Тупроққа механик ишлов беришда бажариладиган ишлар ва жараёнлар - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Тупроққа механик ишлов беришда бажариладиган ишлар ва жараёнлар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

836 KB

Тупроққа механик ишлов беришда бажариладиган ишлар ва жараёнлар Режа: 1.Тупроқнинг физик-механик хусусиятлари 2.Тупроққа механик ишлов бериш. 3.Пона назарияси. 4. Понанинг хусусиятлари ва улардан фойдаланиш 5Понага таъсир этувчи кучлар. 6Тупроқнинг пона таъсирида деформацияланиш характери.

1.Тупроқнинг физик механик хусусиятлари Экин экиладиган тупроқ оддий соз тупроқдан ўзининг таркиби, қаттиқлиги, таркибидаги чириндилар микдори, яъни унумдорлиги билан фарқ қилади. Қ ишлоқ хўжалиги машиналари фақат унумдор тупроққа ишлов беради. Унумдор тупроққа ишлов бериш усулини танлаш учун унинг технологик хоссаларини билиш лозим. Бу хоссаларнинг асосийлари қуйидагилардан иборатдир: тупроқнинг қаттиқлиги, структураси, жилвирлик хусусияти, ёпишқоқлиги, намлиги, ишқаланиш хусусиятлари. расм. Тупроқнинг қаттиқлиги ўлчаш асбоби. Тупроқнинг қаттиқлиги унга бегона жисм (машина ишчи қисми, ғилдираги ва х.к.) уларнинг ботишига, эзишга кўрсатадиган қаршилигидир. Тупроқнинг қаттиқлиги уни деформациялашда сарфланадиган куч (қувват) нинг миқдорини ва ишлов берадиган ишчи қисм қандай материалдан тайёрланишини ва қандай шаклда бўлишини белгилайди. Тупроқнинг қаттиқлиги махсус ўлчаш асбоби ёрдамида аниқланади (1- а расм). Ўлчаш асбоби шток 1 , пружина 2, дастак 3 , учлик (плунжер) 4 ва тирак 5 лардан иборатдир. Пружина қаршилигини енгиб дастакни қўл билан пастга босганда, таянч майдони S аниқ бўлган учлик ерга ботади. Тупроқнинг қаттиқлик даражасига қараб пружинанинг сиқилиб қисқариши ҳар хил бўлиб, унинг миқдорига мос бўлган куч аниқланади ва қоғоз тасмага диаграмма кўринишида (1-а расм) ёзилади. Диаграмма ординатаси Y пружинанинг сиқилиш миқдорини, аб c циссаси эса, учликнинг тупроққа ботиш чуқурлигини билдиради. Пружинанинг сиқилиш

калибри K n (н/см) белгили булса, тупроқнинг учлик ботишига қаршилик кучи Р қ K n Y ҳисоблаб топилади. Тупроқнинг қаттиқлиги қуйидагича ҳисобланади: S r P /  (1.1.) бу ерда, S — Тупроққа ботадиган учлик тагининг майдони, мм 2 . r - пружинанинг бикрлиги, 2 /см H (1.1.) формуладан аниқланган қиймат асбоб учлигининг ерга ботадиган қисми майдонига, яъни учликнинг шаклига боғлиқлиги келиб чиқади. Шу сабабли ҳар хил ўлчамли учликлар билан аниқланган қаттиқлик миқдорини ўзаро солиштириб, таҳлил қилиш ўринли бўлмайди. Тупроқни таърифлашда, унинг эзилишга қаршилигини тўлиқроқ эгаллайдиган бошқа кўрсаткичдан ҳам фойдаланиш мумкин. Тупроқнинг қаттиқлигини ўлчайдиган юқоридаги асбоб учлиги эзган Тупроқ хажми V қ S (см 3 ) топилади ва ҳар бир см 3 ҳажмли тупроқни эзишга қаршилик кучини билдирадиган, пропорционаллик коэффициенти, Тупроқнинг ҳажмий эзилишга қаршилик коэффициенти q (н/см 3 ) аниқланади: V P q  (1.2.) V нинг микдори га ўхшаб тупроқнинг таркибига, намлигига, ҳажмий зичлигига боғликдир: шудгорланган ерда q қ1...2 н/см 3 , шудгорланмаган ерларда q қ 5...10 н/см 3 , машиналар юриб зичлаган ерларда эса q қ 50...90 н/см 3 . Тупроқнинг структураси- унинг таркибидаги органик модда чириндиларининг микдори билан биргаликда, экилган экиннинг ҳосилдорлигини таъминлайдиган омилларнинг биридир. Унумдор тупроқда майда кесакчаларнинг йириклиги 0,25...10 мм булгани маъқул (энг яхшиси 2...3 мм), чунки бундай тупроққа ишлов беришда улар яхши уваланиб юмшайди, экин илдизининг яхши ривожланишига имкон беради. Унумсиз тупроқ 0,25 мм дан майдароқ чангсимон заррачалардан тузилган булади. Шунинг учун у намликни қониқарли сақламайди, унда фойдали аэроб

микроорганизмлар ривожланиши учун керакли ҳаво бўлмайди, унинг ишлов бераётган машина қисмларига кўрсатадиган қаршилиги катта бўлади. Чангсимон заррачалар тупроқнинг сув ва шамол таъсирида нурашига мойиллик кўрсатиб, экологияни ёмон ҳолатга келтириши мумкин. Шу сабабли тупроққа ишлов берганда кесакчаларнинг ортиқча эзилишига, кукунлашишига йўл қўймаслик керак. Тупроқнинг шудгорлашдаги солиш борона қаршилиги (н/см 2 ) унинг энг муҳим технологик хусусиятларидан бўлиб, шудгорлашга сарфланадиган энергия миқдорига кучли таъсир этади. У тупроқнинг таркиби, зичлиги ва намлиги ҳамда плугнинг хоссаларига (корпус сиртининг геометрик шакли ва ўлчамлари, массаси, лемех ўткирлиги, тирак тахта ва ғилдиракларнинг ҳолати, тракторга уланиш тартиби, иш тезлиги ва б.) боғлиқдир. Уни аниқлаш учун алоҳида олинган в қамров кенглигидаги корпусни а чуқурликда Тупроқда судраб харакатлантириш учун сарфланадиган Р кучи динамометр билан ўлчанади ва кўринишда аниқланади:ab P k  (1.3.) Бу ердаги  0,7 замонавий плугларнинг ўртача фойдали иш коэффициенти. Улар йиллик экин экиладиган дала тупроғининг хоссалари маълум чуқурликкача деярли бир хил бўлади ва унинг қаршилиги k ( а нинг миқдори ўзгарса ҳам) шу чуқурлик оралиғида чизиқли қонун билан ўзгаради. Янги ўзлаштирилаётган ерларда эса k ботиқ эгри чизиқ қонуни бўйича ўзгаради. Муайян дала шароитида солишборона қаршилик k, асосан, тупроқнинг намлигига боғлиқдир. Масалан, етилган тупроқнинг (нам лиги 16 — 18 %) солишборона қаршилиги минимал бўлса, кўриб ўтиб кетган тупроқнинг намлиги (5 — 6 %) қаршилиги 2 баробар ортиши мумкин. Бундай ер плуг билан ҳайдалса, йирик кесаклар ҳосил булиб, уларни кейинчалик майдалаш учун ўта кўп харажатлар қилинади. Намлик миқдори меъёридан ошса ҳам,

тупроқнинг қаршилиги ортади, чунки нам тупроқ корпус сиртига ёпишиб, унинг сирти силлиқлигини дағаллаштиради. Тупроқ билан тупроқнинг ишқаланиш коэффициенти тупроқ билан пўлат орасидагидан катта бўлганлиги сабабли қаршилик кўпаяди. Суғориладиган ерларда экин етиштиришда, экинларнинг қатор оралиғига бир неча маротаба ишлов бериш, касалликларга қарши курашиш каби ишларни бажаришда трактор ғилдираклари тупроқни зичланишга олиб келади. Бундай зичланган ерларни шудгорлашда тупроқнинг солишборона қаршилиги ошиб кетади. Тупроқнинг ёпишқоқлиги ҳам катта аҳамиятга эгадир, чунки ёпишқоқ тупроқ плуг корпуси, култиватор тиши, сеялка сошникларига ёпишиб қолиб ҳаракат вақтида ишчи қисм устидан тупроқ қатламининг сирпаниб ўтишида қаршиликни ошириб юборади. Ёпишқоқ тупроқ машина ғилдираклари ишини ҳам қийинлаштиради. Тупроқнинг ёпишқоқлик хусусияти, асосан, унинг таркибига ҳамда намлигига боғлиқдир. 2.Тупроққа механик ишлов бериш Хар кандай агрегат ишчи кисмининг тупрокка ишлов беришдаги якуний таъсирини технологик жараён, унинг таркибий кисмларини эса технологик операция дейилади. Масалан, ерни плуг билан шудгорлашда тупрок палахсасини ағдариш, юмшатиш, аралаштириш каби операциялар бажарилади. Бошқа қуроллар таъсирида эса зичлаш, текислаш, бегона ўтларни кесиш, пушта ясаш, жўяк олиш каби жараёнлар бажарилади. Ағдариш —тупрок палахсасининг пастки ва устки қатламларини бир- бирига нисбатан ўзгартиришдир. Ботқоқлик ва чим босган ерларда палахсани горизонтал ўқ атрофида 180° га буриб, тўлиқ тўнтарилади (2- а расм). Ҳар йили шудгорланадиган, яъни маданийлаштирилган ерларда эса палахсани 130°...140° гача буриб ағдарилади (2- б расм). Айрим вазиятларда, масалан, палахсадаги таркиби турли хил булган катламларнинг жойини узаро алмаштириб, тупрокнинг унумдорлигини

оширишда ёки бегона ўтларни чуқур кўмиб йўқотишда кўп ярусли шудгорлашдан фойдаланилади (2- г расм). Бу усулда палахсани яхлит кўринишда эмас, балки бир нечта қатламларга бўлиш, расм. Тупрокка асосий ишлов бериш схемаси агроном тайинлаган тартибда уларнинг жойларини алмаштириб шудгорлаш ишлари бажарилади. Юмшатиш —яхлит қатламни кесакчаларга майдалаб, тупроқнинг Ковакларини кўпайтиришдир. Бунда тупроқнинг дастлабки хажми кўпайиб, ҳаво ва сувнинг харакатланиши яхшиланади. Зичлаш —юмшатишга тескари жараён булиб, унинг натижасида тупрокдаги Коваклар камайиб, капилляр каналлари тикланади ва сувнинг буғланиши кучаяди. Текислаш —дала юзасидаги нотекисликларни йўқотиб, уруғни сифатли экиш, кейинчалик эса бир текис суғриш учун шароит яратишдир. Шундай қилиб, маълум тартибда бажарилган бир нечта операциялар технологик жараённи ташкил қилади. Кўпинча, машинанинг битта ишчи

қисми муайян технологик жараённи бажаради. Масалан, шудгорлаш технологик жараёнини бажараётган плуг корпуси тупроқ палахсасини тубидан ва ён томонидан (шудгор девори буйлаб) кесиб олади, ағдаради, юмшатади ва аралаштиради. Ерни шудгорлаш, чуқур юмшатиш, анғиз ва чимли дала юзасини саёз юмшатиш, култивациялаш, бороналаш, зичлаш, фрезалаш каби технологик жараёнлар кенг таркалган. Бир нечта технологик жараёнлар мажмуаси тупроққа ишлов бериш тизими дейилади. Масалан, тупрокка ишлов беришнинг асосий (чукур) ва қўшимча (саёз) тизимлари мавжуддир. Асосий ишлов бериш икки кўринишда —тупроқ палахсасини ағдариб хамда ағдармасдан шудгорлаб бажарилади. Қ ўшимча ишлов бериш эса экишдан олдинги ва экишдан кейинги турларга бўлинади. 3. Пона назарияси Ер ишлаш қуролларининг иш органлари хилма-хил бўлишига қарамай, улар иш сиртларининг геометрик шакли жихатидан понага ўхшайди. Пона плуг корпуси, култиватор панжаси, эгат олиш тупроқ суриш иш органларининг дастлабки тури ҳисобланади. Шунинг учун ер ишлаш қуроллари иш органларининг тупроққа таъсирини понанинг тупроққа таъсири каби қараш мумкин. Понанинг тупроққа бевосита таъсир этувчи, яъни қирқувчи, кўтарувчи, ағдарувчи, юмшатувчи ёқлари ёки сиртлари тегишлича иш ёқлари ёки иш сиртлари деб аталади. Поналар иш сиртларининг геометрик шаклига қараб текис ва эгри чизиқли пона дейилади. Текис понанинг тупроққа бевосита таъсир этувчи, яъни қирқувчи, кўтарувчи, ағдарувчи, юмшатувчи ёқлари ёки сиртлари тегишлича иш ёқлари ёки иш сиртлари деб аталади. Поналар иш сиртларининг геометрик шаклига қараб текис ва эгри чизиқли пона дейилади. Текис поналарга лемехлар, култиватор пичоқлари, борона тишлари, эгри чизиқли поналарга эса плуглар, ариқ қазгичлар ва бульдозерларнинг ағдаргичлари, окучниклар киради. Поғоналар ҳаракат

йўналишига нисбатан вазиятига қараб тўғри (олд томони билан) қирқувчи ва қия (сирпаниб қирқувчи) поналарга ажратилади. +ирраларининг сонига қараб бир, икки, уч ёқли бўлади. Бир ёқли текис понада (расм, а) (а) : а b -иш қирра тупроқни вертикал қирқади, а d -кетинги қирра иш жараёнида қатнашмайди. Бундай понада таянч қирра бўлмайди, яъни понага эгат тубининг реакция кучи таъсир этмайди. Лекин понани а учи тезда ёйилиб, юмалоқланиб таянч сирт ҳосил қилади ва икки ёқли понага айланади. Шунинг учун бир ёқли пона фақат идеал ҳолда мавжуд бўлиб, ундан назарий тадқиқотларда фойдаланилади. расм. Пона турлари. а) бир ёқли текис пона б,в) икки ёқли пона г) уч ёқли пона Амалда энг оддий пона икки ёқли бўлади (3-расм, б). Бунда а b –иш қирра, ас-таянч қирра с d -кетинги қирра бўлиб, у стойка вазифасини бажаради ва иш жараёнида қатнашмайди. Уч ёқли понада (3-расм, в, г) бир иш сирти abc , икки таянч сирт cda ҳамда cdb ёки иккита иш сирти abc ва cdb ёки иккита иш сирти а b с, иккита таянч сирт ас d бўлади. ХУ Z координаталар ўқида

жойлашган уч ёқли понани шартли равишда  ,  , бурчакли учта энг оддий тўғри текис понага ажратиш мумкин (4-расм). Ҳар қайси текис пона турли технологик вазифани бажаради. Уч ёқли пона Х ўқи йўналишида ҳаракатланган  бурчакли ОАВВСС пона тупроқ палахсасини тагидан қирқиб, эгат тубидан ажратади, ўзининг АВВС иш сирти бўйлаб юқори кўтаради. Шунда палахса эгилиб, уваланади.  бурчаги қанча катта бўлса, палахса кўтарилганда шунча кўп эгилади ва жадал майдаланади. Шунинг учун  увалаш (майдалаш) бурчаги деб аталади.  бурчакли ОАС 'А'ВС понанинг олд А'В вертикал қирраси тупроқни вертикал қирқиб, эгат деворидан ажратади ва ўзининг А'ВВ'С иш сирти буйлаб четга суради.  бурчакли АА'ВВ'С пона эгат туби ва деворидан қирқиб ажратилган тупроқ палахсасини ҳаракат йўналишга нисбатан ён тамонга АА'В'С (кўндаланг- вертикал текисликка перпендикуляр жойлашган) иш сирти буйлаб эгиб, унинг буралиб ағдарилишига ёрдам беради. Шунинг учун  бурчаги эгиш (буриш) бурчаги дейилади. расм.Уч ёқли понани ясаш.

Уч ёқли пона ҳаракатланганда тупроқ палахсаси эгат туби ва деворидан қирқиб ажратилади, юқори кўтарилади, четга силжитилади ва айни вақтда эгилади, синиб уваланади. Айнан шу ишлар тупроқни ағдариб ҳайдовчи оддий плуг корпуси ишлаганда содир бўлади. Кўриб чиқилган учта элементар оддий поналар тупроққа алоҳида- алоҳида кетма-кет таъсир этса, палахса чала ағдарилади ва ёмон уваланади. Шунинг учун учта элементар понанинг технологик хусусиятларини бир вақтнинг ўзида бажара оладиган яхлит уч ёқли пона ишлатилади. М.С. уч ёқли пона шаклига кўра нимага мос келади? У ч ёқли пона геометрик параметрларининг ўзаро боғланиши .  бурчаклари узлуксиз ўзгарувчи учта элементар пона координаталари бошига келтирилиб, ўзаро бирлаштирилганда улар уч ёқли қия пона ҳосил қилади. Тупроқ палахсасини увалаш (майдалаш) ва буриш даражаси ҳар қайси бурчакнинг катталашиш даражаси ҳар қайси бурчакнинг катталашиш даражасига ва характерига боғлиқ. Шунинг учун ҳам тупроққа ишлов берувчи иш органлари тури шу бурчаклар қийматига қараб аниқланади. Уч ёқли қия понанинг АВС иш сиртига эгат туби билан  бурчакни ҳосил қилади, тупроқ палахсасини остидан қирқувчи ВС иш қирраси эса, ùаракат йўналишига нисбатан  бурчакни  хосил қилади  ва  бурчакларнинг ўзаро боғлиқ эканлигини схемадан аниқлаш мумкин. Схемада   OCtg ОВtg ОА   . Лекин  OBtg OC  бўлганидан    tg OBtg ОВtg ОА   . Бундан: tg   tg  tg   бурчакнинг  ,  ва  бурчаклар билан боғлиқлиги қўйидагича аниқланади. Схемадан:  ОА  ОД tg  ; ОД  ОВ sin  ; ОА  ОВ tg   ОВ sin  tg  ; tg   sin  tg  формулаларни ечиб, қуйидагини ечамиз: tg    сos tg 

Бундан қуйидаги хулосаларни чиқариш мумкин. Бошланғич бурчак  катталашиши билан  ва  бурчаклар ҳам катталашади пона тупроқни жадал увалайди.  бурчак кичиклашганда  ҳам кичиклашади,  эса катталашади. Бу принципдан плугнинг ярим винтсимон сиртли корпусида фойдаланилган бўлиб, лемех билан қирқилган тупроқ палахсаси камроқ майдаланади ва кўпроқ буралиб, очиқ эгатга ағдарилади. Плуглар корпусининг лойихалашда  ва  та бурчаклар берилган бўлиб,  ва  аниқланади. 4.Понанинг хусусиятлари ва улардан фойдалниш Инсон уз фаолиятида ажойиб мослама — понадан кенг фойдаланади. Бирон жисмга киритилаётган понанинг ёнларида (5- расм) уни илгарилатиб силжитадиган куч Р га нисбатан бир неча маротаба куп булган нормал (пона ёнларига перпендикуляр) N кучлари хосил булади. 2 sin/  P N  Бу ерда — понанинг бурчаги. Агар 30° булса, N қ 4 Р , яъни пона ёнидан жисмга тушаётган босим N уни силжитаётган куч Р дан тўрт маротаба катта бўлади. Пона кам куч сарфлаб бирон жисм орасига кириш ва ундан керакли булагини ажратиб олиш имконини беради. Юкоридагидан фойдаланилган холда, дехкончиликда ишлатиладиган машиналар ишчи қисмларининг шакли ясси ёки эгри cиртли понага ўхшатилиб ясалади. Масалан, плуг лемехи, култиватор ва борона тишлари, пахта терадиган шпиндель тиши, сеялка сошники ясси понага ўхшаш яратилган бўлса, сферик дисклар, плуг корпуси, жуяк олгичлар эгри сиртли понасимондир. Пона бир, икки ва уч ёнли бўлиши мумкин. Бир ёнли пона сифатида плуг пичоғини, икки ёнли пона сифатида борона тишини, култиваторнинг

юмшатувчи тишларини, уч ёнли пона сифатида эса плуг корпусини кўрсатиш мумкин. Пона бурчаги қанчалик кичик бўлса, унинг хосил қиладиган босими N сарфланаётган куч Р дан шунчалик катта бўлади. расм. Ясси ва эгри сиртли пона таъсирида тупроқнинг деформацияланиши Ясси понанинг (5- а расм) ишчи ёни АВ харакат йўналиши V га бурчаги остида ўрнатилса, а қалинликдаги тупроқ палахсаси унинг устига силжиб чиқаётиб, букилади. Палахсанинг пастки қатлами чўзилиб тез ёрилади, майдаланади, чунки тупроқ сиқилишга нисбатан чўзилишга кам бардошлидир. Демак, понасимон ишчи қисм билан тупроқни майдалашга камроқ қувват сарфланади, иш арзонроқ бажарилади. Аммо тупроқ ясси понага кўтарилаётганида олган бирламчи деформациясига кейинчалик қўшимча таъсир кўрсатилмайди. Амалда, палахсанинг пона бўйлаб кўтарила бошлаганидаги майдаланишидан ташқари, юқорига силжиб ҳаракатланиши талаб қилинади. Буни тушуниш учун 6- расмдаги тезлик V йуналишида силжиб кетаётган бурчакли пона устидаги m тупроқ заррачасига таъсир этаётган нормал босим N ни понанинг ишчи ёни АВ ва харакат йуналиши V бўйлаб бўлакларга ажратиб, N V ва N T кучларини топамиз. m заррачасига нормал N босимидан ташқари ишқаланиш кучи F хам таъсир этади. N ва F кучларининг йиғиндиси R кучи нормал йўналишдан ишқаланиш бурчаги га оғишган бўлади. бурчагининг миқдорига қараб тупроқнинг пона ёни бўйлаб юқорига силжиши (плуг корпуси лемехида, култиваторнинг ўқ ёйсимон тишида...) ёки пона олдида уюмланиб тўпланиб (булдозер пичоғида,

култиваторнинг юмшатувчи тишида...) унинг V тезлиги йуналишида сурилиши мумкин. Агар N T > F max булса, тупроқ пона буйлаб юкорига силжийди. расм. Понанинг тупроқ заррачасига бўлган кучлари N T қ N tg ва F max қ N tg эканлиги эътиборга олинса (бу ердаги —  тупроқнинг понани АВ ёни бўйича ишқаланиш бурчаги): N tg> N tg ёки  > ёки  <булиши керак, тупроқ юқори томонга силжийди, акс ҳолда тупроқ пона таъсирида илгари сурилади. Бу ҳолни пахта териш аппаратининг шох кўтаргичини, галла комбайни ўргичининг бўлгичини, картошка ковлагичининг лемехини лойиҳалашда хам эътиборга олиш керак. Эгри сиртли пона (расм) нинг ишчи ёни АВ га хар хил баландликда уринма ўтказилса, улар харакат йўналиши V га турли 1 , 2 , 3 ... n бурчак билан энгаштирилганлиги аниқланади. Кўпинча 1 < 2 < 3 ... қабул килинса, эгри чизиқли понага кўтарилаётган қатлам узлуксиз деформацияланиб, жадал майдаланади. Бу хусусияти билан уч ёнли пона ясси понадан тубдан фарқ қилади. Лекин (4) формулага биноан, агар ўртача қ 26°  кабул килинса, <64° бўлишини таъкидлаш мумкин (амалда қ 50° кабул килинади).

Ясси понанинг тупроқ палахсасига таъсири унинг харакат йўнали шига ўрнатилиш тартибига боғликдир. Буни тушуниш учун 7- расмда кўрсатилгандек, тупроқ палахсасига кетма-кет учта ясси понанинг таъсири таҳлил қилинади. расм. Икки ёнли понани тупроқ палахсасига таъсири. Масалан, пона тупроққа расмдагидек ишчи АВ ёни харакат йўналиши V га (бурчаги остида жойлашган а қалин-лигидаги тупроқ палахсасига) таъсир этса, уни асосий ердан ажратиб олиб юқорига кўтаради. Агар АВ ёни V га нисбатан а бурчагига энгаштирилган пона палахсага таъсир этса (расм), тупроқни ён томонга суриб ташлайди. а ва бурчакли поналар биргаликда таъсир этса, палахса таъсир бошида икки томонга деформацияланади, кейинчалик эса бу бурчаклар ўзгармас бўлганлиги сабабли, майдаланиши тўхтайди. Деформацияни узлуксиз давом эттириш мақсадида тупроққа а ва бурчаклари кўпайиб борадиган бир нечта поналарнинг кетма-кет таъсир этиши талаб қилинади, яъни эгри чизиқли пона таъсир этиши керак. Ишчи АВ ёни харакат йўналиши V га бурчагини ҳосил қиладиган пона таъсирида палахса бир марта бурилади, куяди. Агар бурчаклари 90° гача ва ундан кўпроқ ўзгарадиган бир нечта поналар палахсага кетма-кет таъсир этса, яъни эгри чизиқли пона ҳосил бўлса, тупроқ палахсаси ён томонга

расм. Уч ёнли понанинг палахсага таъсири Уч ёнли кия пона (расм) эса бир юришда юкоридаги учта икки ёнли понанинг тупроқка таъсирини таъминлайди. Агар уч ёнли кия пона Х укига параллел харакатланса (расм), унинг узаро перпендикуляр булган ВОМ , АОМ , АОВ ёнлари учта ясси икки ёнли поналардек таъсир этади. АВ кирраси палахсани шудгор тубидан, ВМ кирраси эса шудгор деворидан ажратса, АВМ ёни уни унг томонга суриб силжитади, ағдаради, натижада тупроқ майдаланади. а бурчаклари усиб бораётган бир нечта уч ёнли кия поналарни бир-бирининг устига кийдирилса, расмдагидек цилиндрик сиртни (чунки а қ const) хосил килади. Бундай сиртга эга булган тунукадан керакли шакл киркиб олинса, цилиндрик сиртга эга булган плуг корпуси ясалади. Бундай корпус билан кумлок тупроқли ер шудгорланса, палахса юкорига кутарилаётиб, жадал майдаланади, аммо етарли ағдарилмайди. Серилдизли, заррачалари узаро богланган, яъни жипслашган тупроқли далани хайдашда палахсани нафакат майдалаш, балки ағдариш талаб килинади. Бундай ишни бажариш учун расмдагидек б бурчаклари тезрок усадиган поналарни бир-бирига кийдириб, винтсимон сиртни (геликоидни) ясаш ва унинг бир булагидан винтсимон корпус киркиб олиш мумкин.

Бундай корпуслар боткокли чимли тупроқни туликрок ағдариб бериш кобилиятига эга булади. расм. Уч ёнли поналардан корпус сиртининг хосил булиши Тўлиқроқ ағдарилган палахсанинг юза бети пастга ёткизилиб, тупроқ билан кўмилади, натижада чим тез чириндига айланади. Шундай килиб, уч ёнли кия понанинг кайси бурчаги тезрок узгаришига караб, плуг корпусига бериладиган цилиндрсимон (бур-чаги тезрок узгартирилса) ёки цилиндроидсимон ( a ва бурчаклари тезрок узгартирилса), шунингдек, винтсимон (б бурчаги  тезрок узгартирилса) сирт ясалади. 4. Понага таъсир этувчи кучлар Пона ҳаракатланганда унга тупроқнинг нормал босими N ва ишқаланиш кучи F таъсир этади. N нинг қиймати дастлаб тупроқнинг эзилишга қаршилик кучига, кейинчалик эса синган тупроқ бўлакларнининг оғирлик кучларига боғлиқ бўлади. N ва F tg  кучларнинг тенг таъсир этувчиси R иш сиртига нормалдан ишқаланиш бурчаги  га оғган, яъни R 

N  cos  . R ни R x ва R z ташкил этувчиларга ажратамиз. Бунда R x понанинг горизонтал силжишга қаршилик кучи, R z -понани тупроққа ботирувчи ва унинг бир хил чуқурликни олиб ишлашини таъминлайдиган вертикал куч. АВС понани силжитувчи куч Р ишқаланиш хисобга олинмаганда N нинг АВ таянч сиртига проекцияси каби аниқланади: α =N Р sin 1 Ишқаланиш хисобга олинганда эса        )/cos + Nsin( = cos Ntg+ Nsin = Fcos+ Р1 = Р        sin ) sin( R R Р Демак, АС иш сиртига таъсир этувчи ишқаланиш кучи / ни хисобга олиб, понани силжитувчи Р кучи аниқлаш учун  бурчаги ишқаланиш бурчаги  катталаштирилади ва шунда ҳосил бўлган мавҳум АС сиртига ишқаланиш таъсир этмайди деб қаралади. Шунда R  N / cos  куч мавҳум сиртга нормал йўналган бўлади. Агар понанинг АВ таянч сиртига таъсир этувчи ишқаланиш кучи ҳам ҳисобга олинса, у ҳолда  бурчаги ишқаланиш бурчаги  1 га пастдан катталаштирилади. Бу ҳолда:    sin S/cos + ' Rsin = Р Схемага кўра:   Rz S      cos cos N 5.Тупроқнинг пона таъсирида деформацияланиш характери Пона таъсирида тупроқнинг парчаланиш жараёни навбат билан такрорланадиган тўртта босқичдан иборат. Биринчи босқичда понанинг сирти тупроқни эзади. Шунда тупроқ зичлашади, унинг қаршилиги ошади, таркибидаги ҳаво сиқила боради. Иккинчи босқичда тупроқ пона сиртида силжийди, ҳаво сиқилиши натижасида унинг потенциал энергияси тўплана боради. Учинчи босқичда тупроқ

мустаҳкамлик чегарасигача сиқилади, палахса синади. Тўртинчи босқичда кучли сиқилган ҳавонинг тўпланган потенциал энергияси тупроқни майда бўлакчаларга парчалайди. Бу босқичлар тупроқ хоссаларига қараб баъзан қўшилиб кетади, лекин шу тартибда деформацияланади. расм. Тупроқнинг механиқ таркиби ва ҳолатига қараб пона таъсирида деформацияланиш характери Деформацияланиш ҳарактерининг тупроқ хоссаларига боғлиқлиги- деформацияланиш ҳарактери тупроқнинг механиқ таркибига, намлигига, бир жинслигига, чим қатламининг қалинлигига боғлиқ. Бунга мисол: механиқ таркиби ва намлиги жиҳатидан ўртача тупроқ палахсаси ҳаракат йўналишига нисбатан синиш бурчаги  ҳосил қилиб синади. Трапециясимон шаклли кесаклар ҳосил бўлади (а): пона унчалик чуқур ботмаганда, тупроқ қатлами юпқа, қирқиш бурчаги  эса кичик бўлганда палахса юпқа ва майда бўлакчаларга ажралиб синади (б1); қумли енгил тупроқ, айниқса пона чўққисидаги бурчак бўлганда, у майда заррачаларга парчаланиб, пона олдида тўплана боради (в); қотган қуруқ тупроқ пастдан ёрилиб синади, нотўғри шаклли кесаклар ажралади (г), эгат туби ўнқир–чўнқир нотекис чиқади. Шундан кейин пона тупроққа яна ботади, жараён такрорланади, кейинги кесак олдингисини кўтаради. Эластик ва қалин чимли тупроқ яхлит тасмасимон қирқилиб, понанинг иш сирти буйлаб кўтарилади. Агар чимли қатлам қалинлиги 16..18 см бўлса эгилганда ёрилмайди ва яхлит тасма шаклини сақлайди. Синдириладиган кесак бўлакларининг катталиги ишлаш чуқурлигига ва синиш бурчаги  нинг қийматига боғлиқ. Синиш бурчагини Академик В.П. Горячкин қуйидаги ифода билан аниқлашни таклиф этган: 2 90 0          бунда  ва  - тупроқнинг ташқи ва ички ишқаланиш бурчаклари. Ф ойдаланилган адабиётлар:

1.Шоумарова М., Абдиллаев Т. Қ ишлоқ хўжалик машиналари. Тошкент. Ўқитувчи. 2002. 2.ХамидовА.Х. Кишлок хужалик машиналарини лойихалаш - Тошкент; Укитувчи. 1991 . 470 б. 3.Орлов П.И. Основы конструирования –М, Машиностроение. 1988. 553 с. 4.Орлов П.И. Азбука конструирования – М, Оборонгиз,1988. 370 с. 5.Рахимбеков Ф., ХамидовМ. Қ ишлоқ хўжалиги мелиорацияси. Тошкент. Ўзбекистон. 1996. 6.Ойхўжаев Э., Қ утназаров Х. Қ ишлоқ хўжалигининг ишлаб чиқаришини механизациялаш. Тошкент. Меҳнат. 1992. 7.Гокун В.Б. Унификация и агрегатировани в машиностроениии - М, стандарти,1990. 8.Ханзен В.Ф. Основы общей методики конструирования – Л, Машиностроение.1999.

Похожие

Тупроққа ишлов бериш усуллари

Тупроққа ишлов беришнинг технологик асослари

Тупроққа асосий ва махсус ишлов бериш плуглари

Тупроққа асосий ва экиш олдидан ишлов бериш машиналари

Тупроққа механизмлар ёрдамида ишлов бериш, ташиш, жойлаш