Тупроққа ишлов бериш усуллари - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Тупроққа ишлов бериш усуллари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

179.5 KB

Тупроққа ишлов бериш усуллари Режа: 1. Тупроққа ишлов беришнинг ресурс тежамкор усули. 2. Тупроққа ишлов бериш тизими. 3. Пона назарияси. 4. Понанинг хусусиятлари ва улардан фойдаланиш.

Бир нечта технологик жараёнлар мажмуаси тупроққа ишлов бериш тизими дейилади. Масалан, тупроққа ишлов беришнинг асосий (чуқур) ва қўшимча (саёз) тизимлари мавжуддир. Асосий ишлов бериш икки кўринишда — тупроқ палахсасини ағдариб ҳамда ағдармасдан шудгорлаб бажарилади. қўшимча ишлов бериш эса экишдан олдинги ва экишдан кейинги турларга бўлинади. Ҳар қандай экиннинг ҳосилдорлигини ошириш мақсадида уни экишдан олдин тупроққа ишлов бериб, уни қулай ҳолатга келтириш зарур. Ерга ишлов беришда асосий эътиборни тупроқни ҳимоялаб, унинг унумдорлигини тиклашга қаратиш керак. Шу мақсадда, тупроққа ишлов беришнинг анъанавий ва ресурс тежамкор усулларидан фойдаланилади. Махаллий шароитга мослаб қандай усулдан фойдаланиш танланади. Анъанавий усулда плуг билан ерни чуқур (20 см дан кўпрок) ҳайдаб, асосий ишлов берилади. Кейинчалик эса турли тирма, культиватор, фреза каби машиналар билан ерга саёз ишлов берилади. Плуг билан ишлов беришда тупроқнинг устки қатлами қирқилиб ажратилади ва ён томонга силжитилиб, маълум бурчакка буриб ағдарилади. Ағдарилиш натижасида қирқилган палахса қатлами деформацияланиб майдаланади, тупроқнинг структураси тикланади, бегона ўт уруғлари ва қолдиқлари ҳамда хашаротлар кўмилади, ер бетига эса тупроқнинг пастки, яъни чириндига бойроқ қатлами чиқарилади. Анъанавий усулдан фойдаланиб, чуқур ва ўта чуқур (27 см ва ундан ортиқроқ) шудгорлаб, бегона ўтларни кескин камайтириш мумкин. Ерни ағдариб ҳайдаш тупроққа салбий таъсир кўрсатади, чунки ер бетига чиқарилган органик моддалар куёш нури ва бошқа омиллар таъсирида парчаланиб, таркибидаги углероднинг атмосферага учиб кетиши ҳамда тупроқ эрозияси кучайиши мумкин. Бу эса тупроқ унумдорлигини пасайтиради. Суғориладиган ерларда 2 - 3 марта ҳосил олиш учун тупроққа интенсив ишлов бериш технологиясидан фойдаланилади. Бу эса далага машина -

трактор агрегатларини, шу жумладан, плугли агрегатларни кўп марта киритишга олиб келади. Натижада тупроқнинг устки қатлами уваланиб чангга айланиши, пастки қатламининг эса зичланиши кучаяди. Бундан ташқари, плуг билан бир неча йил давомида ерга бир хил чуқурликда ишлов берилганда шудгор тубида ўта зичланган «берч товон» пайдо бўлиб, ўсимлик илдизининг ривожланиши ва сувнинг шимилишига тўсиқлик қилади. Бундай ерлардан юқори ҳосил олишнинг иложи қолмайди. Ерга солинган минерал ўғитнинг самараси ҳам кам бўлади. Шу сабабли сўнгги вақтда дунё буйича ерга ишлов беришнинг ресурс тежамкор усуллари ва тупроқни ҳимояловчи технологиялари кенг тарқалмоқда. Ресурс тежамкор технологияни баъзи мутахассислар нул, кимёвий, минимал, альтернатив технология, мўлчалаш, пушталаш технологияси деб аташади. Уларнинг асосий кўрсаткичи ерга ишлов беришда плугдан ҳар йили фойдаланмасликдир. Шу сабабли бир нечта технологик операцияларни мураккаблаштирилган, қурама (комбинациялаштирилган) агрегатнинг бир юришида бажариб, тупроқ зичланишининг олдини олиш мақсадга мувофиқдир. ғалладан сўнг такрорий экинни юқоридаги технологияда экиш учун пояларни баландроқдан уриб, улар массасининг 30 % ини анғиз кўринишида қолдириш керак. Экин экиш учун анғизнинг фақат уруғ кўмиладиган жойигина турли чизел, культиватор, чуқурлаткич, чуқурюмшаткич кабилар ёрдамида юмшатилади. Ўн томонга қия энгашган устунга ўрнатилган тишли «параплау» туридаги чуқур юмшаткичдан фойдаланиш яхши натижа беради. Чуқурюмшаткич - тилгич ҳар 3...4 йилда бир маротаба 0,5...0,6 м чуқурликкача 1,5...2,5 м оралиқ қолдириб ишлатилади. Натижада илдиз ривожланадиган жой кенгаяди. Бундай усул « йўлаклаб » ишлов бериш деб аталади. Нул технологияси шудгорламасдан экиш ёки бевосита экиш ҳам дейилади. Бу усулда даланинг 25 % гагина механик ишлов берилади, қолган жойдаги бегона ўтлар гербицид ёрдамида йўқотилади.

Ресурс тежамкор технологиядан фойдаланилганда, тупроқни экин экиш учун тайёрлашга сарфланадиган катта маблағлар тежалади, тупроқнинг шимувчанлиги ортиб, чувалчанглар кўпаяди, натижада ернинг унумдорлиги ортиб, ҳосилдорлик ошади. Понанинг назарияси хусусиятлар ва улардан фойдаланиш. Инсон уз фаолиятида ажойиб мослама - понадан кенг фойдаланади. Бирон жисмга киритилаётган понанинг ёнларида (3- расм) уни илгарилатиб силжитадиган куч Р га нисбатан бир неча маротаба кўп бўлган нормал (пона ёнларига перпендикуляр) N кучлари ҳосил бўлади. 2sin P N  Бу ерда - понанинг бурчаги. Агар қ 30° бўлса, N қ 4 Р , яъни пона ёнидан жисмга тушаётган босим N уни силжитаётган куч Р дан турт маротаба катта бўлади. Пона кам куч сарфлаб бирон жисм орасига кириш ва ундан керакли булагини ажратиб олиш имконини беради. Юқоридагидан фойдаланилган ҳол да, дехкончиликда ишлатиладиган машиналар ишчи қисмларининг шакли ясси ёки эгри cиртли понага ухшатилиб ясалади. Масалан, плуг лемехи, культиватор ва тирма тишлари, пахта терадиган шпиндель тиши, сеялка эккичи ясси понага ухшаш яратилган бўлса, сферик дисклар, плуг корпуси, жуяк олгичлар эгри сиртли понасимондир. Пона бир, икки ва уч ёнли бўлиши мумкин. Бир ёнли пона сифатида плуг пичогини, икки ёнли пона сифатида тирма тишини, культиваторнинг юмшатувчи тишларини, уч ёнли пона сифатида эса плуг корпусини кўрсатиш мумкин. Пона бурчаги канчалик кичик бўлса, (1) формулага биноан, унинг ҳосил киладиган босими N сарфланаётган куч Р дан шунчалик катта бўлади.

расм. Ясси ва эгри сиртли пона таъсирида тупроқнинг деформацияланиши Ясси понанинг (расм) ишчи ёни АВ ҳаракат йуналиши V га бурчаги остида ўрнатилса, а қалинликдаги тупроқ палахсаси унинг устига силжиб чиқаётиб, букилади. Палахсанинг пастки қатлами чўзилиб тез ёрилади, майдаланади, чунки тупроқ сиқилишга нисбатан чўзилишга кам бардошлидир. Демак, понасимон ишчи қисм билан тупроқни майдалашга камроқ қувват сарфланади, иш арзонроқ бажарилади. Аммо тупроқ ясси понага кўтарилаётганида олган бирламчи деформациясига кейинчалик қўшимча таъсир кўрсатилмайди. Амалда, палахсанинг пона бўйлаб кўтарила бошлаганидаги майдаланишидан ташқари, юқорига силжиб ҳаракатланиши талаб қилинади. Буни тушуниш учун 5- расмдаги тезлик V йуналишида силжиб кетаётган бурчакли пона устидаги m тупроқ заррачасига таъсир этаётган нормал босим N ни понанинг ишчи ёни АВ ва ҳаракат йуналиши V бўйлаб бўлакларга ажратиб, N V ва N T кучларини топамиз. m заррачасига нормал N босимидан ташқари ишқаланиш кучи F ҳам таъсир этади. N ва F кучларининг йиғиндиси R кучи нормал йуналишдан ишқаланиш бурчаги га оғишган бўлади.  бурчагининг миқдорига қараб тупроқнинг пона ёни бўйлаб юқорига силжиши (плуг корпуси лемехида, культиваторнинг ўқ ёйсимон тишида...) ёки пона олдида уюмланиб тўпланиб (бульдозер пичоғида, культиваторнинг юмшатувчи тишида...) унинг V тезлиги йуналишида сурилиши мумкин. Агар N T > F max бўлса, тупроқ пона бўйлаб юқорига силжийди. расм. Понанинг тупроқ заррачасига бўлган кучлари

N T қ N tg ва F max қ N tg эканлиги эътиборга олинса (бу ердаги - тупроқнинг понани АВ ёни буйича ишқаланиш бурчаги): N tg> N tg ёки  > ёки  <бўлиши керак.  (4) (4) формуланинг шарти бажарилса, тупроқ юқори томонга силжийди, акс ҳол да тупроқ пона таъсирида илгари сурилади. Бу ҳолни пахта териш аппаратининг шохкўтаргичини, ғалла комбайни ўргичининг бўлгичини, картошка ковлагичининг лемехини лойиҳалашда ҳам эътиборга олиш керак. Эгри сиртли пона (4- б расм) нинг ишчи ёни АВ га ҳар хил баландликда урунма ўтказилса, улар ҳаракат йуналиши V га турли 1 , 2 , 3 ... n бурчак билан энгаштирилганлиги аниқланади. Кўпинча 1 < 2 < 3 ... қабул қилинса, эгри чизиқли понага кўтарилаётган қатлам узлуксиз деформацияланиб, жадал майдаланади. Бу хусусияти билан уч ёнли пона ясси понадан тубдан фарқ қилади. Лекин (4) формулага биноан, агар ўртача қ 26°  қабул қилинса, <64° бўлишини таъкидлаш мумкин (амалда қ 50° қабул қилинади). Ясси понанинг тупроқ палахсасига таъсири унинг ҳаракат йунали шига ўрнатилиш тартибига боғлиқдир. Буни тушуниш учун 5- расмда кўрсатилгандек, тупроқ палахсасига кетма-кет учта ясси понанинг таъсири таҳлил қилинади. Масалан, пона тупроққа расмдагидек ишчи АВ ёни ҳаракат йуналиши V га (бурчаги остида жойлашган а қалинлигидаги тупроқ палахсасига) таъсир этса, уни асосий ердан ажратиб олиб юқорига кўтаради. Агар АВ ёни V га нисбатан а бурчагига энгаштирилган пона палахсага таъсир этса (6- б расм), тупроқни ён томонга суриб ташлайди. а ва бурчакли поналар биргаликда таъсир этса, палахса таъсир бошида икки томонга деформацияланади, кейинчалик эса бу бурчаклар ўзгармас бўлганлиги сабабли, майдаланиши тўхтайди. Деформацияни узлуксиз давом эттириш максадида тупроққа а ва бурчаклари кўпайиб борадиган бир нечта поналарнинг кетма-кет таъсир этиши талаб қилинади, яъни эгри чизикли

пона таъсир этиши керак. Ишчи АВ ёни ҳаракат йуналиши V га бурчагини ҳосил қиладиган пона таъсирида палахса бир марта бурилади, куяди. Агар расм. Икки ёнли понанинг палахсага таъсири бурчаклари 90° гача ва ундан купрок ўзгарадиган бир нечта поналар палахсага кетма-кет таъсир этса, яъни эгри чизикли пона ҳосил бўлса, тупроқ палахсаси ён томонга ағдарилади. расм. Уч ёнли понанинг палахсага таъсири Уч ёнли қия пона (расм) эса бир юришда юқоридаги учта икки ёнли понанинг тупроққа таъсирини таъминлайди. Агар уч ёнли қия пона Х уқига параллел ҳаракатланса (расм), унинг ўзаро перпендикуляр бўлган ВОМ , АОМ , АОВ ёнлари учта ясси икки ёнли поналардек таъсир этади. АВ қирраси палахсани шудгор тубидан, ВМ қирраси эса шудгор деворидан ажратса, АВМ ёни уни унг томонга суриб силжитади, ағдаради, натижада тупроқ майдаланади. а бурчаклари ўсиб бораётган бир нечта уч ёнли қия поналарни бир- бирининг устига кийдирилса, 8- а расмдагидек цилиндрик сиртни (чунки а қ const) ҳосил қилади. Бундай сиртга эга бўлган тунукадан керакли шакл қирқиб олинса, цилиндрик сиртга эга бўлган плуг корпуси ясалади. Бундай корпус билан қумлоқ тупроқли ер шудгорланса, палахса юқорига кўтарилаётиб, жадал майдаланади, аммо етарли ағдарилмайди.

Серилдизли, заррачалари ўзаро боғланган, яъни жипслашган тупроқли далани ҳайдашда палахсани нафақат майдалаш, балки ағдариш талаб қилинади. Бундай ишни бажариш учун 8- б расмдагидек б бурчаклари тезроқ ўсадиган поналарни бир-бирига кийдириб, винтсимон сиртни (геликоидни) ясаш ва унинг бир бўлагидан винтсимон корпус қирқиб олиш мумкин. Бундай корпуслар ботқоқли чимли тупроқни тўлиқрок ағдариб бериш қобилиятига эга бўлади. расм. Уч ёнли поналардан корпус сиртининг ҳосил бўлиши Тўлиқрок ағдарилган палахсанинг юза бети пастга ёткизилиб, тупроқ билан кўмилади, натижада чим тез чириндига айланади. Шундай килиб, уч ёнли қия понанинг қайси бурчаги тезроқ ўзгаришига қараб, плуг корпусига бериладиган цилиндрсимон (бурчаги тезроқ ўзгартирилса) ёки цилиндроидсимон ( a ва бурчаклари тезроқ ўзгартирилса), шунингдек, винтсимон (б бурчаги  тезроқ ўзгартирилса) сирт ясалади.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. В.Шумахер. «Физика почвы» Москва 1864 г. 2. Панков. «Тупрокшунослик» Тошкент. «Укитувчи» наш. 1959-1963 й. 3. Н.А.Качинский «Физика почвы» Москва 1965й. 4. Л.Турсунов. «Тупрок физикаси» Москва. 1989й. 5. А.А.Роде. «Почвенная влага». Москва. 1952 г.

Похожие

Тупроққа асосий ва махсус ишлов бериш плуглари

Тупроққа механизмлар ёрдамида ишлов бериш, ташиш, жойлаш

Тупроқ ишларини бажаришнинг асосий усуллари. Тупроққа ишлов бериш, ташиш ва жойлаш

Тупроққа асосий ва экиш олдидан ишлов бериш машиналари

Тупроққа ишлов беришнинг технологик асослари