Cho’l zonasining tuproqlari. Bo’z tuproqlar zonasining gidromorf tuproqlari - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Cho’l zonasining tuproqlari. Bo’z tuproqlar zonasining gidromorf tuproqlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

55.5 KB

Cho’l zonasining tuproqlari. Bo’z tuproqlar zonasining gidromorf tuproqlari Reja: 1. Cho’l zonasi tuproqlarining kelib chiqishi, tarkibi va xossalari. 2. Bo’z tuproqlarning kelib chiqishi, tarkibi va xossalari. 3. Gidromorf tuproqlar.

Cho’l zonasi chala cho’llar zonasining Janubida joylashgan bo’lib Rossiya, O’rta Osiyo va Janubiy Qozog’iston Turon pasttekisligi deb ataluvchi, nihoyatda katta tekislik maydonlarini egallaydi. Qo’ra Araks pasttekisligining dengizga chegaradosh qismi ham shu zonaga kiradi. Zonaning shimoliy chegarasi, g’arbda Ustyurt platosini o’z ichiga olib, Orol dengizi orqali Balxash ko’ligacha borpdi. O’zbekiston respublikasi yer maydonining deyarli 70%i cho’l zonasida joylashgan bo’lib, Qizilqum, Ustyurt, Malikcho’l, Shyerobod, Qarshi cho’llari va boshqa tyerritoriyalarni o’z ichiga oladi. Cho’l zonasining maydoni 130 mln. ga Cho’l zonasining zonal tuproqlarlari: sur-qo’ng’ir, tusli tuproqlar, taqir va taqirli tuproqlardan iborat bo’lib,qumli cho’l tuproqlari, shamol keltirib yotqizgan qumlar (40%i) va sho’rhoklar (13% ga yaqin) ham keng tarqalgan. Shuningdek, cho’l zonasida sho’rtoblar, daryo sohillari va deltalarida o’tloq,o’tloq-botqoq va sho’rlangan gidromorf tuproqlar ham ancha maydonni tashkil etadi. Sur-qo’ng’ir tusli cho’l tuproqlar. К elib chiqishi. Sur qo’ng’ir tusli tuproqlar uzoq yillar davomida alohida tipga ajratilmasdan, bo’z tuproqlar bilan birga qarab kelindi. Sur qo’ng’ir tusli tuproqlarning tuzilishi va xossalari o’ta quruq cho’llarning ksyerofit-efemyerni o’simliklarni ta’sirida kechadigan tuproq paydo bo’lish jarayonlarining o’ziga xos xususiyatlari bilan belgilanadi. К lassifikasiyasi. Sur-qo’ng’ir tusli tuproqlar ikki tipchaga: karbonatli tipik sur-qo’ng’ir tusli va oz karbonatli sur qo’ng’ir tusli tuproqlarga bo’linadi. Mexanik va minyerologik tarkibi. Sur-qo’ng’ir tusli tuproqlar turli tarkibli ona jinslarga shakllanganligi sababli,ularning mexanik tarkibi ham har xil bo’lib,tuproq qumloq va engil qumoq xillari tarqalgan. Sur-qo’ng’ir tuli tuproqlar O’rta Osiyoda keng tarqalgan bo’lib, 40,5mln gektarga yaqin. Ammo sug’orib dehqonchilik qilinadigan maydonlar juda kam-112.3 ming gektar (tuproqlar maydoniga nisbatan 0,28% ni tashkil etadi). Taqirlarning asosiy belgilari.Taqirlar profili o’ziga xos tuzilishiga ega bo’lib, yuzasining qalinligi 1-5 sm bo’lgan qattiq zich yorikli qatqoloqdan iborat.quruq holda u yirik-kovakli, juda mustahkam qovushmali va namlanganda qumli ko’pchib,deyarli suvni o’tkazmaydigan bo’lib qoladi. Taqirlarning kelib chiqishi haqida turlicha fikrlar mavjud. Geologlar taqirlar qadimgi va hozirgi zamon suv

oqimlardan nozik zarrachalarning yotqizilishi natijasida hosil bo’ladi deb tushuntiradi .Ayrim geolog va geomorfologlar fikricha taqirlar qadimgi va hozirgi zamon qurigan yo’llarining ostki qismidir .Taqirlar asosan og’ir mexanik tarkibli gilli soz tuproqlar jumlasiga kiradi. Taqirlarning fizik, fizik-mexanik va agrokimyoviy xossalarining nihoyatda yomon bo’lishiga qaramasdan ularni o’zlashtirib dehqonchilik maqsadlarida foydalanish mumkin. Taqirlar unumdorligini oshirilishining samarali usullardan yerga go’ng turli kompostlar solib o’g’itlash shuningdek turli o’tlar ekish muhim ahamiyatga ega. Organik o’g’itlar yerni ozuqa elementlariga boyitish bilan birga tuproqning biologik aktivligini oshiradi, strukturasini va fizik xossalarini yaxshilaydi. Taqirli tuproqlardan qishloq xo’jaligida foydalanish. Taqir va taqirli tuproqlarning umumiy maydoni 16,58 mln gektar bo’lib, qishloq xo’jaligida shundan 12,77%i foydalaniladi. Jumladan xaydaladigan yerlar 778,5 ming gektar. O’zbekiston taqir va taqirli tuproqlar maydoni 1,8 mln ga (jumladan taqirli tuproqlar maydoni 1,67 mln ga) ni tashkil etadi. qumli,cho’l tuproqlari O’rta Osiyoda jumladan Qora-qum, Qizilqumda,Qarshi cho’llarida, Mirzacho’l, Shyerobod vodiysi, Buxoro voxasi, Farg’ona vodiysi, G’arbiy К opetdog’ tog’oldi tekisliklarida va boshqa maydonlarda keng tarqalgan. К lassifikatsiyasi. qumli cho’l tuproqlari tarkibidagi qumlarning minyeralogik va kimyoviy tarkibiga ko’ra avlodlarga bo’linadi. К imyoviy tarkibi . Qumli cho’l tuproqlarida gumus juda kam (0,2-0,5%) bo’lib,ammo gumus tuproqning ancha chuqurligiga(30-35sm)qadar kirib boradi. Fizik xossalari.Qumli cho’l tuproqlarning mexanik tarkibida mayda qum (0,25- 0,05) va yirik chang (0,05-0,01 mm) fraksiyalari ko’p bo’ladi. qumli cho’l tuproqlaridan qishloq xo’jaligida foyda-lanish. MDHda qumli yerlar maydoni 64,73 mln gektar bo’lib,qishloq xo’jaligida shundan 37,28%i foydalaniladi. Shu maqsadda, dalalarga sug’orish suvlari bilan birga loyqa yuborish sun’iy ravishda gilli tuproq solish yaxshi samara beradi. Qumli tuproqlar gumusga va turli oziq moddalarga kambagal bo’lganligidan,organik va minyeral o’g’itlardan keng foydalanish ko’p yillik o’tlar ekish zarur. Qumli tuproqlarning shamol ta’sirida to’zg’ishiga qarshi kurash chora

tadbirlari olib borish ham muhim ahamiyatga ega.Shu maqsadda ixota daraxtzorlari barpo etish, kimyoviy vositalar( К BT, К -4, К -9 kabi preparatlar) dan foydalanish tuproqni mustahkamlash yaxshi samaralar beradi. Bo’z tuproqlar zonasi mamlakatimizda qishloq xo’jaligida muhim o’rinni egallaydi. Unda asosiy paxtachilik tumanlari joylashgan. Paxtachilik bilan bir qatorda, zonada ko’plab ekinlar: sholi qandlavlagi, makkajo’xori, bug’doy, lub ekinlari, sabzavot,kartoshka va boshqalar etishtiriladi. Bu yerda bog’dorchilik, uzumchilik va pillachilik ham keng rivojlangan. Bo’z tuproqlar o’tloqi-bo’z va sur qo’ng’ir tusli tuproqlar bilan birga MDH ga qishloq xo’jaligi strukturasida quyidagicha foydalaniladi: haydalma yerlar -3,8: yaylovlar -29,7: pichanzorlar - 1,7: o’rmon va butazorlar -0,5%. Sug’orish miqdoriga qarab, tuproqlar qadimdan sug’oriladigan tuproqlarga va yangi o’zlashtirilgan tuproqlarga ajratiladi.Bo’z tuproqlar zonasida yerlar unumdorligini oshirishga qaratilgan tadbirlardan eng muhimlari: sug’orishni to’g’ri tashkil etish: tuproqda chuqur haydalma qavatni yaratish: almashlab eqishni keng joriy etish yo’li bilan yerda ko’proq organik moddalar to’plash: minyeral va organik moddalardan samarali foydalanish: yeroziyaga qarshi kurash sug’oriladigan dehqonchilik sharoitida tuproq sho’rlanishi oldini olish va unga qarshi kurash katta ahamiyatga ega. Shu maqsadda tuproqning meliorativ holatiga qarab sug’orish,zax suvlarning chiqib ketishiga e’tibor byerish,shuningdek sug’orish va mavsumiy sug’orish normalariga rioya qilish,suvning filtrlanishi natijasida ortiqcha sarfiga qarshi kurash: yerni o’z vaqtida sifatli ishlash,bir tekisda sug’orish uchun yer yuzasini tekislash: irrigasiya tarmoklaridan suvning nobud bo’lishini oldini olish: yerning sho’rini yuvish: sho’rga chidamli ekin navlardan foydalanish singarilar muhim tadbirlardan hisoblanadi. Gidromorf tuproqlar jumlasiga sizot suvlari yaqin(0,5-3,0 m) bo’lgan sharoitda, doimiy kapillyar namlik ta’sirida hosil bo’ladigan o’tloq; botqoq, botqoq-o’tloq tuproqlar va sho’rhoklar kiradi. Gidromorf tuproqlarning xossalari sizot suvlarning satxi, minyerallashganlik darajasi va shuningdek, davriy ravishda bo’lib turadigan tashqi suvlari rejimiga bog’liq. Gidromorf tuproqlar maydoni O’rta Osiyoning

sug’oriladigan maydonlarning deyarli yarmi, O’zbekistonda 40% ini gidromorf tuproqlar tashkil etadi. Sug’orib dehqonchilik qilingan maydonlarning,sug’orish suvlari ta’sirida yer osti sizot suvlarining qayta ko’tarilishi va kam oqib ketishi ro’y beradigan sharoitda avtomorf tuproqlardan gidromorf tuproqlar ham hosil bo’ladi. Bunda bo’z tuproqlarning o’tloq tuproqlarga o’tishi uchun ancha vaqt kyerak bo’ladi. К lassifikasiyasi. Cho’l va bo’z tuproqlar zonasi asosiy gidromorf tuproqlarning tiplari-o’tloq,botqoq va sho’rhok tuproqlari bo’lib, ular botqoq-o’tloq, o’tloq (tipik) sho’rhok va botqoq-sho’rhok singari tipchalariga ajratiladi. Gidromorf tuproqlar quyidagi avlodlarga: 1-allyuvial, 2-uncha rivojlanmagan shag’al allyuvial: 3-sho’rlangan allyuvial: 4-soz tuproqlar: 5-sho’rlangan soz: 6-sho’rtobli soz tuproqlar kabilarga bo’linadi. Cho’l zonasining ko’proq tarqalgan gidromorf tuproqlariga: sohil (qayir)-allyuvial,allyuvial-o’tloq,to’qay gilli allyuvial-o’tloq, botqoq-o’tloq, o’tloq-botqoq sho’rhokli, botqoq tuproqlar va sho’rhoklar kiradi. Bu tuproqlar maydoni uncha katta emas. Har yili yoki davriy ravishda suv bosib turadigan daryo sohili tyerassalarida,daryodan uzoqda joylashgan, lekin u daryo toshqinidan suv bosadigan yerlarda tarqalgan. Toshqin suvlarda turli darajada-loyqa bo’lganidan, qayirni suv bosganda oqim tezligiga qarab, turli mexanik tarkibli allyuviy yotqiziladi. Shuning uchun sohil- allyuvial tuproqlari qatlamli bo’lib, qumdan tortib sozga qadar turli mexanik tarkibli. Mexanik tarkibi engil bo’lgan keltirilmalar bilan qoplangan, suv bosmaydigan yoki qisqa vaqt davomida toshqin suvi bosadigan o’zan bo’yi balandliklarda, daraxt-butali to’qaylar bilan egallangan va o’tloqi o’simliklar bilan qoplangan yerlarda o’tloqi-to’qay tuproqlarning rivojlanishi. To’qay daraxtzorlari, butazorlari ko’pincha daryo bo’yida va orollarda ko’p uchraydi. Bu tuproqlar cho’l zonasining Amudaryo va Sirdaryo irmoq-larida, ularning o’rta oqimidagi quyi tyerassalarda. Zarafshon, Surxondaryo, Vaxsh, Murg’ob shuningdek, Atrek daryolarining etaklarida katta maydonlarni egallaydi. Sug’oriladigan dehqonchilik rivojlangan chimli o’tloq tuproqlar turli mexanik tarkibli qatlamlarda paydo bo’ladi.

Sizot suvlari sathi 1-3 m chuqurlikda bo’lib,minyerallashuv darajasi daryo va uning tarmoqlari uzoqlashgan sayin ortib boradi. Bo’z tuproqlar zonasining sohil allyuvial,chimli o’tloq, botqoq-o’tloq va botqoq kabi gidromorf tuproqlari daryolarning quyi tyerassalarida, vodiylarning chekkalarida, yoyilmalarda, pastliklarda va tog’ oldi qiyaliklarining quyi qismlarida keng tarqalgan. Bu yerdagi gidromorf tuproqlarda sug’oriladigan dehqonchilik yaxshi rivojlangan. Bo’z tuproqlar zonasidagi gidromorf tuproqlar va allyuvial, ko’proq soz rejimli namlanish sharoitida hosil bo’ladi. Morfologik tuzilishi,kimyoviy va fizikaviy xossalariga ko’ra cho’l zonasidagi ana shunday tuproqlardan kam farqlanadi. a) Botqoq-o’tloq tuproqlar sizot suvlari yer betiga yaqin joylashgan (0,7-1,2 m) sohil ustida pastlik joylarda tarqalgan.Tabiiy o’simliklar bu yerda o’tloq tuproqlarga nisbatan yaxshi rivojlanadi. Doimiy syernam bo’lganidan allyuvial botqoq-o’tloq tuproqlarda o’simlik qoldiqlari ko’pgina anayerob sharoitda parchalanadi va natijada gumus miqdori 5- 7% gacha bo’lib, pastda keskin kamayadi.(0,5-0,6% ga). Dehqonchilikda bu tuproqlardan foydalanish oldin zovurlar qazilib yerlarning zaxi qochirilishi lozim. O’tloq soz tuproqlar sho’ri yuvilganda bo’z tuproqlar mintaqasi va cho’l zonasidagi eng yaxshi yerlar jumlasiga kiradi. b) Bunday tuproqlar sizot suvlari yuza joylashgan (1 m ga yaqin).Botqoq o’tloq soz tuproqlar allyuvial tuproqlardan o’zining qator belgilari va xususiyatlari, jumladan gumusning ko’pligi myergelli va sho’r qatlamlarning yaxshi ifodalanganligi,ba’zi sho’rlangan yerlarda (kalsiy karbonat bilan gips aralashmasi) yangi yaralmalarning uchrashligi bilan farq qiladi. Bu tuproqlarda sug’orib dehqonchilik qilinadi. К atta maydonlarda sholi ekiladi. Botqoq tuproqlar sizot suvlari yarim metrdan yaqinroq ancha pastlik yerlarda uchraydi. Botqoq tuproqlar orasida ko’proq gley-botqoqli tuproqlar tarqalgan bo’lib, torf-gleyli-botqoqli tuproqlar ham uchraydi. Gumus miqdoriga ko’ra botqoq-o’tloq tuproqlar ham o’tloq tuproqlar kabi to’q tusli va och tusliga bo’linadi. To’q tusli botqoq o’tloq

tuproqlarda gumus miqdori 3-8%, ayrim joylarda 12%gacha, och tuslida esa 1,5- 3% atrofida bo’ladi. Botqoq-o’tloq soz tuproqlarda umumiy azot gumus miqdoriga qarab 0,13 dan 0,59 foizgacha va umumiy fosfor 0,15-0,22 foizni tashkil etadi. Botqoq-o’tloq soz tuproqlarning fizik xossalari turli gorizontlarda bir xil emas. Ayniqsa myergellanish va shu qatlamning fizik xossalari nihoyatda yomon. Sho’rlangan tuproqlarda tegishli meliorativ tadbirlar olib borilishi lozim. Botqoq yerlar quritilib foydalanishi mumkin.

Adabiyotlar: 1. Abdullayev X.A. O’zbekiston tuproqlari. T:,1977 2. Boboxo’jayev.I. Uzoqov P. Tuproqning tarkibi, xossalari va analizi. 3. Boboxo’jayev I. Uzoqov P. «Tuproqshunoslik» T: Mehnat 1995. 4. Bohodirov M. Rasulov A. «Tuproqshunoslik» T: O’qituvchi 1975. 5. К aurichev I.S. Pochvovedenie M. К olos 1989. 6. Peyve Ya.V Bioximiya pochv M.Selxozgiz 1949. 7. Rasulov .M. Irmatov I. Tuproqshunoslik, dehqonchilik asoslari bilan T. O’qituvchi 1980 8. Tursunov L. Tuproq fizikasi T.Mehnat 1988.

Похожие

Tayga-o‘rmon zonasining tuproqlari, botqoq tuproqlar. O’rmon-dasht va dasht zonasining qora tuproqlari

Tuproqlarni mikro-elementlar bo’yicha agrokimyoviy xaritanomasi

Tuproqlar genezisi, klassifikatsiyasi va geografiyasi. Tuproq resurslari va ulardan dehqonchilikda foydalanish

Kirish. Poliz ekinlarining ahamiyati va tarqalishi. Polizchilik turlari va makonlari

Tuproq sistematikasi va klassifikatsiyasi