson yerlardan foydalanishi bilan bog’liq faoliyatida uni maqsadga muvofiq o’zgartirishga harakat qiladi. Sug’oriladigan yerlarda eng ko’p tarqalgan dehqonchilik majmui unsurlaridan biri-mineral o’g’itlar bo’lmagan paytda zarrachalar ariqdan chiqazilib, o’g’it sifatida solingan. S.K.Kondratov (1916) ma‘lumotlariga qaraganda, bir gektar yerga ariqdan chiqqan zarrachalar 280 tonnagacha solingan. Bu tadbirlar vohalarda tuproq hosil bo’lishi va rivojlanishi jarayonini tubdan o’zgartiradi. Hozirgi zamon sug’oriladigan dehqonchiligini mineral o’g’itlarsiz tasavvur qilish qiyin. Ularning tuproqqa ta‘sirini maxsus bo’limlarda ko’rib chiqilgan. Bu yerda shuni ta‘kidlash kerakki, dehqonchilikda jadallashtirish darajasining o’sishi, ayrim o’simliklardan yuqori hosil olishga intilish tuproq rivojlanishining tabiiy jarayoniga diqqatni kamaytiradi. Ya‘ni, tuproqda “gidroponika substrati” ga qaraganday qarash fikri tug’iladi. Hosil bilan tuproqdan katta hajmda olib chiqib ketilgan organik moddalar o’rni, asosan mineral o’g’itlar bilan to’ldiriladi. Lekin bu o’g’itlar birinchidan, tuproqdan olib chqib ketilgan unsurlar majmuini to’la ta‘minlay olmaydilar. Ikkinchidan, sug’orish jarayoni ularda turli ozuqa unsurlarining harakatchanligini oshiradi. Uchinchidan, zaharli kimyoviy moddalarning qoldiqlari tuproqda to’planib qoladi. Shunday qilib, bu jarayonlarning yig’indisi yillar davomida tuproqning o’zgarishiga sabab bo’ladi. Uning tezligi odam faoliyati bilan bog’liq. Sug’oriladigan tuproqlarning evolyutsiyasini ko’rib chiqar ekanmiz, bu jarayonga inson faoliyatining yana bir ko’rinishi-erga ishlov berish to’g’risida to’xtalib o’tmoq lozim. Respublikamiz yerlarida yetishtiriladigan asosiy o’simlik, ya‘ni paxtani o’stirish jarayoni tuproqqa unumli ishlov berishni talab qiladi. Bu to’g’risida juda ko’p maxsus ishlar qilingan. Ularning sug’oriladigan tuproqlar tadrijiy rivojlanishiga ta‘siri juda katta ekanligini ta‘kidlashimiz zarur. Kuzgi shudgor, bahorgi yerni ekishga tayyorlash (gizellash, boronalash, mollalash), ekish, bir necha bor kultivatsiyalash, terim jarayonida qishloq xo’jalik mashinalari

yerlarida iz qoldiradi, chuqur yumshatadi va zichlaydi. Yerga ishlov berish jarayonida bir tomondan u yumshatib, havo almashinuvi yaxshilanadi. Lekin ikkinchi tomondan rezina g’ildirakli traktorlar yerga ishlov bergan paytda tuproqning zichligini ancha oshiradi. Ekish davrida haydalma qatlamining ostki qismida tuproq zichligi 1,4 g(sm kub ga yetadi. Ba‘zi olimlar yerni qancha chuqur ag’darib haydasa shuncha yaxshi bo’ladi, degan fikrni ma‘qullaydilar. Bunda asosan tuproqning fizik xossalari yaxshilanadi, shu jumladan, uning zichligi kamayishi, suv o’tkazuvchanligi oshishi misol qilib keltiriladi. Bu holda tuproq tabiiy tuzilishi buzilishi, yuqori namlik va texnik bosim teskari natijalarga olib kelishi hisobga olinmaydi. Yuqori olib chiqilgan, kam unumdorlikka ega bo’lgan tuproq qatlamining unumdorligini oshirish uchun katta me‘yordagi mineral o’g’itlar solish talab qilinadi. Bu jarayonlar yuqorida aytib o’tilganidek, tuproq evolyutsiyasini salbiy tomonga o’zgartiradi. Sug’oriladigan tuproqlarda qishloq xo’jalik ishlab chiqarishida foydalanish davrida yuqorida aytib o’tilgan, ba‘zi bir jarayonlarga tuproqning suv bilan yemirilishi uning ikkilamchi sho’rlanishi kabi omillar ham qo’shiladi. Sug’oriladigan tuproqlarning hosil bo’lish jarayoni tuproq qatlami tarkibini, tabiiy sharoitini ham, tabiiy tuproqning o’zini ham tubdan o’zgartiradi. Yerlarni tekislash, sug’orish, suv yemirishi tufayli ularning qatlami ochilib qoladi, yuvilgan qatlamlar boshqa joylarga olib borib yotqiziladi. Bordi-yu, agrotexnik tadbir to’g’ri qo’llanilsa, bunday yerlar tezda madaniylashadi. Yerning ustki qatlamida agroirrigatsion keltirilmalar yig’ila boshlaydi. Shu bilan bir vaqtda ular tabaqalana boradi. Sug’oriladigan dalalarning quyi qismida mexanik tarkibi, ba‘zida sho’rlangan tuproqlar bunyodga keladi. Shunday qilib, agar bo’z tuproqlarning tabiiy rivojlanishi asrlar davomida juda sekin o’tsa, bu jarayon sug’oriladigan bo’z tuproqlarda, ayniqsa ulardan unumli foydalanilganda yetarli darajada tez amalga oshadi. 4. Bo’z voha tuproqlarda evolyutsion jarayonlarning o’tishi.

Yuqorida aytilgan fikrlarni umumlashtirib, shuni qayd qilish kerakki, bo’z voha tuproqlari o’z evolyutsiyasi davomida, bizning fikrimizcha bir necha davrni boshdan kechiradilar. Ular quyidagilardir: I-davr. quriq yerlarning haydalishi va tabiiy tuproq substratda yangi sug’oriladigan tuproqlarning hosil bo’lishi; II-davr. tuzlar migratsiyasi jarayonining o’zgarishi, yangi mikroflora va protofaunaning rivojlanishi, o’simlik qoldiqlarining mineralizatsiyalanishi va chirindi hosil bo’lishi jarayoni xarakteri o’zgarishi; III-davr. Agroirrigatsion keltirmalar hisobiga haydalma qatlamining yangi strukturasi bunyodga kelishi, tuproqning tabiiy bo’z tuproqlarga xos bo’lgan qator belgilarni (yangi hosil bo’lgan karbonatlarning yo’qolishi, V qatlamga xos bo’lgan yumshoqlik) yo’qotishi; IV-davr. Agroirrigatsion keltirmalarning yanada qalinlashib borishi (“tabiiy tuproq gruntini siqib chiqarishi”) va yangi biota majmui fizik va kimyoviy xususiyatlarga ega bo’lgan agroirrigatsion keltirmalar asosida yuzaga keladigan qalin tuproq profilining hosil bo’lishi. Bu jarayon ayrim regionlarning konkret bioqlimi, litologik, gemorfologik sharoitlari bilan bog’liq bo’lganligi uchun, davrlar sur‘ati va davomiyligi har xil bo’ladi. Masalan, Toshkent regionidagi bo’z voha tuproqlari loyoqasiz suvlar bilan sug’orilganligi va ilgarigi davrda kam unumli dehqonchilikda ishlatilganligi uchun, agroirrigatsion keltirmalar to’alanish jarayoni sust bo’lgan va ular hozirgi davrgacha rivojlanishining to’la davrlarini o’tamaganlar. Aksincha, Samarqand viloyatining bo’z-voha tuproqlari 2-2,5 ming yil davomida yuqorida keltirilgan davrlarni to’la o’tganlar va to’la profilli voha tuproqlarining klassik misolida ko’rsatish mumkin. Sug’oriladigan tuproqlarning rivojlanish davrlarini o’rganish faqat nazariy masala bo’libgina qolmasdan, qishloq xo’jalik ishlab chiqarishida ham katta ahamiyat kasb etadi. Chunki, har bir rivojlanish bosqisida tuproq samarali unumdorlikka ega. Sug’oriladigan tuproqlar evolyutsiyasi nazariyasi tuproqlarning potentsial unumdorligidan to’g’ri foydalanish tadbirlarini ishlab chiqarishga

imkon beradi. Bundan tashqari, tuproq rivojlanishi jarayonini inson uchun zarur bo’lgan, atrof-muhitga shikast yetkazmaydigan o’zangga burish mumkin. Xulosa qilib aytganda, tuproq va tuproq qoplamining rivojlanishi va evolyutsiyasi umuman yer yuzasida tasodifiy kechmaydi, balki landshaftlarning umumiy tarixiga muvofiq keladi. Tabiatda landshaftning o’zgarishi iqlim, tektonika morfostrukturaviy jarayonlar bilan bog’liq. Shuningdek, anropogen omil tuproq evolyutsiyasi va rivojlanishini belgilovchi sifatida muhim ahamiyat kasb etadi.

Adabiyotlar: 1 . Bouls., Xoul F., Mak-Krekken R. – Genezis i klassifikatsiya pochv. M., Progress, 1977 g. 2. Boboxo’jaev I. , Uzoqov P. “Tuproqshunoslik” T., “Mehnat” 1995 y. 3. Genusov A.Z. Qo’ziev R. “Aktualno’e problemo’ ekologii i modelirovanie plodorodiya oroshaemo’x pochv” Uzbekistana II Institutu pochvovedeniya i agroximii 70 let, Tashkent, 1990. 4. Kovda V.A. Pochvenno’y pokrov. Yego uluchshenie, ispolzovanie i oxrana. M., Nauka 5. Kuziev R. Serozemno – oazisno’e pochvo’, ix evolyutsiya i plorodorodiya. Tashkent. 1991. 6. Qo’ziev R. Genetik tuproqshunoslik muammolari.O’zFA. Tuproqshunoslik instituti. Toshkent. 1996. 7. Rode A.A. Genezis pochv i sovremenno’e protsesso’ pochvo obrazovaniya. M. Nauka. 1984 g. 8. Zokirov T.S. Rahmatov I.M. Dehqonchilik asoslari. Qarshi. “Nasaf” 1999 y.

Похожие

Tuproq sistematikasi va klassifikatsiyasi

Tuproq paydo bo’lish jarayoni

Tuproq unumdorligi va uni modyelllashtirish muammolari

Tayga-o‘rmon zonasining tuproqlari, botqoq tuproqlar. O’rmon-dasht va dasht zonasining qora tuproqlari

Cho’l zonasining tuproqlari. Bo’z tuproqlar zonasining gidromorf tuproqlari