Суғориш манбалари ва уларнинг турлари. Манбанинг суғориш қобилияти - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Суғориш манбалари ва уларнинг турлари. Манбанинг суғориш қобилияти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

89 KB

Суғориш манбалари ва уларнинг турлари. Манбанинг суғориш қобилияти Режа: 1. Асосий сув манбалари. 2. Суғориш мақсадларида фойдаланиладиган сув ресурслари муаммолари. 3. Сув манбаи классификацияси ва улардан фойдаланишнинг ўзига хос хусусиятлари. 4. Сув манбаларига қўйиладиган асосий талаблар. 5. Суғоришда фойдаланиладиган сув сифати. 6. Сув манбаининг суғориш қобилияти ва уни ошириш йўллари. 7. Сув манба режими билан суғориш режимини мослаш.

1. Cугориш тизимларининг ишончли ва тулик ишлаши учун керакли муддатларда , хажмда ва сифатга эга сув олишини таъминлай оладиган сув манбаи мавжудлиги мухим аҳамиятга эгадир. Ер куррасидаги сувларнинг таркибидаги қаттиқ, суюк ва газсимон моддалар билан биргаликда табиат сувларини ташкил этади. Ҳалк хўжалигида хайдаланилаетган еки фойдаланиши мумкин бўлган табиат сувлари сув ресурслари дейилади. Сув ресурслари тўпланган ҳамда системага солинган маълумотлар тўплами сув кадастри деб аталади. Табиат сувлари ер ости ва ер усти сувларига бўлинади. Табиат сувларининг қуруқликда еки тоғ жинсларида маълум бир таркалиши ва режим хусусиятларига эга бўлиб тўпланишига сув объекти дейилади. Ер усти сув объектларига сув окизувчи ва сув тўпловчилар киради. Табиий сув окизувчиларга - канал ва қувурлар мисол бўлади. Сув тўпловчи (ҳавза )лар ҳам табиий (кул, лиман) ва сунъий (ховуз, сув омборлари) бўлиши мумкин.Ер ости сувлари ер усти сувларининг инфилтрацияси туфайли пайдо бўлади. Ер ости сувлари жойлашиш чуқурлигига қараб, тупроқ сувлари, (сизот) сувлари ва артезиан сувларига бўлинади. Юқоридаги фикрлардан келиб чиқиб, сув манбалари туғрисида қуйидагиларни айтиш мумкин: 1) дарелар, куллар; 2)ер ости сувлари; 3)маҳаллий оқимлар; 4)окова сувлар хизмат қилади. Кейинги пайтларда денгиз сувларидан суғоришда фойдаланиш учун ҳам тадкикот ишлари олиб борилмокда. Суғориш ва сув таъминоти учун асосий манбаи бўлиб, дарелар ҳисобланади. Сув ресурслари билан табиий таъминланишнинг нотекис ҳолати суғориш мелиорациясига кескин таъсир қилади. Масалан, Узбекистон ва Туркманистон давлатларида суғориш учун сув олиш миқдори уларнинг сув ресурсларидан (гарчи суғоришнинг ривожланиш даражаси оптимал даражасидан етишидан анча узоқ бўлса ҳам) бир неча баробар ортиқдир. Сувга эҳтиеж ошиб бораетганлиги туфайли Амударе ва Сирдаренинг суғориш имкониятлари деярли йўқотилган. Волга , Днепр ва Дон дарелари

бассейнларида сув етишмаслиги сезиларли даражада ва бу етишмасликни келгусида бартараф этиш оқимларни регионал кайта тақсимлашга олиб келиши мумкин . Ҳалк хўжалиги сув билан таъминлаш муаммоларини ҳал этиш ва мавжуд сув ресурс имкониятларини оширишга боғлиқ бўлган сув хўжалик чора тадбирларига хозирги боскичда қуйидагилар киради: Сувдан рационал фойдаланишнинг прогрессив технологиясини тадбик этиш; Даре оқимларини сув омборлари билан ростлаш; Ер ости сувларидан, уларнинг захираларини кетма-кет тўлдириб борган ҳолда , фойдаланишни яхшилаш; Сув ресурсларини мухофаза қилиш ва тежаб фойдаланиш муаммолари жуда мухим урин тўтади. Суғориш дехқончилигида сув ресурсларидан фойдаланишнинг самарадорлигини ошириш чоралари бўлиб қуйидагилар ҳисобланади: Суғориш системасининг ФИК ни ошириш; Хақиқий мавсумий суғориш нормаларини суғориладиган экинлар учун керакли мавсумий нормасигача камайтириш; Суғоришни механизациялаштириш; Ортиқча буғланишни камайтириш; Қишлоқ хўжалик экинлари маҳаллий бирлигига туғри келадиган мавсумий суғориш нормасини камайтириш; Сувни тежаб суғориш технологиясини ишлаб чиқиш ва тадбик қилиш ва х. Биз юқорида айтиб утганимиздек, дарелар асосий сув манбаи бўлиб ҳисобланади. Даре сувларидан суғоришда фойдаланиш учун уларнинг сув режимини ва бир йил ичида оқимнинг тақсимланишини билиш керак, булар асосан дареларнинг туйиниши турига ҳамда ростланиш даражасига боғлиқдир. Гидрограф деганда берилган еки кузатилган створда сув окизувчининг сув сарфи ўзгаришининг хронологик графиги тушунилади. Режимнинг

шаклланиш шартлари (яъни гидрограф характери), сув йигилиш рельеф шароитига қараб дарелар тоғ дарелари , текислик ва чўл дареларига бўлинади. Дарелар емғир сувидан эриган қорлардан, музликлар ва ер ости сувларидан туйиниши мумкин. Тоғ дареларининг сув йиғиш бассейнлари тоғли жойларда жойлашган бўлади. Тоғ дарелари катта нишабликка эга ва катта миқдордаги (қаттиқ ҳолатдаги) лойқа окизиндилар окизиб келади. Тоғ дарелари муз эришидан ва аралаш туйинишга эга . Муз эришидан туйинадиган тоғ дареларининг максимал оқими йилнинг энг иссиқ даврига туғри келади. Май ва сентябр ойларида бу дареларда сув кам ва оқимни ростлаш талаб этилади. Аралаш турда туйинадиган дарелар баҳорда қор эришидан туйинади ва бу пайтда баҳорги тошқин кузатилади. Ез ойларига келиб музликлар эриши бу дареларда иккинчи сув тошишига олиб келади. Суғориш учун куз пайтида бу дареларда сув етарли эмас ва бу даврда дарелар сизот сувлар ҳисобига туйинади. Демак , тоғ дарелари музликлар ва қор эришидан туйингани учун ез ойларида етарли сув миқдорига эга ва бу ҳолат тоғ дарелари суғориш учун сув омборлари курмасдан ҳам суғориш имконини беради. Тоғ дареларининг катта нишабликка эга эканлиги туфайли унинг суви таркибида катта миқдордаги лойқа окизиндилар мавжуд бўлиб, бу окизиндилар даренинг пастки , қуйилиш қисмларида хар йили тўпланиб боради ва даре туби, киргоклари кўтарилишига олиб келади, натижада даре атрофидаги текислик майдонларга сув чиқариш осонлашади. Даре суви таркибидаги лойқа миқдори 1 м3 сувда 4 кг гача бўлиши мумкин. Суғоришда бу ахвол маълум кийинчилиқларга олиб келади, яъни каналлар , далалар, шлюзларни лойқа босиши мумкин. ўрта Осие шароитида каналларни лойқадан тозалаш хажми хар йили 5 млн. м3 дан ошади. Шунинг учун даренинг кичик нишабли жойидан сув олиш жойида сув тиндиргичлар , ювадиган қурилмалар қуриш кўзда тўтилади. Бу қурилмалар йирик лойқа зарраларини ушлаб колиб , кичик зарралар унумдор бўлгани учун далаларга утқазиб юборилади. Тоғ дарелари сувида одатда тузлар миқдори жуда кам . Энг кўп

учрайдиган туз тури бу калъций тузлари ( натрий билан) тупроққа ижобий таъсир этади. Тоғ дарелари текислик дареларига нисбатан 2 та афзалликка эга : узиокар суғориш имконияти; сув омборлари билан оқимни ростламасдан туриб суғориш эҳтиежини тулик қондириш. Тоғ дареларига қуйидаги дарелар мисол бўлади: Терек, Кубань, Кўра, Аракс, Узбекистонда эса Сирдаре, Зарафшон, Амударе, Кашқадареда Танхоздаре ва х.з. Текислик дарелари . Текислик дарелари кичик нишабликка эга ва атроф худудларига нисбатан пастда жойлашган бўлади. Текислик дареларидан суғориш одатда сувни механиқавий кўтариш ердамида еки туғон қуриш билан амалга оширилади. Текислик дарелари унинг сув қуйилиш қисмига нисбатан унча катта бўлмаган сув йигади ва шунинг учун кичик нишабликка эга. Дареда лойқа кам, шу сабабли уни ростлаш кўп кийинчилиқ тугдирмайди (сув омбори, бош иншоотларни лойқа босмайди). Текислик дарелари асосан чучук ва баъзи холларда чўллардан утаетганда, шўрланган ерлардан сув йикканда, еки сув омборларидан сув кўп бугланганда унда туз таркиби ортиши мумкин. Текислик дареларининг туйиниши сизот сувлари, емғир, қор (атмосфера еғин сочинлари) ҳисобига бўлади. Шу сабабдан сувнинг энг кўп кўтарилиши баҳор ойларига (қорнинг энг кўп эриши даврига) туғри келади, лекин бу даврда суғоришга эҳтиеж катта эмас. Ана шу даврдаги тошқин сувларни бошқариш ростлаш йўли билан, яъни сув омборлари кўриб ез пайтида суғоришда фойдаланиши мумкин. Чўл (дашт) дарелари - текислик дареларининг турига киради. Туйиниш манбаи - (асосан) қишки атмосфера еғин миқдори. Сув йиғиш майдони унча катта эмас ва бу майдон қурғоқчил чўл (дашт) зонасида жойлашган. Даре оқими баҳорги еғин даврида ва қор эришидан ҳосил бўлади. Қиш ва ез пайтларида бу дарелар кўриб колади. Баҳорги оқим йиллик оқимнинг 90-95 % , баъзан 99% ни ташкил этади. Чўл дареларининг гидрографи текислик дарелариникига ухшаш, лекин тошқин даври қисқарок. Чўл дареларининг бу

режими факат лиманлар билан суғоришда қулайрок. Унинг оқимидан туларок фойдаланиш учун сув омборлари қуриш тавсия этилади. Чўл (дашт) дарелари сувларининг баъзиларида сув кам пайтларда юқори минерализация кузатилади. Даре оқимлари бир йил ичида бўлгани каби, кўп йил давомида ҳам бир текис тақсимланмаган. Шу сабабли унинг режими ростланади, яъни туғонлар ва сув омборлари қурилади. Сув оқимини ростлаш ҳалк хўжалиги соҳаларида хизмат қилиш вазифаларига қараб қуйидаги турларга бўлинади: суғориш, гидроэнергетика, егоч окизиш ва кема катнови, шахар, поселка, саноатни сув билан таъминлаш, теплоэнергетика, баликчилиқ, комплекс ростлаш. (бир неча соҳа). Давомийлигига кўра: бир суткалик, хафталик, мавсумий еки бир йиллик, кўп йиллик, махсус турлари мавжуд. Сув манбаларига қўйиладиган асосий мелиоратив талаблар: Сув манбаи етарли даражада суғориш қобилиятига эга бўлиши керак. Сув манбаи суви керакли сифатга эга бўлиши керак. Бош сув олиш иншоотини қуришнинг мақсадга мувофиқлиги. Сув манбаи суғориладиган массивга мумкин қадар яқин жойлашганлиги (чунки капитал ва эксил харажатлари камаяди). Суғориш сувининг сифати . Суғориш мақсадида ишлатиладиган сувнинг сифати маълум талабларга жавоб бериши керак, яъни : -Қишлоқ хўжалик экинларини яхши ривожланишини ва мўлжалланган ҳосилни олишни таъминлашда катнашиши. -Тупроқнинг сув - физикавий хоссаларини емонлаштирмаслиги (шўрланиш ва х.з.) -Суғориш тизимлари ишлаш қобилиятини пасайтирмаслиги( масалан, лойқа босиши ва х. з.). Суғориш сувининг сифати асосий кўрсаткичи бўлиб: лойқа (зарралари) таркиби, минерализацияси, харорати, ишқорийлиги, захарли моддалар

мавжудлиги, рН актив реакцияси ҳисобланади. Даре сувларида энг кўп, ер ости сувларида энг кам лойқа зарралари мавжуд. Лойқа кўплиги каналлар ва иншоотларни лойқа босишига олиб келади. Лекин шунга карамай лойқа зарраларининг бир қисми суғорилган тупроқларга ижобий таъсир этади. Зарраларнинг d=0,1...0,005 мм улчамдагилари унча унумдор эмас, оғир тупроқларнинг физикавий хусусиятини яхшилайди. Уларнинг сув ўтказувчанлигини оширади. Агар d < 0,005 мм лойқа зарралари бўлса яхши озуқа ҳисобланади, лекин уларнинг катта миқдори тупроқнинг физикавий хусусиятини емонлаштиради, сув ўтқазиш камаяди, аэрация бузилади.( Аэрация - тупроқ ва ер юзасига яқин ҳаво қатлами ўртасидаги тухтовсиз газ алмашинуви). Энг кўп минерализация - ер ости сувларида кузатилади, лекин амалда юқори минерализациялашган сув омборлари, ховузлар, куллар ҳам учрайди. Йўл қўйиладиган минераллашганлик сувнинг химиявий таркиби ва тупроқ сув физикавий хусусиятларига боғлиқ: енгил тупроқларда кўпроқ , оғир тупроқларда озрок бўлади. Тузларни 1 г/л гача бўлиши рухсат этилади. Сувнинг харорати +15(С дан кам булмаслиги керак. Иссиқ пайтда совук сув билан суғориш ўсимлик, қишлоқ хўжалик экинларини ҳалок бўлишига олиб келади. Шунинг учун паст хароратли сувлар ер ости сувлари, тоғ дарелари билан суғорилганда суғориш системасида сув иситувчи махсус бассейнлар қуриш керак бўлади. Суғориш сувларининг ишқорийлиги колдик карбонат натрий миқдори билан аниқланади (мг экв/л). Карбонат натрий < 1,25 мг-экв/л бўлса, сув барча турдаги тупроқ учун ярокли, 1,25...2,50 мг-экв/л бўлса факат нордон тупроқлар учун ҳисобланади. Суғориладиган сувларнинг сифати анализида ва тупроқларнинг геолого - мелиоратив ҳолатига таъсирини баҳолашда баъзи бир захарли ионларнинг таъсирини ҳисобга олиш керак, шунингдек тупроқ сув утказадиган хусусиятга ҳам таъсирини билиш лозим. Захарли моддаларнинг суғориладиган сувларда йўл қўйиладиган таркиби Согликни Сақлаш

вазирлиги томонидан белгиланган нормадан ошмаслиги керак. Агар рН 6...8 бўлса, суғориш сувлари барча тупроқлар учун ярокли, рН > 8 да нордон тупроқлар учун, рН < 6 бўлса ишқорийли тупроқлар учун ишлатиш мумкин. Сув манбаининг суғориш қобилияти ва унинг ошириш йўллари.Сув манбаининг суғориш қобилияти деб сув манбаининг ҳисобий режимида ва қишлоқ хўжалик экинларининг ҳисобий суғориш режимида, шунингдек суғориш системасининг ФИК орқали ифодаланиладиган мавжуд техникавий ҳолати даражасида суғориладиган нетто майдонига айтилади.Сув манбаининг суғориш қобилияти Fнт қуйидагича аниқланади: а) Сув манбаидан суғориш учун ажратиладиган сув сарфи маълум бўлганда: maxq Q F суг нет   (1.13) б) сув манбаидан суғориш учун ажратилган сув хажми маълум бўлганда: . . урт суг НТ М W F   (1.14) бу ерда Qсуг ва Wсуг - суғориш учун ажратиладиган сув сарфи (м/с) ва сув хажми (м3) , ( η- суғориш тизимининг ФИК и, q max - суғориладиган майдонда етиштириладиган қишлоқ хўжалик экинларидан комплектланган гидромодуль графигининг ҳисобий ординатаси, л/с га. Мурт. - мавсумий суғориш нормасининг ўртача киймати (экинлар таркибини ҳисобга олган ҳолда), м3/га.       n n урт М М М ... 1 1 . (1.15) М 1 , ...Мn - мавсумий суғориш нормаси, м3/га. 1 ... n - суғориладиган майдонда қишлоқ хўжалик экинлари учун ажратилган майдон , % ҳисобида.

Суғориладиган брутто майдон Fбр қуйидагича топилади: ЕФК F F нет бр  (1.16) бу ерда ЕФК - суғориш системасининг ердан фойдаланиш коэффициенти. Сув манбаининг суғориш қобилиятини ошириш турли йўллар билан олиб борилиши мумкин: а) биринчи навбатда бунинг учун сувдан тежаб фойдаланиш керак, яъни суғориш режимининг ва қишлоқ хўжалик экинларини суғориш технологиясинти оптимал кийматларига эришиш керак; б) суғориш системасини ФИК ни ошириш керак, бунинг учун мукаммал суғориш тармоқларидан ва суғориш технологиясидан фойдаланиш копламали каналлардан, епик суғориш тармоқларидан фойдаланиш лозим. в) сув манбаининг сув режимини ростлаш йўли билан суғориш учун олинадиган сув сарфи ва хажмини кўпайтириш: г) гидромодул графиги ординатасини пасайтириш (еки суғориш нормасини камайтириш, яъни қишлоқ хўжалик экинларини кам сув талаб қилинадиганлари билан алмаштириш). Сув манбаи режими билан суғориш режимини мослаш. Суғориш системасининг нормал ишлаши учун сув манба режими билан суғориш режимини мослаш катта аҳамиятга эгадир, бу масала дарелардан сув олганда янада мухим аҳамият касб этади. Ер ости сувлари режими одатда бир текис ҳисобланади.Лекин кўп холларда сувдан фойдаланувчи эҳтиежига қараб ва битта кудукдан олинадиган доимий дебит ҳисобига майдонларни суғориш учун резервуарлар қуришга туғри келади. Резервуар шунингдек, ер ости сувларини иситиш ва уларда аэрация бўлиши учун ҳам қурилади. Сув манбаи режими ва суғориш режимини мослаш учун нафақат сув сарфи ўзгариб туриши, балки сув манбаида сув сатҳи ўзгариб туришини ҳам ҳисобга олиш зарур. Сув кам критик пайтларда сув манбаи режими билан суғориш режимини мослаш жуда кийин масаладир. Бунинг учун: ФИК ни ошириш , суғориш нормаларини камайтириш , алмашлаб эқиш массивида

экинларни камайтириш (критик пайтларда сув талаб қиладиганлари) керак бўлади. Бирок сув режимини ўзгартириш хўжалик ва агробиологик нуктаи назардан чеклангандир. Сув режимини ва сув манбаи режимини мослашда: -агар суғориш ростланмаган оқимда амалга оширилса, даре оқими хақидаги кўп йиллик (30-40 йиллик ) маълумотларга кўра тузилган 90- 85 % ли сув билан таъминланганлик даре гидрографик анализ қилиб чиқилади ва бу гидрограф суғориш учун керак сув сарфи   1000 w q Q (1.17) билан солиштириб қурилади ва бунда учта ҳолат кузатилади. Бу ерда q - гидромодул ҳисоблаш ординатаси w - суғориш майдони η - ФИК. Агар даредаги сув сарфи суғориш учун зарур сув миқдоридан анча катта бўлса , факат даредаги сув сатҳи ўзгариб туриши анализ қилинади. агар айрим даврларда суғориш учун олинадиган сув сарфи даредаги сув сарфи билан тенг бўлса, унда сув сарфлари обдон тахлил қилинади ва улар даре сув сарфини 1/3 қисмидан катта бўлса суғориш системасини узи окар сув билан таъминлаш туғонли сув олиш билан амалга оширилади. Агар суғориш учун олинадиган сув сарфи айрим даврларда даре сув сарфидан катта бўлса, унда даре оқими обдон анализ қилиниб, суғориш системасини сув билан таъминлаш учун ростловчи сув омборлари қурилади Даредан маълум майдонни суғориш учун сув олишни лойиҳалашда даре сув сатҳлари режими, сув сарфлари ва даре оқимининг бошқа элементлари номаълум бўлганда ва сув олувчи керакли хажмда ва керакли пайтда талаб қилинадиган сувни тулик оладими деган саволга жавоб бериш кийин. Бу саволга факатгина эхтимоллик нуктаи назаридан ҳисобларга

маълум бир норматив ва ҳисобий таъминлинганлик (Р) деган параметр киритиш йўли билан жавоб бериш мумкин. Сув манбаи режими ва суғориш режимини мослаш пайтида уларнинг графиклари йил давомида еки суғориш мавсумида характери бир-бирига яқин бўлишига интилиш керак.

Асосий адабиетлар: 1. Ахмедов Х.А. Зах қочириш мелиорацияси . Тошкент., “Ўқитувчи”., 1975.-25 бет. 2. Ахмедов Х.А. Суғориш мелиорацияси. Тошкент., “Ўқитувчи ”., 1977.- 340 бет. 3. Костяков А.Н. Основы мелиорация. М., “Селдьхоздат”, 1960.-624 бет. 4. Мирзаев А. “Суғориш ва зах қочириш мелиорацияси”. Тошкент, “Ўқитувчи”., 1974. 5. Нерозин А.Б. “Қишлоқ хўжалик меплиорацияси” ., Тошкент., “ Ўқитувчи ”., 1966 .- 252 бет. 6. Мелиорация и водное хозайство. Справочник, 1-6 том. М.Агропромиздат, 1990. 7. Марков Е.С. “Сельскохозяственные гидротехнические мелиорации” ., М., “Колос”., 1981.-375 бет. 8. Рахимбаев Ф.М. “Практиқум по сельскохозяственным гидротехническим мелиорациям ”., Ташкент., “Меҳнат”., 1988. – 363 бет. 9. Рахимбаев Ф.М. “Практиқум по сельскохозяственным гидротехническим мелиорациям ”., Ташкент., “Меҳнат”., 1991. – 391 бет. 10. Рахимбаев Ф.М. Муҳаммедов А.К. ва бошқалар. “Қишлоқ хўжалигида суғориш мелиорацияси”., Ташкент ., “Меҳнат”., 1994.-327 бет. 11. Рахимбаев Ф.М. Шукурлаев Х.И. “Зах қочириш мелиорацияси” ., Тошкент., “Меҳнат”., 19996 .- 201 бет. 12. Рахимбоев Ф.М. Ҳамидов М.Х. “Қишлоқ хўжалик мелиорацияси”., Тошкент., “Меҳнат” ., 1996 .-364 бет. 13. РахимбаевР

Похожие

Суғориш турлари ва усуллари. Ер устидан суғориш

Суғориш машиналари суғориш усуллари

Емғирлатиб суғориш

Ғўзани суғориш

Қишлоқ хўжалиги мелиорацияси ва унинг турлари. Суғориш мелиорацияси