Қорамоллар диареяси Diarrhea viralis bovum - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Қорамоллар диареяси Diarrhea viralis bovum

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

68.5 KB

Қорамоллар диареяси Diarrhea viralis bovum Режа: 1. Қўзғатувчиси. 2. Латент кечиш. 3. Патологоанатомик ўзгаришлар 4. Олдини олиш.

Қорамоллар диареяси ( шиллиқ парда касаллиги , диарея , қорамолларнинг юқумли энтерити , бузоқлар пневмоэнтерити ) вирус қўзғатадиган , бевосита юқадиган юқумли касаллик бўлиб , ёш ҳайвонлар касалланади . Касаллик иситма кўтарилиши , ошқозон - ичак йўлининг яллиғланиб яра бўлиши , ринит , мажолсизланиш ва кучли ич кетиши , оқсоқланиш билан кечади . Бўғоз моллар бола ташлаши мумкин . Тарихий маълумот ва тарқалиши . Вирус қўзғатадиган диарея дунёнинг қатор мамлакатларида учрайди . Чехия ва Словакия, Венгрия, Франция, Германия, Англия, Бельгия, Голландия, Ҳиндистон ва АҚШ мамлакатларида қайд қилиб келинмоқда. Касаллик кенг тарқалган, лекин ҳамма жойда ҳам диагноз қўйиш йўлга қўйилган деб бўлмайди. Собиқ СССРда бу касаллик тез-тез учраб келган (К. Н. Бучнев, 1967; В. Г. Макаревич, 1967; В. С. Белоколь, 1970). Ўзбекистонга касаллик пала-партиш, ветеринария назоратисиз мол сотиб олиб келиш натижасида кириб келган. Бизда мол келтириш қоидага риоя қилинмасдан амалга ошириларди ва профилактик карантиндан ўтказилмасди. Ўзбекистонда кафедра аспирантлари Ж. Пармонов, И. Салимов (1991—1992) биринчи марта мазкур касалликни аниқладилар. Ҳозирги кунда касаллик қатор ҳудудларда учраб турибди. Иқтисодий зарар. Касаллик яхши ўрганилмаган мамлакатларда касалланиш 80—100 фоиз бўлиб, шундан улим 50 фоизни ташкил этса, бошқа бир маълумотда эса касалланиш 33—88 фоиз бўлиб, ўлим 10 фоиз атрофидадир. Айрим ҳолларда касалликка чалинган молларнинг 40—46 фоизи ўлиши тўғрисида маълумот берилган. Шуларни ҳисобга олганда касалликка қарши курашиш, уни йўқотиш учун катта маблағ сарфланиши ўз- ўзидан маълум бўлади. Қўзғатувчиси. Таркибида РНК сақловчи вирус бўлиб, липовируслар гуруҳига киради. — 20°Сга вирус ўта чидамлидир. Қон, лимфатик тугунлар, талоқда олти ойгача сақланади. Мусбат ҳароратга ҳам чидамлироқ. 25 °С да вирус фаоллигини йўқотмайди. 37°С да 4—5 кунгача яшай олади. 56° С да

тўлиқ инактивацияга учрайди. Ташқи муҳитда организм экскретларида 5—6 ойгача яшай олиши вируснинг анча чидамли хусусиятга эга эканлигини кўрсатади. Эпизоотологияси. Табиий шароитда қорамоллар касалланади. Панди ва Цилли (1956, 1961) буғу ва қўтослар касалланиши тўғрисида маълумот беради. Рамбари (1965) косуллар (буғунинг бир тури) касалланганлигини ёзади. Диарея билан асосан олти ойлиқдан 2 ёшгача бўлган ҳайвонлар (жинсидан қатъий назар) касалланади. Лекин Ремсей, Шипперлар (1957) 3—7 ёшлик қорамоллар ва 1—3 кунлик бузоқларда ҳам учраши тўғрисида маълумот берадилар. Айрим ҳолларда ҳомила 8 ойлик давридаёқ шиллиқ пардалар зарарланганлиги кузатилган. Ҳиндистонда вируснинг уч хил типи аниқланган: — олти ойликгача бўлган бузоқлар касалланади (биринчи тип вирус); — қўтослар 2—8 ҳафталигида касалланади (иккинчи тип вирус); — қўтос буқаларида касаллик қўзғатувчи вируслар (учинчи тип вирус). Касаллик қўзғатувчининг манбаи касал ҳайвонлар ҳисобланади. Бегель (1964) маълумотига кўра қўйлар диареяда резервуар бўлиб хизмат қилиши мумкин экан, чунки улар қонида махсус антитело борлиги аниқланган. Вирус организмдан нажас, сийдик, сўлак, бурун ва кўздан ажраладиган секрет орқали ташқи муҳитга чиқади. Касалланиб тузалган бузоқ организмидан 4 ойгача вирус ажралиб чиқиши тўғрисида маълумот бор (Гутекунету, 1963). Касал ҳайвонлар ёки касалликнинг яширин даврини ўтказаётган ҳайвонлар касалликнинг тарқалишига сабаб бўлади. Бундан ташқари, ишчи- хизматчилар, молбоқарлар орқали ҳам касаллик тарқалади. Зарарланган озуқа, сув, асбоб-анжомлар ҳам касалликнинг тарқалишига сабаб бўладиган омилдир. Касаллик асосан эпизоотия ҳолатида кечади. Касаллик алиментар ва аэроген йўл билан юқади. Диарея йилнинг ҳар қандай фаслида учрайди, лекин қишда кўпроқ қайд қилинади. Касалликнинг кечишида қўзғатувчининг биологик хусусияти алоҳида аҳамият касб этади. Масалан, Индиана штамми касаллик қўзғатганда 80—100 фоиз мол касалланиб, 50 фоизи ўлади. Нью-

Йорк штамми тарқалганда эса 33—88 фоиз мол касалланиб, ўлим 10 фоизни ташкил этади. Айрим маълумотларда 2 фоиз мол касалланиб, ҳаммаси ўлиши айтилган. Баъзи мамлакатларда касаллик оғир кечадиган катарал горячка билан бирга учрайди. Диарея ва парагрипп-3 бирга келиши мумкин. Бундай ҳолларда респиратор белгилар парагриппнинг вируси туфайли содир бўлса, ошқозон-ичакнинг зарарланиши эса диарея вируси туфайли рўй беради. Баъзан диарея ринотрахеит билан бирга учраши ҳам мумкин. Патогенези. Касаллик асосан оғиз ва бурун орқали юқади. Вирус организмга тушгач, қон ва лимфага ўтади, кўпайиб ривожланади ва септицемия ҳолатини келтириб чиқаради. Шу билан бирга қон томирларининг девори ҳам ўзгаради. Вирус организмга тушгандан 1—2 кун кейин лейкопения бўлади. Нейтрофил ва эозинофиллар камайиб кетади. Бу қон ишлаб чиқарувчи аъзоларда патологик жараён кетаётганлиги сабабли рўй беради. Ана шу пайтда тана ҳарорати бир оз кўтарилиб, қонда вирус пайдо бўлади ва организмда узоқ сақланади. Лимфатик тугунлар катталашиб, талоқда ҳам регенератив ўзгаришлар кўзга ташланади. Қон томирларининг деворлари жароҳатланганлиги сабабли ошқозон-ичак йўлининг шиллиқ пардалари шишади ва қизариб кетади. Вирус таъсирида шиллиқ пардаларда некротик жароҳат пайдо бўлиб, кейинчалик у майда эрозияларга айланади. Бу жароҳат ва эрозиялар бактериялар ҳамда замбуруғларнинг ривожланиб кўпайиши учун шароит яратади. Улар организмга тушиб, иккинчи жараённи келтириб чиқаради. Натижада интоксикация кучайиб, касал моллар ориқлаб кетади. Клиник белгилари. Диареянинг яширин даври 6—14 кун давом этади. Касаллик қуйидагича намоён бўлади: латент, ярим ўткир, ўткир ва сурункали. Латент кечиш. Касалликнинг белгилари кўзга кўринмайди, лекин қонда махсус антителолар пайдо бўлади. Айрим ҳолларда антитело носоғлом хўжаликда соғлом моллар қонида учраса, баъзан касаллик ҳеч қачон қайд қилинмаган хўжаликлардаги моллар орасида ҳам учраб қолиши мумкин.

Ярим ўткир кечиш. Бунда қисқа муддатли ҳарорат кўтарилиши (39,7 —40° С) кузатилиб, юрак уриши ва нафас олиш тезлашади, иштаҳа бўғилади. Оғиз бўшлиғининг шиллиқ пардаси енгилроқ ва қисқа муддатли жароҳатланади, яра бўлиши мумкин. Бурундан шилимшиқ суюқлик, кўздан ёш оқади, бир оз ич кетади (диарея). Ярим ўткир кечиш аксарият касаллик кўп молларга юққанда ва асосан сигир ҳамда 1,5—2 ёшлик бузоқлар ўртасида учрайди. Жиллепси (1961) шиллиқ пардалар жароҳати, тана ҳароратининг кўтарилиши, лейкопения ҳолати намоён бўлиб, ич кетиши кузатилмаганлигини ёзади. Флинн (1959) эса фақат ич кетишини кузатган. Баъзан тана ҳарорати кўтарилиши, бурун ва оғиз шиллиқ пардасининг кучли қизариши ич қотиши ва кетиши билан кечади. Касаллик енгил кечганда 3—4 кундан кейин мол соғайиб кетади. Ўткир кечиш. Касаллик бирдан бошланиб, тана ҳарорати жуда кўтарилиб кетади (40,5—42,4° С), депрессия, тахикардия пайдо бўлади, касал мол ҳансираб нафас олади, иштаҳаси бўғилади. Кучли лейкопения (1 мм3 қонда 2000-3000 дона лейкоцит) бўлади. Баъзан касал ҳайвоннинг аҳволи бир оз енгиллашади. Лекин 1—2 кун ўтгач, қайтадан тана ҳарорати кўтарилиб, оғиз ва бурун шиллиқ пардалари қип-қизариб кетади, шилимшиқ суюқлик оқади. Кейинчалик бу йирингли қизариш ҳолатига ўтади. Касаллик оғир кечганда молнинг тумшуғида шилимшиқ суюқлик қотиб, қалин қоплама пайдо бўлади, уни кўтариб кўрилса, ўрни яра бўлиб қонайди. Конъюнктивит кучайиши натижасида кўзни оқ парда қоплаб олади. Оғиз бўшлиғи, томоқ, тил ва танглайда кучли яллиғланиш туфайли ҳар хил шаклдаги эрозиялар пайдо бўлади. Баъзи тўдаларда тоғайлар яллиғланганлиги сабабли моллар оқсайди. Оқсаш 10 фоиз атрофида бўлиб, молларнинг юриши оғирлашади, ётиб қолади. Туёқ ораларида яралар пайдо бўлади. Бир неча кундан кейин суюқ ич кетади, газ пуфакчалари аралаш бўлиб, қўланса ҳид келади. Ич кучли кетиши туфайли мол озиб кетади, организм сувсизланади. Касаллик 4 кундан 2 ҳафтагача давом этиб, ўлим билан тугайди. Агар касаллик чўзилса, бўйин, елка, тиззаларда қаттиқ тиришиш бўлиб, қазғоқ билан қопланади ва

қаттиқ қопламага айланади. Препуциянинг шиллиқ пардасида, уруғдон ва елинларда қуриган экссудатнинг пўстлоқлари пайдо бўлади. Айрим жойлардан жун тушади. Мол тез озиб, бир ой ичида 25 фоизгача оғирлигини йўқотиши мумкин. Сигирларнинг сути камайиб кетади, бўғозлари эса бола ташлайди. Бу ҳол сурункали кечишга олиб келиши мумкин. Сурункали кечиш. Касаллик ўткир кечишининг охирида, яъни юқиш максимал даражага етгандан кейин, айрим ҳолларда касаллик сурункали кечиб, белгилар рўй-рост намоён бўлмасдан, диагноз қўйиш қийинлашади. Касал моллар озиб, терисида гиперкератик ўзгаришлар юзага келади. Оғиз ва бурун бўшлиғидаги эрозия ва яралар тузалиб, иккиламчи микроблар таъсирида оғир жароҳатлар пайдо бўлиб, ёқимсиз ҳид чиқаради. Ич кетиб туради. Касалланиш узоқ чўзилиб кетади, шунинг учун моллар кўпинча сўйилади. Озиқлантиршп, зоогигиена талабларининг бажарилиши паст даражада олиб борилса, паразитар касалликлар диареянинг сурункали кечишига сабаб бўлади. Патологоанатомик ўзгаришлар . Ошқозон-ичак йўлининг ҳамма жойида геморрагия, шиш, эрозия ва яралар бўлади. Қизилўнгач, ингичка ичак ва ширдонда некроз ҳолати кўзга ташланади. Касал ҳайвоннинг тумшуғида эрозия бўлиб, бурун ичида, томоқ, қизилўнгач, кекирдакда шилимшиқ экссудат тўпланиб қолади. Ўпкада энфизема ҳолати намоён бўлади. Баъзан лимфатик тугунлар катталашиб шишади. Терида некротик пўстлоқ пайдо бўлиб, айрим ҳолларда йирингли дерматит ривожланади. Диагноз. Диарея касаллигида намоён бўлган клиник белгилар, ундаги патологоанатомик ўзгаришлар, эпизоотологик маълумотлар дастлабки диагноз қўйишга асос бўлади. Умуман олганда бу касаллик қатор юқумли касалликларга ўхшаб кетади. Шунинг учун ҳам махсус лаборатория усулларига мурожаат қилишга тўғри келади. Диареянинг вирусига денгиз чўчқачаси, олмахон (хомяк), оқ сичқон, каламуш, мушук, ит, жўжа ва кабутарлар, юқтириш усулидан қатъий назар, чидамлидир. Вирусологик текшириш учун касал ҳайвондан қон, жароҳатланган аъзолар, ўлаксадан эса

талоқ, мезентериал лимфатик тугунлар ва бошқалар олинади. Вирусни ўстириш учун бузоқ ва қўзининг уруғдони ишлатилади. Диагноз қўйишнинг тез ва оддий усули агарли геледа диффуз преципитация реакциясининг қўйилиши ҳисобланади. Бу реакция учун жароҳатланган шиллиқ пардалар, паренхиматоз аъзоларнинг бир бўлакчаси, мезентериал паренхиматоз аъзолар олинади ва антиген сифатида қўлланилади. РДП асосан гуруҳли диагноз қўйиш учун қўлланилади. Реконвалесцентлар қонида антитело борлигини аниқлаш учун нейтрализация реакциясидан фойдаланилади. Дифференциал диагноз. Ўлатдан фарқ қила билиш керак, ўлатда оқсоқланиш бўлмайди, тилнинг юзаси жароҳатланмайди. Ёш ҳайвонлар касалликка мойил бўлади. Асосий фарқ патологик материални текшириш ҳамда серологик реакциялар (РСК, РДП) натижасига боғлиқ. — Транспорт иситмаси. Ошқозон-ичак йўлининг яллиғланиши кузатилмайди, лекин нафас аъзолари зарарланади, мол оқсоқланмайди. — Юқумли ринотрахеит — ошқозон-ичак йўли зарарланмайди, диарея йўқ, нафас аъзолари зарарланади (ринит, фарингит, бронхит). Нейтрализация реакцияси асосий дифференциация ҳисобланади. — Оқсил ўта контагиоз, тез тарқалиб, афта бўлади. Серологик реакция қўйилади. — Паратуберкулёз — кам моллар касалланади. Қўзғатувчиси — кислотага чидамли бактерия. Ингичка ичак йўли беркилиб қолади. Аллергия усули ва РСК қўйилади. Даволаш. Махсус даволаш усуллари йўқ. Баъзан симптоматик даво қўлланилади. Диареяда ич кетишига қарши дорилар ишлатилиб, кўп сув йўқотишнинг олди олинади. Организмга сув ва тузли суюқликлар юборилади. Ангибиотик ва сульфаниламидлар бактерияларга қарши ишлатилади. Иммунитет. Собиқ иттифоқда тирик ва инактивация қилинган вакциналар қўлланилади. Кўп мамлакатларда ассоциация ҳолатда ИРТ, ПГ-3,

аденовирус, лептоспироз, хламидийларга қарши би- ва поливалентли вакциналар ишлатилади. Олдини олиш. Олдини олиш учун носоғлом хўжаликларда вакцинация ўтказилади. Икки марта эмланади, шунда иммунитет олти ойгача давом этади. Айрим ҳолларда реконвалесцент қони ва зардоби ҳам ишлатилади. Венгрияда эса гипериммунли қон зардоби тайёрланиб, касал молларга қўлланилади. Тараққий этган мамлакатларда касал моллар сақланмай, гўштга сўйилади. Уларнинг жойи дезинфекция қилинади. Диарея тез тарқалади ва кўпинча касал моллар орқали юқади. Шуни эътиборга олиб, эпизоотик ҳолати маълум бўлмаган хўжаликлардан мол келтириш қатъий ман этилади. Мусбат серологик реакция касаллик тарқатувчи манба борлигидан далолат беради. Сотиб олиб келинган моллар 30 кун профилактик карантинда туриши зарур. Кўп ҳолларда касаллик молбоқарлар орқали тарқалиши мумкин бўлганлиги учун кийим-кечак ва пойафзаллар дезинфекция қилиб турилади. Дезинфекция учун 2—3%ли ишқор эритмаларини қўллаш тавсия этилади.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Р.Ф. Сосов. Эпизоотология. М. “Колос” 1974. 2. А.А. Конопаткин . Эпизоотология. М. “Колос” 1984. 3. И.А. Бакулов., А.Д. Третьяков. Руководство по общей эпизоотологии. М. “Колос” 1979. 4. М.С. Ганнушкин. Общая эпизоотология. М. “Сельхозгиз” 1961. 5. М.П. Пармонов ва бошқалар. Эпизоотология. Т. 1996 6. М.П. Пармонов. “Ўта хавфли юқумли касалликлар” маърузалар матни. Сам. 2002 7. Ф.А. Ниёзов. “Паррандалар касалликлари”. Т. 1995 8. М.П. Пармонов., А.А. Қамбаров Эпизоотология. Т. 2006 9. М.П. Пармонов ва бошқалар. Эпизоотология фанидан амалий – лаборатория машғулотлари. Сам. 2007 й 10. А.А. Поляков. Ветеринарная дезинфекция. М. “Колос” 1975 11. В.П. Урбан. Практикум по эпизоотологии. Ленинград. 1987

Похожие

Қорамоллар ўлати Pestis bovum

Қорамоллар везикуляр стоматити Stomatitis vesicularis bovum contagiosa

Қорамоллар хламидиози Xlamidiosis bovinus

Қорамоллар лейкози Leycosis bovinus

Сут йуналишидаги қорамоллар селекцияси