O`zbekistonda foydalaniladigan himoyalangan yer inshootlari - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

O`zbekistonda foydalaniladigan himoyalangan yer inshootlari

Загружено в:

20.03.2024

Скачано:

0

Размер:

916.5 KB

O`zbekistonda foydalaniladigan himoyalangan yer inshootlari Reja: 1. Ilitilgan yer va parniklar 2. Issiqxonalar (teplitsalar )

Himoyalangan yer inshootlarining tashkil qilinishi tuzilishini murakkabliligi va o`simliklar uchun qulay sharoitlar yaratish uslublariga ko`ra ular ilitilgan yer va ekin o`stiriladigan binolarga (parnik va issiqxona) bo`linadi. Bu ikki guruh binolar turli usulda isitilishi, sinchli yoki sinchsiz ko`tarib turuvchi konstruksiyaga yoki rom qoplamali bo`lishi mumkin. Ilitilgan yer ekin o`stiriladigan binolardan yon tomonlarida to`sig`i bo`lmasligi bilan farq qiladi. Himoyalangan yer inshootlari nisbiy hajmi (bino hajmining inventar maydoniga nisbati) bo`yicha farqlanib, u ilitilgan yerda 0,3 dan ko`p emas, parniklarda - 0,2-0,4 va issiqxonalarda 1 dan 6 gacha bo`ladi. Ilitilgan yer va parniklar Ilitilgan yerning parniklardan asosiy farqi uni yon tomonlarida to`siqlari bo`lmasligidadir, parniklarda esa bor . Ilitilgan yer - yon tomonlarida to`sig`i bo`lmagan sodda kichik hajmli vaqtinchali qurilma. Tuproq yuzi va qoplama orasidagi masofa usti uncha baland bo`lmaganligi tufayli o`simliklarni parvarishlash ishlari yopilgan qoplama olib qo`yilgan yoki biroz ochib qo`yilgan holda bajariladi. Ilitilgan yer hamma yerda keng tarqalgan va undan erta bahor davrida ko`proq foydalaniladi. Unda ochiq yerga nisbatan 10-25 kun oldin ertagi sabzavot hosilini olish va arzon ko`chat yetishtirish mumkin. U shuningdek, qish oldi muddatida ekilgan sabzavotlarni erta kuzgi sovuqlardan saqlashda ham qo`llanadi. Ilitilgan yer ikki asosiy: isitiladigan va isitilmaydigan guruhlarga bo`linadi. Isitiladigan ilitilgan yer asosan biologik usulda (go`ng va boshqa organik moddalarni chirishi natijasida ajraladigan issiqlik hisobiga) isitiladi. Isitiladigan yerga bug` chuqurlari (o`ralari), uyumlar, bug`lanadigan pushta va jo`yaklar kiradi. O`zbekistonda faqat bug`lanadigan jo`yaklardan foydalaniladi. Bug`lanadigan jo`yaklar chuqurligi 20-25 sm, eni 1,8 m o`radan iborat bo`lib, unga 30-35 sm qalinlikda biologik yonilg`i solinadi, uni usti o`radan chiqqan tuproq bilan yopiladi. Ular ustini yopilmasdan foydalanish mumkin, ammo nur o`tkazadigan guruh yopg`ichlardan foydalanish yana ham yaxshi natija beradi.

Isitilmaydigan ilitilgan yer usti albatta biror material bilan himoyalangan bo`ladi, isitiladiganlari esa usti himoyalangan ham himoyalanmagan bo`ladi. Ilitilgan yerlarni himoya qilish uchun nur o`tkazadigan va nur o`tkazmaydigan qoplamalar foydalaniladi, ularni har ikkala turi individual (bitta o`simlik yoki uyani himoyalaydigan) yoki bir guruh (bir guruh o`simliklarni himoya qiladigan) o`simliklarni himoya qiladi. Nur o`tkazmaydigan material (qoplama) harorat sezilarli darajada pasayganda 2-3 sutka davomida yopiladi, asosan tungi soatlarda, nur o`tkazadiganlaridan esa uzoq muddat davomida foydalanish mumkin. Nur o`tkazmaydigan va nur o`tkazadigan individual himoya qiladigan yopqichlar sermashaqqatli bo`lgani uchun sanoatlashgan sabzavotchilikda qo`llanilmaydi, ular faqat tomorqa xo`jaliklarida foydalanadi. Nur o`tkazmaydigan individual (yakka) yopqichlar sifatida ip bilan tiqilgan yoki sim bilan mahkamlangan oddiy yoki perforatsiya qilingan qog`oz, karton, toldan yasalgan qalpoqchalardan; nur o`tkazadigan to`nkarib yopilgan shisha bankalar, tagi kesib tashlangan polietilen butilkalar, ustiga plyonka qoplangan turli shaklda simdan tayyorlangan sinchlar va reykalar ustiga tortib yopilgan plyonkalardan foydalaniladi. Guruh o`simliklar ustidagi sinchlar asosan, nur o`tkazadigan bo`ladi. Ular polimer materiallar va oynavand rom ko`rinishida bo`lishi mumkin. Oyna qoplangan romlarning qimmat va og`ir bo`lishi tufayli foydalanishdan chiqarilgan, ular o`rnida faqat kichik hajmli plyonkali yopqichlar qo`llanilmoqda. Guruh o`simliklarini ustini yopish sinchli va sinchsiz bo`ladi. Sinchsiz yopqichlarda pastkam tayanch tirkagi bo`lmaydi va ular to`g`ridan-to`g`ri o`simlik ustiga yopiladi yoki ular uchun tuproqdan hosil qilingan o`rkach (tuproq tupi) tayanch vazifasini bajarib, ular oralig`iga o`simlik ekiladi. O`simlikni aynan o`zini himoya qilishda yengil, elastik va pishiq materialdan foydalanadi, o`simlik o`sishini hisobga olib uni tarang tortmasdan, xalqobroq qilib yopiladi. Asalari changlatmaydigan ekinlar ustidan yopqich biroz sovuq kunlarda faqat ishlov berish vaqtida ochiladi, asalari yordamida changlanadiganlarda esa (qovoqdoshlar) tez-tez ochilib turiladi .

Plyonkani ko`tarib turish uchun tirgak vazifasini tuproqdan yasalgan to`p yoki o`rkachyopgichlarni uchta turi: jo`yaklar (ikki chetlari tuproq ko`tarmali), o`rkach (bir tuproq ko`tarmali) va ekish egatlar (chuqur, tuproq ko`tarmasiz) keng foydalaniladi. 80 sm oraliqda egatlar olinganida asosini kengligi 20-25 sm, balandligi 15-20 sm, bo`lgan ikki tuproq uyumi yasaladi. Tuproq ko`tarmasi ustiga plyonkaga tortilib yopiladi, ularni chetlari tuproq bilan bostiriladi. Yopilgan plyonka va tuproq sathi oralig`ida 12-15 sm balandlikda bo`shliq hosil bo`ladi. Tuproq egatiga urug` yoki ko`chat ekish mumkin. Egatlar orasida 40-50 sm kenglikda yo`l qoldir-iladi. O`rkach maxsus agregat yordamida quyidagicha yasaladi, agregat asosini kengligi 38-40 sm balandligi 25 sm va cho`qqisini kengligi 7-10 sm bo`lgan tuproq ko`tarmasini (valikni) tayyorlab bir yo`la ko`tarmaning har ikki tomoniga urug` ekadi, ularni ustiga plyonka yopib chetlarini tuproq bilan bostiradi. O`rkach yon tomonlariga ekilgan o`simliklar qatorlari orasidagi masofa - 50 sm, yonidagi o`rkachlarga ekib hosil qilingan lentalar oralig`idagi masofa esa 90 sm bo`ladi. O`simlik o`sib plyonkaga yetgan vaqtda u boshqa agregat bilan yig`ishtirib olinadi (rasm). Ekish jo`yaklari poliz ekinlari seyalkasi SBU-2-4A moslamalari yordamida asosining kengligi 17 sm, chuqurligi 15 sm li jo`yak olib, bir yo`la eni 30-35 sm bo`lgan plyonkani to`shab chetlarini tuproq bilan bostirib ketadi. Nihollar hosil bo`lganidan so`ng plyonka har bir uyadagi o`simlik ustidan but (X) shaklida kesib chiqiladi. Biroz vaqt o`tganidan so`ng o`simliklar plyonka ostidan tashqariga chiqadi, ildiz bo`yni atrofi tuproq bilan qumlanadi. Joyida qolgan plyonka mulcha vazifasini bajaradi .

1-rasm. Tuproq ko`tarmali sinchsiz qurilma ko`rinishi: 1-plyonka, 2-tuproq ko`tarmasi . Sinchli plyonkali yopqichlar . Ularda plyonka uchun, simlar, plastmassa trubalar, tol novdalari, yog`ochlar yoki reykalar va boshqalardan tayyorlangan sinchlar tayanch vazifasini bajaradi. Ular sinchning konfiguratsiyasiga ko`ra chodirsimon (shatroviye) (ikki nishabli) va arkasimon (yarimdoirasimon, tonnelsimon) larga bo`linadi. Chodirsimon (shatroviye) plyonkali yopigichlar yog`och chorpoya (kozelok) yoki uchburchak shaklli vertikal yog`och bag`azdan yasalib ularni pastki qismi tuproqqa qadaladi (2-rasm). 2-rasm. Chodirsimon yog`och sinchlar: a - porpoyatirgovuch (kozelok) va b - uchburchak Chorpoyalar (kozelok) ko`ndalang kesimi 30×30 mm li yog`och burslardan tayyorlanadi. Uzunligi 1-1,2 m bo`lgan yog`och burslar mix yoki bolt yordamida biriktiriladi. Chorpoyalar (kozelki) egat bo`ylab 1,2-1,5 m oraliqda o`rnatilib, asosining orasidagi masofa 75-85 sm, orasi ochilgan tirgovuchlarni pastki qismi tuproqqa 20-35 sm botirib kiritilganidan keyin yopqichli qurilmaning balandligi 45-60 sm ni tashkil etadi. Yog`och burslarning yuqori uchki qismiga yog`och bag`azlar (reyka) o`rnatib birnecha chorpoyalar (kozelki) biri ikkinchisi bilan birlashtirilib yaxlit inshoot shakliga keltiriladi. Bag`az (reyka) va chorpoyalar (sinchlar) ustiga plyonka yopilib, uning pastki qismi tuproq bilan bostiriladi. Inshoot yon tomon plyonkalarini ochish va bosh hamda oxirgi tomonlarini ochib qo`yib shamollatiladi. Yog`och uchburchaklar (sinchlar) kesimi 40×40 mm bo`lgan yog`och burslardan tayyorlanadi. Uning tomonlari 80 sm uzunlikda bo`lib - shakli teng tomonli uchburchak.

Uchburchakning uchki qismi qarshisidagi ko`ndalang taxtachaga uzunligi 80-85 sm bo`lgan reyka bilan biriktiriladi. Uning pastki qismi uchburchakning asosidan 30-35 sm chiqib turadi. U tuproqqa qadaladi va bu uni xolatini mahkam bo`lishini ta’minlaydi. Uchburchaklar 1,2-1,5 m oraliqda o`rnatilib ular bir-biri bilan sim yoki kanop ip bilan biriktiriladi. Sinchlar o`rnatib bo`lganidan so`ng ustiga plyonka yopilib, plyonkaning chetlari tuproq bilan bostiriladi. Inshoot yuqoridagiga o`xshash yon tomon plyonkalarini ko`tarish hamda bosh va oxirgi (torets) tomonlarini ochib shamollatiladi. Chorpoyalar va uchburchaklar yordamida yasalgan chodirsimon inshootlarning boshlanish va oxiri tomonlari plyonka qoplangan, shakli uchburchaksimon moslama bilan berkitiladi. Yog`och materialning qimmatligi sababli sinchli chodirsimon qoplamalar O`zbekistonda juda kam qo`llaniladi. Arkasimon (yarimaylana) sinchli plyonkali yopqichlar yoysimon sinchli bo`lib, sinchlari po`lat sim, plastmassa yoki alyumin trubalar, tol novdalari va boshqa egiluvchan materiallardan tayyorlanadi. Tomorqa xo`jaliklarida, ilgari zavodlarda ishlab chiqarilgan metall va plastmassalardan tayyorlangan qismlari bo`lgan, arkasimon sinchli plyonkali qurilmalardan foydalanadilar. Ular barchasi yoysimon sinchili bo`lib, ular ustidan plyonka tortilib yopiladi. Yon tomonlaridagi plyonkaning chetlari tuproq bilan bostirilib, bosh va oxirgi qismlaridagi plyonka bukilanib yig`iladi va kanop bilan oldindan yerga qoqilgan qoziqchaga bog`lanadi. Ularning quyidagi uch turi juda keng tarqalgan: egatlarda qo`llash uchun sinchi alyumin trubalardan yasalgan, o`rkachlar uchun plastmassa trubalardan va po`lat simdan tayyorlangan sinchlardan foydalaniladi (3-rasm ). 3-rasm. Zavodda tayyorlangan tonnelli yopqichlar: a - egat uchun; b, v - o`rkachlar uchun (o`lchami mm da )

Nur o`tkazadigan plyonkalar ko`chma va suriladigan sinchli qurilmalarda undan samaraliroq qo`llaniladi, bu ularni foydalanish davrini 1-1,5 oyga uzaytiradi. Ular, avval qish oldi muddatda yoki erta bahorda ekilgan sovuqqa chidamli ekinlar ustiga yopiladi, so`ng esa, ekilgan ko`chat yoki issiqsevar sabzavotlar ustiga ko`chirib o`ranatiladi. Plyonkali ko`chma yopqichlar statsionardan, to`g`riburchakli romga o`rnatilgan tutqichi va ko`chirishda foydalaniladigan g`o`lasi bo`lgan yaxlit sinchlari bilan farqlanadi. Ko`chiriladigan va surib harakatlantiradigan yopqichlarning oldi va orqa tomoni g`altakka (bobina) o`raladigan parda bilan yopiladi (4-rasm ). 4-rasm. Kichik hajmli plyonkali ko`chma qurilma: 1 - yonidan ko`rinishi; 2 - oldidan ko`rinishi Qurilmaning qolgan barcha qismlari va plyonkani mahkamlab yopish usullari o`zgarishsiz qoladi. Ko`chma sinchli qurilmalar maydoni 3-5 m2 dan 20 m2 gacha bo`ladi. Yopgichlar yerga metall yoki yog`och qoziqlar bilan mahkamlanadi. O`zbekistonda kichik hajmli plyonkali tonnelli deb ataladigan arkasimon (yarim aylana) sinchli qurilma, keng tarqalgan. Ularda diametri 4-5 mm va uzunligi 1,8-2 m bo`lgan simdan tayyorlangan yoysimon sinchlari bo`ladi. Tayanch yoylari 2-3 m masofada o`rnatilib, ularni uchlari 25-30 sm tuproqqa kiritilib mahkamlanadi. Yoylar ustidan 3-5 qator kanop ip tortib bog`lab qo`yiladi. Sinchlar ustiga tonnelning bor uzunligi bo`yicha eni 140-200 sm li plyonka yopiladi, plyonkani shamol ta’siridan saqlash uchun uni ustiga har 3-4 m da bittadan plyonkani bostirib siqib turuvchi sim yoy o`rnatiladi. Plyonkani har ikki cheti tuproq bilan bostiriladi. Ayrim hollarda tonnel ichini shamollatishni osonlashtirish maqsadida plyonkaning bir tomoni g`altakka (bobinaga) mahkamlanadi yoki biror og`ir material bilan bostirib qo`yiladi.

Plyonkaning har ikki tomoni yig`ilib yerga qoqilgan qoziqqa bog`lab qo`yiladi (5- rasm ). 5-rasm. Kichik hajmli arkasimon sinchli plyonkali tonnel qurilma: a - simdan yoy sinchni tayyorlash; b - tonnel qismlarini joylash shakli; v - shamollatish uchun plyonkani yon tomoni ko`tarib qo`yilgan tonnelning umumiy ko`rinishi; 1 - simlarni tayyorlash; 2 - sinch yoyi; 3 - tayanch yoylar; 4 - plyonkani ustki tomondan siqib turadigan yoy; 5 - plyonka; 6 - tonnelning oldi va orqa tomonida plyonka mahkamlab bog`lab qo`yiladigan qoziqlar (o`lchami mm da) Eng ko`p tarqalgan tonnelning asosini kengligi 80-120 sm, balandligi 40-60 sm va uzunligi 50-60 m. Agar qo`shqatorli lentasimon qilib ekiladigan bo`linsa tonnel har ikki qator ustiga o`rnatiladi, ular orasidan sug`orish egati o`tadi. Sabzavot ekinlari yetishtirilayotganda tonnellar oralig`idagi yo`lka kengligi - 40-60 sm, poliz ekinlari yetishtirilganda esa - 140-160 sm bo`ladi. 1 gektarga tonnel qurish uchun: 1000-1100 kg plyonka, 1300-1400 kg (6-7 ming yoy) sim, 250-300 dona qoziqlar, 20-30 kg kanop ip zarur bo`ladi. Poliz ekinlarini yetishtirishda materiallarga talab 2 baravarga kamayadi. O`zbekiston sharoitida yil mobaynida plyonkali tonnel qurilmasidan bir necha ekinlarni yetishtirishda foydalanish mumkin. O`zbekistonda qish faslining oxirlari - bahor faslining boshlanishida ularni sovuqqa chidamli ko`kat sabzavotlar ustiga o`rnatiladi, keyinroq esa issiqsevar ekinlar ustiga ko`chiriladi. Plyonkali tonnel qurilmalardan sovuq va issiq ko`chatxona sifatida foydalanib uni ostida ko`chat ham yetishtiriladi. Buning uchun kengligi 1-1,5 m, chuqurligi sovuq

ko`chatxona uchun 20 sm va issiq ko`chatxonaga - 45-60 sm chuqurlikda xandaq (transheya) kavlanadi. Sovuq ko`chatxona xandaqiga 12-15 sm qalinlikda faqat tuproq aralashmasi, issiq ko`chatxonaga esa - avval 30-35 sm qalinlikda qizigan go`ng va uni ustiga 12-15 sm qalinlikda tuproq aralashmasi solinadi. Parniklar - statsionar yoki ko`chma nur o`tkazmaydigan yon to`siqlari (25 sm gacha) bo`lgan va yorug`lik o`tkazadigan qoplamali kichik hajmli inshootdir. Yon to`siqlari bo`lgani uchun parniklar ekin o`stiriladigan binolar qatoriga kiritiladi. Ammo, parnik qoplamasi (romi) bilan tuprog`i oralig`idagi masofa kam bo`lganligi uchun xizmat qiluvchilar parnikdagi barcha ishlarni uni tashqarisida turib bajaradilar. Bu, parniklarni issiqxonalardan asosiy farqi hisoblanadi. Parniklar himoyalangan yer inshootlarining qadimiy turidir. “Parnik” nomi “bug`lash” so`zidan kelib chiqqan, chunki qizigan go`ng parchalanganda o`zidan bug` chiqadi. Parniklar O`zbekistonda qish va bahor faslida foydalaniladi va unda asosan ko`chat yetishtiriladi. Unda shu jumladan, ertagi sabzavotlar yetishtiriladi hamda ochiq yerda yetilmay qolgan ayrim sabzavotlar hosili yetiltiriladi va tezlashtirib o`stiriladi. Parniklar qoplamasi nishabining (bir va ikki nishabli) soni, maydonning past balandlik darajasidan kelib chiqqan holda yerga joylashtirilishiga ko`ra (yer ustki va yerni kavlab), konstruksiyasiga (ko`chma va statsionar), nur o`tkazadigan qoplamasining turiga (oynavand, plyonkali), qoplamasini qoplanish usuliga (sidirg`i- yoppasiga, romli), isitish usullariga (quyosh nuri yordamida, biologik, texnik), foydalanish muddatiga ko`ra (erta muddatda yoki issiq, o`rta muddatda yoki yarim issiq, kech muddatda yoki sovuq) biri ikkinchisidan farqlanadi. Parniklarni ko`p sondagi turli xillaridan O`zbekistonda, ilgari, faqat bir turi - bir nishabli, yerni kavlab joylashtiriladigan, biologik usulda isitiladigan, oynavand romli rus parnigi deb nomlangan turi keng tarqalgan edi (6-rasm ).

6-rasm. Biologik usulda isitiladigan yerga xandaq kavlab o`rnatilgan rus parnigining ko`ndalang kesimi: a - yog`och suyamali parnik; b - temir betondan yig`ilgan parnik; 1 - romi; 2 - shimoliy kesakisi; 3 - janubiy kesakisi; 4 - tuprog`i; 5 -bioyonilg`i; 6 - qo`shni parnik kesakilarini birlashtiruvchi moslama (lejen); 7 - rom tirgagi; 8 - parnik romlariga tirab turadigan temir moslama (skoba) (o`lcham mm da) Rus parnigining asosiy qismlari - oynavand rom, ko`rinishidagi tiniq shaffof qoplama, kesakilar, o`ra va isitadigan qurilmalar hisoblanadi. Parniklarning standart romi o`lchami 160×106 sm, bir romning foydali maydoni 1,5 m2. Rom bo`yiga ikki va eniga ikki suyama (ko`ndalang kesimi 55×47 mm), oyna mahkamlanadigan suyama (shpros) (ko`ndalang kesimi 47×38 mm) va oynadan iborat bo`ladi. Romlar parnik quti kesakisi bo`ylab uzunasi ko`ndalang joylashtiriladi. Parniklar romlarini bir tomonini tirgovich bilan ko`tarib qo`yib shamollatiladi. Kesaki to`g`ri to`rtburchak shaklida bo`lib taxtadan, yoki yig`ma temir-betondan yasaladi. Parnik romlari biroz (5-8°) qiyaroq (nishabli) bo`lishi uchun uni qutisini shimoliy kesakisi balandroq o`rnatiladi. Romlarni surilib ketmasligi uchun kesakining janubiy tomonida chuqurligi 3 sm bo`lgan o`yig`i bo`lib, rom unga tiralib turadi. Parnik kengligi rom uzunligiga teng, uzunligi esa 20 romning eniga teng (21,2 m).

Parnik chuquri yerda kavlagan o`radek ko`rinadi. U isitish moslamalarini joylashtirish uchun xizmat qiladi. O`raning yuqori qismi bo`yi va enini uzunligi ichki kesakining o`lchamiga nisbatan 10-15 sm ortiq. O`ra devorlari yerning zichligiga ko`ra tik yoki qiyaroq bo`lishi mumkin. Erta muddatda foydalanadigan parniklar o`rasini chuqurligi - 60-70, o`rta muddatdagisiniki - 45-55 va kechki muddatdagisiniki - 25-30 sm bo`ladi. Ertagi issiq parniklar, qishda foydalaniladigan bioyonilg`isi qalinligi - 50-60 sm, bahorda foydalanadigan yarim issiqxonalarniki esa -30-40 sm bo`ladi. Oynavand parniklar qo`pol va qimmat. Shuning uchun so`nggi yillarda romi plyonka bilan qoplangan yengil va arzon parniklardan foydalanilmoqda. Plyonkali parniklarning yon tomonlarida oynavand parniklar kabi to`siqlari bo`ladi. Ular bir va ikki nishabli bo`ladilar. Bularni har ikkisi ko`chma va statsionar bo`lishi mumkin. Bir nishabli plyonkali parnik o`lchaml 1,5×3 m bo`lib, uning uchun 0,5-0,6 m chuqurlikda o`ra tayyorlanadi. O`raning burchaklariga va bo`yini uzun tomonlari o`rtasiga ustunlar o`rnatilib, ularga kesaki (bort) qoqiladi (7-rasm). Parnik romlari yog`och reykalardan yasalib maxsus xalqalar yordamida shimoliy baland kesakiga (bortga) qotiriladi. Issiqni yaxshi saqlanishi uchun, romning ikki tomoni ham plyonka bilan qoplanadi. Qoplangan plyonkalar oralig`idagi bo`shliq 3-4 sm bo`lishi kerak. Parnik romlari ochilgan vaqtda yog`och tirgovuch tirab qo`yiladi .

7-rasm. Bir nishabli plyonkali parnik. Ikki nishabli plyonkali parnik 1,6×6 м Parnikning taxtadan yasalgan kesakisi (yon devorlari) va reykalardan tayyorlangan stropillari uni asosini tashkil etib, ularni yuqori tomoni sarrovga biriktiriladi. Bu parniklarda plyonka, (krogon) bag`azlarga oshiq-moshiqlar bilan joylashtirilgan romlarga yoki bobinaga (chaltak) mahkamlanadi, u parnikni ko`ndalang tomoni bo`ylab osilib turadi. Parnikni kesakidan (yon devoridan) sarrovigacha balandligi 0,6 m. Stropillarning “oyoqchalariga” metalldan yasalgan uchburchak moslama mahkamlanadi, ularning bu uchi, tashqi yon taxtalarda joylashgan uyaga kiritiladi. Qoplama nishablari plyonka bilan tortilgan rom yoki plyonka chodiri bilan yopiladi. Plyonkaning yuqoridagi chetlari ko`ndalang kesimi 2×3 sm li taxtachalar yordamida sarrovga qoqiladi, pastki chetlari esa g`altakka (bobinaga) mahkamlanadi. Parniklar shamollatilganida romli konstruksiyaning romlarini yog`och tirgovuchlarda ko`tarib tirab qo`yiladi va ular bukilgan moslama (skoba) bilan past balandligi boshqariladi. Plyonkali chodir yondevorchalarga yoki g`altakka (bobinaga) mahkamlansa, parnikni shamollatishda uni bir tomoni g`altakka (bobinaga) o`raladi va u stropiladagi uyaga joylashtirilgan ilgak (qisqich) bilan mahkamlab qo`yiladi. Plyonkali yig`ma ko`chiriladigan parnik . Uzunligi 6 m bo`lgan parnik maydoni 9,6 m2 ni tashkil etadi. U uchta stropil bag`azlar (reykalardan), ikki (kesaki) yon taxtalardan va plyonkali qoplamadan yig`iladi (9-rasm).

9-rasm. КЙК ( УРП ) ko`chiriladigan-yig`ma qurilma (810-92 namunaviy loyiha): a - umumiy ko`rinishi; b - stropil oyoqchalari asosini sarrov bilan biriktirilggan joyi; v - stropil oyoqlari asosini yon taxta devorga mahkamlash joyi; 1 - plyonka; 2 - stropilalarning oyoqlari; 3 – sarrov (to`sini); 4 - ikki sinchning tutashgan joyida plyonkani siqib turadigan taxtalar; 5 - g`altak; 6 - yon taxta; 7 - parnik old tomonida plyonka mahkamlab qo`yiladigan qoziq; 8 - stropil oyoqlarini yuqoridagi uchini birlashtirib turadigan metall qoplagich; 9 - stropil oyoqlarini yon taxtaga biriktiradigan po`lat panshaxa (sanchiq) (o`lchami mm da) Yig`ish mustahkamlash uchun ishlatiladigan uskunalarisiz olib boriladi. Yon taxtalari stropilning metall tayanchlari tirqishiga (pazi) joylashtiriladi. So`ng sinchlar sarrov xarisiga alohida yig`ilgan ikki g`altakka eni 2,3 m va uzunligi 7,6 m bo`lgan plyonka choyshab bilan qoplanadi. Plyonka detallarga uzun yog`och reyka (shtapik) bilan mahkamlanadi, unga plyonkani cheti (1-2 marta) o`rab qo`yiladi. Yig`ib bo`lgandan so`ng bobina o`z og`irligi bilan plyonkani tarang tortib osilib turishi kerak. Tavsiflangan parnik konstruksiyalarini har biri tabiiy quyosh yoki biologik isitilishi mumkin. Parniklar qanday bo`lishidan qat’iy nazar biologik yonilg`ini joylash uchun

o`raga ega bo`ladi. Isitilmaydigan parnik o`ra tayyorlashni talab etmaydi va statsionarli hisoblanadi. Quyosh nuri bilan isitiladigan plyonkali parniklarning afzalligi, ularning sodda tuzilganligi va arzonligidadir. Ularda ko`kat sabzavotlarning hosilini ochiq yerdagiga nisbatan 10-15 kun barvaqt olish mumkin. Ularda yetishtirilgan ko`chat past bo`yli, to`q ko`k va asosan chiniqqan bo`ladi. Bunday ko`chatlar ochiq maydonga ekilganda kasallanmaydi, bu erta va yuqori hosil olish imkonini beradi . №1 - Amaliy mashg`ulot ILITILGAN YER ASOSIY TURLARINING TAVSIFI Topshiriq. O`zbekistonda keng tarqalgan ilitilgan yer turlari bilan tanishish, ularni birini ikkinchisidan ajrata bilishni o`rganish, ilitilgan yer turlari klassifikatsiyasini o`zlashtirish, arkasimon (yarim yoysimon) sinchli kichik hajmli tonnel tipidagi plyonkali qurilmalar tuzilishini chizish. Uslubiy ko`rsatmalar. Mashg`ulot institut va kollejga yaqin joylashgan, ilitilgan yer turlari mavjud bo`lgan, shu jumladan kichik hajmli plyonkali tonnel tipidagi qurilmasi bo`lgan fermer yoki o`quv xo`jaliklarida o`tkazilishi maqsadga muvofiqdir. Agar bunday imkoniyat bo`lmasa, mashg`ulot himoyalangan yer

sabzavotchiligi xonasida maketlar, plakatlar, diafilmlar, kompyuter tasvirlari va boshqa o`quv-uslubiy qo`llanmalardan foydalanib o`tkaziladi. Mashg`ulotlar ilitilgan yerlarning haqiqiy turlari ustida o`tkazilsa ularning katta-kichikligini o`lchash bilan, soni esa hisoblash yo`li bilan aniqlanadi. Mashg`ulot o`tkazilayotganida talabalar 3-5 kishidan iborat kichik guruxlarga bo`linadi. Kichik guruxlar bir guruhga mansub bo`lgan ilitilgan yer turi ustida ishlaydilar. Ma’lum guruhdagi ilitilgan yer turi bilan tanishib, rasmini chizib bo`lganidan so`ng, zvenolar boshqa turidagi ilitilgan yerlarga o`tadilar. Ishni bajarish tartibi. Talabalar nazariy kursdan olgan bilimlari ma’lumotli (spravochnik) adabiyotlardan foydalanib va ilitilgan yer turlarining haqiqiy yoki ularni maketlarini ko`rib, ular o`zlarining ish daftarlarida quyidagi BLITS SO`ROVlarga javob beradilar: Har bir talaba bu savollarga javob berganidan so`ng o`z ish daftariga quyidagi ilitilgan yer turlarining o`lchamlarini ko`rsatib rasmini chizadi: 1) sinchsiz o`rkach ko`rinishidagi qurilma, ko`ndalang kesimi; 2) sovuq yoki iliq ko`chatxona (ko`ndalang kesimi); 3) kichik hajmli arkasimon sinchli plyonkali tonnel qurilma (bo`yi va ko`ndalang kesimi). Talabalar ilitilgan yerlarning ayrim turlari rasmini chizib bo`lganlaridan so`ng kichik hajmli plyonkali tonnel qurilmaning quyidagi shaklda tavsifini tuzadilar (1-jadval ). jadval. Vaqtinchali kichik hajmli plyonkali tonnel qurilmaning tavsifi № Ko`rsatkich Tavsifi 1. Tonnel balandligi, sm 2. Qurilma asosining kengligi, sm 3. Qurilma uzunligi, m 4. Tayanch yoylari orasidagi masofa, sm 5. Mahkamlovchi yoylar orasidagi masofa, sm 6. Kanop ip qatorlari soni, dona 7. Plyonka eni, sm 8. Plyonka qalinligi, mm 9. Yoy uchun foydalanadigan sim diametri, mm

10. 1 ga ga sarflanadi: sim, kg (m) plyonka, kg kanop ip, kg 11. Yetishtiriladigan ekin 12. Tonnel ichidagi o`simliklar qatori soni 13. Qatorlar va qatordagi o`simliklar orasidagi masofa, sm Talabalar materiallarga bo`lgan talabni hisoblab aniqlaydilar yoki Ma’lumotli (spravochnik) dan oladilar. Talaba ko`rsatilgan savollarni barchasiga javob bergan bo`lsa, tonnel qurilmasining har xil turlarini rasmini chizib va xarakteristikasini yozib bersa, ish bajarilgan deb hisoblanadi. Material va jihozlar. 1. Ilitilgan yerlarning kichik hajmli turlari bo`lgan xo`jalik. 2. Ma’lumotli (spravochnik) adabiyotlar. 3. Ilitilgan yer turlarining maketlari, plakatlar, rasmlar, shakllar, diafilmlar. 4. Ruletka, shtangensirkul, chizg`ichlar. 5. Kompyuter tasviri va ma’lumotlari . №2 - Amaliy mashg`ulot PARNIKLAR TAVSIFI Topshiriq. Parniklarning konstruktiv xususiyatlari va ularni asosiy qismlarini o`rganish. Bir va ikki nishabli plyonkali parniklarni, sinch va kesakilarini rasmini chizish, ular turlarini birini ikkinchisidan farqlay olishga o`rganish. Uslubiy ko`rsatmalar. Mashg`ulotlarni o`quv xo`jaligida yoki parniklari bo`lgan institut va kollejga yaqin joylashgan fermer xo`jaligida o`tkazish maqsadga muvofiq. Bunday sharoit bo`lmasa, mashg`ulotlar maketlar, plakatlar, rasmlar, Ma’lumotli (spravochnik) adabiyotlar, diafilmlar, kompyuter tasviri va informatsiyalardan foydalangan holda, himoyalangan yer sabzavotchiligi xonalarida o`tkaziladi. Mashg`ulotni o`tkazish uchun talabalar 3-5 kishidan iborat kichik guruxlarga ajratiladi. Har bir kichik gurux parnik turlari bilan mustaqil shug`ullanadi. So`ng kichik guruxlar mashg`ulotni davom ettirish uchun joy almashadilar.

Parniklarni turli xillari bilan mashg`ulot o`tkazishda ular katta-kichikligini o`lchash, sonini esa - sanash yo`li bilan aniqlanadi. Ishni bajarish tartibi. Talabalar nazariy kursda olgan bilimlari va ma’lumotli (spravochnik) adabiyotlar, parniklarning har xil turlarini yoki ularning maketlarini ko`rib quyidagi savollarga javob beradilar BLITS So`ng talabalar, bir nishabli oynavand, bir va ikki nishabli plyonkali, yerni kavlab joylashtirilgan parniklarning tuzilishi bilan tanishadilar. Ularning har birida (oynavand va plyonkali parniklarda) kesakisining enini, uzunligini va balandligini o`lchaydilar. Ko`rsatilgan uch tur parniklarini taxta kesakisi tirgaklari orasidagi masofa aniqlanadi. Bir nishabli parniklarning shimoliy va janubiy devorlari balandligi, plyonka yaxlit yopilgan ikki nishabli parniklarni kesakilari asosining o`lchamidan tashqari, asosidan sarrovigacha bo`lgan masofa, stropilini uzunligi va oralaridagi masofa, sarrov va plyonka mahkamlanadigan g`altak diametri o`lchanadi. Talabalar shundan, so`ng parnik turlari kesakilarning o`lchamini ko`rsatgan holda rasmini chizadilar. Keyin talabalar oynavand va plyonkali parnik romlarining tuzilishi bilan tanishadilar. Parnik romlari bo`yi va enini, rom oralig`idagi oyna o`rnatiladigan bag`azlar (shproslar) sonini va ular oralig`ini, romni bog`lab turgan bruslar va shproslarning kesimi hamda shpros va rom chetidagi oyna o`rnatiladigan o`yiqning (falsaning) chuqurligini aniqlaydilar. Talabalar o`lchangan natijalaridan foydalanib parnikning umumiy ko`rinishi va parnik romlarining o`lchamlarini ko`rsagan xolda ko`ndalang kesimi rasmini chizadilar. Talabalar o`lchov natijalaridan foydalanib o`z ish daftarlariga nomlari keltirilgan uch turdagi parniklarning ko`ndalang kesimi va umumiy ko`rinishi rasmlarini chizadilar. Talabalar nomi keltirilgan qurilmalar (obyektlar) rasmini chizib bo`lganlaridan so`ng, parniklarning konstruktiv tuzilishi va foydalanish belgilarini quyidagi shakl bo`yicha ta’riflaydilar (2-jadval). Har bir tur parniktavsifi, rasmi chizilganda xisobga olingan o`lchov natijalari asosida ta’riflanadi. Parnik o`lchami metrda, uning elementlari o`lchami esa -

santimetrda ko`rsatiladi. Tuproq aralashmasi va bioyonilg`i qalinligini aniqlash uchun bir parnik ichi kavlab ko`riladi. “O`stiriladigan o`simlik” qatoriga, parnikda nima yetishtirilsa shu yoziladi, masalan: karam ko`chati, qalampir ko`chati, rediska, ko`k piyoz va boshqalar. Talabalar parnik turlari xarakteristikasini yozib bo`lganlaridan so`ng, parnik jihozlari (inventar) va mashinalarini ko`zdan kechirib ular ro`yxatini tuzadilar. Ro`yxatda inventar va jihozlarning nomlari va ularni vazifalari ko`rsatiladi .

Talaba barcha savollarga javob yozib, xo`jalikda mavjud bo`lgan parnik turlari va ular qismlarini chizib, asosiy parnik turlari ta’rifini aks ettirilgan jadvalni to`lg`azganidan, ko`rgan inventar, jihozlari va mashinalarning ro`yxatini tuzganidan so`ng ish bajarilgan hisoblanadi. Material va jihozlar. 1. Parnigi bor xo`jalik. 2. Turli xildagi parniklarning tuzilishi bo`yicha maketi, plakati, rasmi, shakli. 3. Ruletka, shtangensirkul, chizg`ichlar. 4. Kompyuter tasvirlari va informatsiyalari. 5. Ma’lumotli (spravochnik) adabiyotlar. 6. Parnik asbob-uskunalari .

Issiqxonalar (teplitsalar) Issiqxonalar - yil mobaynida yoki bahor, yoz, kuz va qish faslida ishlatiladigan yon to`siqlari va nur o`tkazadigan qoplamasi bo`lgan katta hajmli ekin o`stiriladigan binolardir. Issiqxonalarni parniklardan asosiy farqi yer yuzidan to qoplamasigacha bo`lgan masofasining katta ekanligi hamda mashina va xizmatchilarning ishlash davrida qurilma ichida bo`lishligidir. Issiqxonalar - bu ekin o`stiriladigan binolarning eng takomillashgan turi bo`lib, ularda zamonaviy muhandislik vositalari yordamida o`simliklarni o`stirish uchun maqbul sharoitlarni yaratib berish mumkin. Issiqxonalarning vazifasi mavsumdan tashqari vaqtlarda mahsulot yetishtirish va shuningdek, himoyalangan hamda ochiq yer uchun ko`chat yetishtirib berishdan iborat. Issiqxonalarning fundamenti, sinchlari, yon tomonlari devorlari va yopqichi ularning asosiy konstruktiv elementlari hisoblanadi. Isitish, shamollatish, suv va elektr bilan ta’minlash, karbonat angidrid gazi bilan boyitish tizimlari issiqxonaning ichki jihozlariga kiradi. Issiqxonalarda qurilish, inventar va foydali maydonlarga ajratiladi. Qurilish - bu issiqxonaning asosini tashqi parametri bo`yicha egallagan maydon, inventar - issiqxonani ichki uzunligi va eni hosilasi, yerli issiqxonalarda o`stirilayotgan ekinlar egallagan yer, qator oralari va qator orasidagi yo`laklar, so`kchakli issiqxonalarda barcha so`kchaklar va ularga osib qo`yilgan supachalar (polok) foydali maydondir. Inventar maydondagi yo`llar va doim ishlaydigan jihozlar egallagan maydon, foydali maydonga kirmaydi. Foydali maydonni inventar maydonga nisbati maydondan foydalanish koeffitsiyentini ko`rsatadi. U ikki nishabli so`kchaklida 0,60, blokli va angarlida esa - 0,8 teng. Maydon to`siqlari koeffitsiyenti - issiqxona konstruksiyasini baholovchi muhim o`lchov qiymati bo`lib, u issiqxonaning barcha to`siqlari (usti va yon devorlari) yuzasini inventar maydonga nisbatini bildiradi. Issiqxona maydoniga ko`ra u: bir zvenoliklarda - 1,51-1,7; angarsimonlarda - 1,40-1,50 teng. To`siqlar

koeffitsiyenti qanchalik kam bo`lsa, har 1 m2 inventar maydondan issiqlikni yo`qotish miqdori va mablag` sarfi hajmi shunchalik kam bo`ladi. Issiqxonalar biri ikkinchisidan bir qator foydalanish va qurilishi belgilari bilan farqlanib, ulardan eng asosiylari quyidagilardir : ■ vazifasiga ko`ra - sabzavot tezlashtirib o`stiriladigan, bunda sabzavotlar yetishtiradi; ko`chat yetishtiradigan, bunda issiqxonalar uchun ko`chat ishlab chiqariladi; ko`chat-sabzavot yetishtiradigan, ularda ochiq maydonga ekish uchun ko`chat, so`ng sabzavot yetishtiriladi; ■ sanoat korxonalarining yordamchi xo`jaliklari uchun mo`ljallangan issiqxonalar; ■ issiqxonalardan foydalanish muddatiga ko`ra (qishki, bizni issiq iqlimli yoz oylaridan tashqari, yil mobaynida ishlatiladigan va bahor faslining ma’lum muddatida foydalanadigan bahorgi); ular qaysi maqsadda foydalanishiga ko`ra sabzavot yoki ko`chat yetishtiriladigan bo`ladi; ■ isitish usuli bo`yicha - quyosh yordamida (oddiy va gelioissiqxonalar), biologik, texnik (suv, gaz, havoni qizdirib beradigan isitgichlar va generatorlardan foydalanish, elektr energiyasi yordamida) turlarga bo`linadi; ■ nur o`tkazadigan qoplamasining turi bo`yicha - oynavand, plyonkali, oyna plastikli (nur o`tkazadigan qattiq polimer materiallardan qoplangan); qo`ziqorin yetishtiriladigan qorong`i xonalar; pishib yetilmagan sabzavot mahsulotini yetishtirishda foydalaniladigan inshootlar; shimoliy mintaqalarda qorong`i joyda elektr nuri ta’sirida ekin o`stiriladigan issiqxonalarning qoplamasi nur o`tkazmaydigan materiallardan tayyorlanadi; ■ qoplamalarni mahkamlanishi bo`yicha - oynavandlarda - statsionar va panelsimon (romli va yig`ma); plyonkalilarda - pardasimon (yaxlit qoplagich chodir) va panelsimon; ■ zvenolar soni bo`yicha - bir zvenoli (bir proletli), bir zvenodan tashkil topgan va blokli, bir necha zvenolardan iborat bo`lib, o`zaro metall tarnovlar, ichki ustunlar yordamida bir-biriga birlashtirilgan; ■ qoplamalarining shakli va konfiguratsiyasi bo`yicha - to`g`ri (yassi),

qiya (bir nishabli, ichki ustunli ikki nishabli, ichki ustunsiz ikki nishabli yoki angarsimon), poligonal (gumbazsiz), arkasimon, yarim yoysimon bo`ladi (10- rasm). 10-rasm. Bir zvenoli va blokli issiqxonalarga yopqichlarni yopish shakli: Bir zvenolilarga: 1 -yass (gidroissiqxonalar), 2 - bir nishabli, 3 -ikki nishabli, 4 - poligonal (ko`p burchakli), 5 - arkasimon (yarim yoysimon); blokli: 6 - ikki nishabli, 7 - poligonal (ko`p burchakli), 8 - arkasimon . foydalanish ketma-ketligiga ko`ra - statsionar (doimiy) bo`lib, u bir joyiga o`rnatiladi va unda ishlatishga yaroqsiz holatiga kelguncha foydalaniladi; mavsum mobaynida bir ekindan ikkinchisiga ko`chirib o`rnatiladigan muvaqqat (nostatsionar). Muvaqqatlar (nostatsionar), o`z navbatida, rels yoki biror moslama ustida harakatlantirib surib yuriladigan va ko`tarib ko`chiriladiganlarga bo`linadi. yengil konstruksiyali, oynavand panelli yoki plyonka to`siqli bo`ladi; yerga joylashtirilishi bo`yicha - yerga chuqur joylashtirilgan (o`rali) va yer yuziga o`rnatilgan bo`ladi; ichki maydonidan foydalanish bo`yicha - yerli, o`simliklar egatlarda yoki tekis maydonda va so`kchakchali, ichi tuproq aralashmasi yoki neytral substratlar bilan to`latilgan so`kchaklar - oxirsimon moslamalarda o`stiriladi; o`simliklarni joylashtirish usuli bo`yicha - bir yarusli, ko`p yarusli va konveyrli bo`ladi. Yerli issiqxonalar doimo bir yarusli, so`kchaklilar esa bir va ko`p yarusli. Konveyrli esa gorizontal yoki tik harakatlanadigan konveyrdan iborat; ildizdan oziqlantirish usullari bo`yicha - tuproqli, kichik hajmli, gidropon, aerosuvli, fitotronli, qo`ziqorinxonalarga bo`linadi; ■ sinchlarni mavjudligi - oynavand issiqxonalarning yopqichi og`ir bo`lganligi uchun, ular doim sinchli, plyonka yopilganida esa sinchli yoki sinchsiz bo`lishi mumkin.

Sinchsiz issiqxonalar muntazam ravishda dam beriladigan havo tayanchli va vantali (issiqxonalar ustidan stolbalarga tortilgan trosslarga osib qo`yiladigan) bo`ladi. Ko`rsatilgan belgilar nazarda tutiladigan bo`linsa issiqxonalarning ko`p turlarini mavjudligidan farq beradi. Ularning har bir turini ijobiy va salbiy tomonlari mavjud bo`lib, issiqxona loyihasi tanlanayotganda mintaqa iqlim sharoiti hisobga olinishi kerak. O`tgan asrning 60-nchi yillari oxiri 70-nchi yillari boshlarida O`zbekistonda oynavand issiqxonalarni qurish jadal sur’atlarda olib borildi. Ularning namunaviy loyihalari o`zgardi va konstruksiyalari takomillashtirildi. Shu sababli, respublikamizda turli loyihalar asosida qurilgan issiqxonalarni uchratish mumkin. Ayrim xo`jaliklarda 60-nchi yillar oxiri, 70-nchi yillar boshlanishida 810-78 raqamli namunaviy loyiha asosida maydoni 3 ga bo`lgan angar issiqxonalaridan bloki qurilgan. Blokka har birining maydoni 3000 m2 bo`lgan angar tipidagi 9 issiqxonalar kirib va maydoni 1500 m2 bo`lgan ko`chat yetishtirishga mo`ljallangan ikkita issiqxona, xo`jalik va yordamchi binolar, kengligi 6 m bo`lgan yo`lak bilan blokka biriktirilgan. Bu davrda shuningdek, 810-45 sonli namunaviy loyihaga muvofiq zvenolari oralig`i (zveno) 3,2 m bo`lgan 3-6 ga li blokli issiqxona kombinatlari qurilgan. O`zbekistonda keyingi yillarda 810-73, 810-92 raqamli loyihalar bo`yicha qishki issiqxonali kombinatlar qurildi. Bu zvenolarining oralig`i 6,4 m bo`lgan maydonli 6 ga oynavand qishki issiqxonalar blokidir. Konstruksiyasi mahsus yengillashtirilgan ko`rinishda (profilli). Blokda har birining maydoni 1 ga dan bo`lgan 6 issiqxona mavjud. Bir gektarli issiqxonaning tashqi o`lchami 141 ×75 m (11-rasm ).

11-rasm. Qishki blokli issiqxonaning old tomoni ko`rinishi va rejasi (mm): fasadi -1, 11, 17, 23 zvenolar raqami; reja: 1 - birlashtiradigan yo`lak, 2 - devor, 3 - ustunlar, 4 - asfaltlangan yo`l. Blok maxsus qurilgan qozonxonadan issiqlik oladi. Shu bilan birga xo`jalik va yordamchi binolar hamda yo`lakni isitilishi ham hisobga olingan. Shuningdek, tuproq aralashmasi va suyuq yonilg`ilarni saqlaydigan maydoncha ham mavjud. Barcha qishki issiqxonalarning loyihalarida havo haroratini va namligini, sug`orishga ishlatiladigan suvni haroratni avtomatik ravishda sozlab turish nazarda tutilgan. Ammo, qurilish davrida ko`pincha avtomatika moslamalari qo`yilmagan, o`rnatilganlari esa tezda ishdan chiqqan. Hozirgi davrda kombinatlar avtomatikasiz ishlamoqda Kombinatlarda o`g`itlar eritmasini va zaharli moddalarni tayyorlaydigan tarmoqlari bor. Isitish tizimida tuproq ostidan, tuproq ustidan, kontur va chodirsimon usullari hisobga olinadi. Loyiha bo`yicha issiqxonalarda tuproq ostidan isitish, yomg`irlatib sug`orish moslamalari o`rnatilgan bo`lishi kerak. Issiqxona tuprog`i

ostida qumli zovur (drenaj) qatlam va drenajli sopol trubalar zovurlari bo`lishi kerak. Ammo, qurilish davrida bu tizimlar bajarilmagan. O`zbekistonda plyonkali issiqxonalarning har xil turlari mavjud. Ularni ikki nishabli va arkasimon, angarli va blokli, yog`och va metall sinchli turlarini uchratish mumkin. Ularning kattaligi juda xilma-xil. Ular tabiiy quyosh nuri, kaloriferlar va boshqa usullarda isitiladi. Zavodda tayyorlangan plyonkali issiqxonalardan 810-77 sonli namunaviy loyiha bo`yicha blokli issiqxona qurilgan. Issiqxona 68×150 m maydonni egallaydi va uni foydali maydoni 9570 m2. Usti arkasimon qilib yopilganligi uchun konstruksiyasi jadal shamollatishni va o`simliklarga quyosh nurini to`g`ri tushishiga imkon yaratadi. 80 yillarda bahor-yoz-kuz mavsumlarida foydalanish uchun plyonkali issiqxonalar qurish ko`p namunaviy loyihalar bo`yicha olib borilgan. Ulardan ko`p tarqalganlari quyidagilar: 810-77, 810-93, 910-97 blok tipli sabzavot yetishtiradigan, 810-91, 810-94 blok tipidagi ko`chat va sabzavot hosilini yetishtiriladigan, 810-1-5.83 angar tipidagi ko`chat va sabzavot yetishtiriladiganlaridir. 810-93 raqamli namunaviy loyiha bo`yicha qurilgan sabzavot yetishtiriladigan blokli issiqxona egallagan maydoni 1 ga bo`lib, o`lchami 150×68 m, zvenollar soni 16, zvenosini eni 4 m bo`lgan, ular yengil metall konstruksiyadan tayyorlanadi. 810-97 raqamli namunaviy loyiha bo`yicha qurilgan issiqxona yog`och konstruksiyali bo`lib, zvenosi eni 6 m. 810-94 raqamli loyiha asosida har birini maydoni 0,13 ga, o`lchami 64×24 m bo`lgan 8 ta to`rt zvenoli ko`chat va sabzavot yetishtirishga mo`ljallangan blokli issiqxona qurilgan. Zvenosi eni 6 m. Issiqxona tuprog`i va havo haroratini sozlash, sug`orish va namlashni avtomatik usulda boshqarish nazarda tutilgan. Hozirgi davrda plyonkali issiqxonalar maydoni yil sayin kengayib bormoqda. Dala bog`lari va tomorqa uchastkasi egalari o`z uylari oldiga isitiladigan plyonkali issiqxonalar qurib, kuz-qish-bahor faslida u yerlarda sabzavot yetishtirmoqdalar. Janubiy Koreya firmasi va fransuzlarning “Reshal” firmalari ustiga ikki va uch qavat yopqich yopiladigan katta o`lchamli plyonkali issiqxonalarni olib kelmoqdalar. Bu issiqxonalarda zaruriyat bo`lganda kalorifer yordamida isitish usuli qo`llaniladi.

Keng tarqalgan plyonkali kichik issiqxonalar, ayrim shaxslar va tadbirkorlar tomonidan qurilmoqda. Ular qurgan issiqxonalar turlicha konstruksiyaga ega. Yopqichlari bir qavatli bo`lib, ular suv bilan isitiladigan, qozoni individual, suvni turli xildagi yonilg`ilarni yoqib isitadi, asosan solyarka, mazut, ko`mir va o`tindan foydalaniladi. Ularni qurishda sinch uchun armatura va po`lat ugolniklar asosiy material hisoblanadi. O`simliklarni bog`lash uchun yopqichi tagidan yo`g`on sim tortiladi. Nisbatan ingichka simlar plyonkani shamol uchirishidan saqlash uchun foydalaniladi. Shaxsiy plyonkali issiqxonalarning katta-kichikligi bo`sh yer maydoniga bog`liq. U issiqxona uzunligi va seksiyalari soni va eni kengligini aniqlaydi. Shu bilan birga, ayrim me’yorlarga amal qilinadi. Qator orasi 70-80 sm bo`lgan 8 egatni joylashtirish uchun seksiya kengligini 6-6,5 m qilinadi. Issiqxona tarnovigacha balandligi - 2-2,2 m, sarrovigacha - 3-3,5 m bo`ladi. Bunday issiqxonalarning oldi va orqa devorlarini taxminiy ko`rinishi 12-rasmda keltirilgan . 12-rasm. Yon devorli shaxsiy issiqxonaning ko`rinishi Oldi tomoni devorining o`rtasiga balandligi 2 m eni 1 m bo`lgan eshik o`rnatiladi, uni ustidagi fermaga shu o`lchamdagi darcha perpendikulyar holatda joylashtiriladi. Eshik va darcha ko`ndalang kesimi 25 mm li metall uchburchakdan (ugolnikdan), kesakisi esa kesimi 50×30 mm

bo`lgan yog`och taxtalardan tayyorlanadigan romdan iborat. U shtapik (taxtacha) yordamida plyonka bilan qoplanib tiqiladi. Oldi va orqa devorlarni har bir zvenolarini eni bo`ylab, qalinligi 20 mm va uzunligi 5,4 m li armaturalardan tayyorlangan ustunlar o`rnatiladi, Har bir armatura ikki bo`lak qilib buklanadi, shunda ularni uzunligi 2,7 m ni tashkil qiladi. Armaturani bir-biriga tutashmay bo`sh qolgan tomoni, oralig`iga qarab pishiq g`isht joylashtiriladi. Bunday ustunlar yana ham pishiqroq bo`lishi uchun ularni orasi ko`ndalangiga armatura bo`lakchalari bilan mahkamlanadi. Tutashmay bo`sh qolgan va orasiga g`isht joylashtirilgan tomoni yerga 0,5 m chuqurlikda ko`miladi. Ustunlarni yuqoridagi aylanma shaklida bukilgan uchlariga ko`ndalang va yon devorlar ustidan qalinligi 20 mm li armatura bo`laklari o`rnatilib payvandlanadi. Individual plyonkali issiqxonalarda yon devorlarni ko`rinishi 13-rasmda keltiriladi.

Uzunligi 4,7 m 45 mm li ugolnik 13-rasm. Shaxsiy plyonkali issiqxonaning bo`ylama devori bir qismining ko`rinishi Oldi tomoni devori uchun ustunlar qanday tayyorlangan bo`lsa, bo`ylama devori uchun ham shunday tayyorlanadi, ammo bunda kesimi 16 mm bo`lgan armaturalardan foydalaniladi. Ustunlar har 2 m oraliqda o`rnatiladi. Bo`ylama devor ustunlari ustiga kesimi 20 mm li armatura payvandladi (svarka qilinadi). Zvenolar oralig`iga xuddi shunday ustunlar, shunday usulda o`rnatiladi . Yon devorning uzunligi bo`ylab har 2 yoki 4 m oralatib o`lchami 4×2 m li darchalar (fortochka) o`rnatiladi. Bo`ylama devor burchaklarini mustahkamligini yanada oshirish uchun kesimi 45 mm uzunligi 4,7 m bo`lgan burchakli tirgovich o`rnatiladi. Uni 4 m naridagi keyingi ustining pastki qismiga, tiralib mahkamlanadi. Zvenolar ustidan har 2 m (keyingi qo`shni ustunlar orasidagi masofa bo`yicha) masofada yon devorlarga tirkab yarim yoy ko`rinishli ferma o`rnatiladi, ularni uchlari devor asoslariga mahkamlanadi. Har bir ferma (faramuga) qalinligi 16 mm li ikki bo`lak biri ikkinchisiga mahkamlangan armaturalardan iborat. Fermalarni (faramugalarni) balandligi 1-1,3 m. Fermalarni asosida o`simliklarni bog`lash uchun bir necha qator simlar tortiladi. Issiqxonaning konturi bo`yicha oldi-orqa va uzunasi bo`ylab devorlari o`rta qismiga kesimi 50 mm bo`lgan isitish trubalari, zvenolari oralig`iga esa shunday trubalardan 3 tadan o`rnatiladi.

Shamol ta’sirida plyonkani yirtilishi oldini olish uchun sinchlari oralig`iga har 0,5-0,6 m masofada ingichka sim tortiladi. Shu tartibda yasalgan sinyalar ustidan yaxlit plyonka tortilib yopiladi. Eshik va darchalarga to`g`ri kelgan joyi kesiladi. Issiqxonani isitish qozonga ulangan va issiqxonaning uzunasi bo`ylab o`tkazilgan kesimi 100 mm li ikki magistral truba orqali olib boriladi. Ulardan kesimi 35 mm li - tarmoq trubachalari chiqarilib, ular orqali suv isitish trubalariga keladi. Maydoni 500 m2 (27×19 m) bo`lgan bunaday plyonkali issiqxonalarni qurish uchun taxminan: kesimi 100 mm li po`lat trubalardan - 62 m; 50 mm - 530 m; 35 mm - 70 m kerak bo`ladi; kesimi 20 mm armaturadan - 740 m; 16 mm - 300 m; 45 mm ugolniklardan - 38 m, 25 mm - 72 m; yo`g`on simdan - 680 m, ingichkasidan - 1006 m; tarnov uchun - 22 m2 tunuka, 1 dona qozon, kesimi 5×3 sm taxtachadan - 72 m, shtapikdan - 150 m; g`ishtdan - 60 dona; plyonkadan - 1200 m2 kerak bo`ladi .

So`ngi yillarda O`zbekistonda plyonkali xitoy issiqxonalari deb nomlangan issiqxonalar qurilmoqda. Ular bir nishabli isitilmaydigan oktabr oydan boshlab

foydalaniladigan issiqxonalardir. Qoplagich plyonkalar sentabrni oxirgi besh kunligida tortilib (yopilib), may boshlarida olib tashlanadi. Bunday isilmaydigan issiqxonada issiqsevar sabzavot ekinlari yetishtiriladi. Bu issiqxonaning qiyaligi janub tomonga qaratilgan. Shimoliy tomoni balandligi 5 m bo`lgan loy bilan urib chiqilgan devor bo`lib, uni qalinligi devor orqasiga uyilgan turpoq bilan - 4 m ni tashkil etadi. Issiqxonaning eni 10 m, uzunligi ixtiyorcha 100 m va undan ko`p yoki kam bo`lishi mumkin. Issiqxonani ustini yopish uchun xitoyda ishlab chiqarilgan qalinligi 0,08-0,10 mm li, stabillashtirilgan plyonka qo`llaniladi. Undan ikki mavsum mobaynida foydalaniladi. Issiqxonani qurishda 0.5 m chuqurlikda o`ra qaziladi, sinchlari 26-58 mm diametrdagi metall trubalardan iborat bo`lib, bir qatorga uchta o`rnatilgan. Qatorlar har 3 m da joylashtrilgan. Ustunlarni balandligi 2, 3 va 4 m. Devorlarga metall shvellerli starpillar payvandlanagan. Uzunasiga joylashtirilgan qatorlardagi metall trubali ustunlarni yuqori qismi bir- biriga payvandlanib mahkamlangan. Ustunlarning qator oralari issiqxonaning shimoliy devoridan to janubiy devor chetigacha har 0,5 m masofada butun yoki bir- biriga ulangan, diametri 3-4 sm va uzunligi 11,4 m bo`lgan bambuk bag`azlari joylashtiriladi. Bu bambuk bag`azlar issiqxona bo`ylab har 25-30 sm masofada tortilgan ingichka simga bog`lab mahkamlanadi (15-rasm ).

Issiqxonani uzunligi bo`yicha shimoliy devorga parallel qilib devordan 1,2- 1,5 m masofada yo`g`on sim tortiladi. Unga eni 1,1 m li ensiz chodir plyonka mahkamlanadi. Plyonkali chodirni qarama-qarshi tomoni, issiqxonaning janubiy tomoniga taxlanadi va tuproq bilan bostiriladi. Plyonkani shamoldan yiritilib ketmasligi uchun uni ustidan har 3-4 m masofada ingichka arqon tortib qo`yiladi. Issiqxonaning shimoliy devori butun uzunligi bo`yicha eni 1,5-2 m bo`lgan plyonkaga o`ralgan bobina (g`altak) o`rnatiladi. Bu plyonka darcha hisoblanadi. G`altak bilan devor o`rtasidagi oraliq plyonka bilan yopiladi. G`altakga plyonka o`ralganda issiqxonaning yuqori qismi ochiladi va u shamollantiladi. Sovuq kunlarda kechasi, bulutli ob-havoda kunduz kunlari ham plyonka ustiga sholi poyasidan tayyorlangan bordon yopib qo`yiladi. Bordon janubiy patki qismi ustiga o`rnatilgan g`altakga o`ralib shimoliy devor ustiga yig`ib qo`yiladi. G`altakni aylantirib, bordon yuqoridan pastga tushiriladi va issiqxona qoplamasi butun eni bo`yicha to`liq yopiladi. Qor yoki yomg`ir yog`ganida hamda sovuq kunlarda sholi bordoni ustidan ikkinchi qavat plyonka qo`lda yopiladi. Shunday yopilgan issiqxonada 2006-2007 yil qish faslida harorati 10°S dan pasaymagan. O`simliklar bunday issiqxonalarda chirindi bilan boyitilgan tuproq aralashmasida yetishtiriladi. O`simliklar tomchilatib sug`orilgan vaqtda konsentratsiyasi 0,17-0,20% li eritma ham beriladi. Issiqxonada hajmi 9m2 bo`lgan xovuz yasaladi. Bu hajmdagi xovuzda tayyorlangan eritma 0,1 ga maydondagi o`simliklarni bir marta sug`orishga yetadi. O`simliklar qatori issiqxonada ko`ndalangiga joylashtirilgan. Ular qo`shqatorli lentasimon usulda ekilgan. Lentadagi egatlar orasidagi masofa 50-60 sm, lentalar oralig`i esa 70-80 sm, qatorchalar ustiga plyonka yopilib - mulchalangan. O`simlik tik bag`azlarda o`stiriladi. O`simlik bog`lanadigan kanopni yuqori tomoni har qatorlar ustidan tortilgan sim bag`azga bog`langan .

№3 - Amaliy mashg`ulot O`ZBEKISTONDA FOYDALANILADIGAN, ISSIQXONALAR TURLARINING TAVSIFI Topshiriq. Talabalarni O`zbekistonda keng tarqalgan issiqxona turlarining asosiy konstruktiv xususiyatlari bilan tanishtirish, ularni inventar va foydali maydoni, to`siqlari koeffitsiyentini aniqlashga hamda issiqxonalarni asosiy turlarini shakliy rasmini chizishga o`rgatish. Uslubiy ko`rsatmalar. Mashg`ulotlarni o`quv xo`jaligi yoki turli xildagi issiqxonalari bo`lgan institut va kollejga yaqin joylashgan fermer xo`jaliklarida o`tkazish maqsadga muvofiq. Bunday imkoniyat bo`lmasa mashg`ulotlar, O`zbekistonda keng tarqalgan issiqxona turlari namunaviy loyihalari, maketlari, plakatlari, rasmlari, diafilmlar, kompyuter tasvirlari va ma’lumotli (spravochnik) adabiyotlardan foydalangan holda himoyalangan yer sabzavotchiligi xonasida o`tkaziladi. Mashg`ulotni o`tkazish uchun talabalar 3-5 kishidan iborat kichik guruxlarga bo`linadi. Kichik guruxlar turli konstruksiyali issiqxonalarda yoki har xil loyihalar bilan ishlab, ular o`zaro almashinib turadilar. Talabalar issiqxonalarning turlari bo`yicha, ular o`rtasidagi farqlarini ajrata bilish bilimini olish uchun issiqxonalarning quyidagi: 1. Blokli ikki nishabli oynavand qishki; 2. Qishki angar tipidagi oynavand; 3. Bahorgi ikki nishabli arkasimon plyonkali; 4. Qishki arkasimon plyonkali; 5. Boshqa yangi turlari bilan tanishtirish zarur. Talabalar ish daftarlariga issiqxonalarning ustki tomonidan va ko`ndalang kesimlari ko`rinishini chizadilar, buning uchun tashqi va ichki hamda issiqxona seksiyalarini va tomonlarini o`lchaydilar. Ko`ndalang kesimida issiqxona konturi, chodirsimon, tuproq ostida va ustida joylashgan isitish trubalarini belgilaydilar. Ishni bajarish tartibi. Talabalar kursning nazariy qismida va ma’lumotli (spravochnik) adabiyotlardan olgan bilimlaridan foydalangan holda, ish daftarida quyidagi savollarga javob yozadilar :

So`ng talabalar issiqxonalarning seksiyalari va ularni qismlari orasidagi masofani, tashqi va ichki tomonlarini o`lchaydilar, o`simliklar o`stirilayotgan maydoni yuzasini, sarrov va karnizgacha balandlikni, zvenolar kengligi va ustunlari, shproslari oralig`idagi masofalarni o`lchaydilar. O`lchash natijalarini issiqxona rasmida ko`rsatadilar. Talabalar o`lchamlarini ko`rsatib rasmni chizib bo`lganlaridan so`ng issiqxonalarning asosiy turlarini quyidagi shaklda izohlaydilar (3-jadval). 3-jadval. Issiqxonalar asosiy turlarining tavsifi. № 1. 2 . 3. 4. 5 . Қурилиш-фойдаланиш белгилари | Иссиқхона турлари Йил мобайнида фойдаланиш муддати Фойдаланишдаги вазифаси Иситиш усули Конструктив хусусиятлари: ёпқични ёпилиш шакли ташқи ёпқичи звенолар сони экинларни ўстириш усули Қайси матриалдан тайёрланган: фундамент – асоси ён деворлари Синчи Шпроси 6 . 7 . 8 . 9. Ўлчамлари: I I I иссиқхонанинг умумий узунлиги ва эни, м қурилиш майдони, м 2 инвентар майдони, м 2 Фойдали майдони, м 2 майдондан фойдаланиш коэффициенти, % секция кенглиги, м сарровгача баландлиги, м тарнов остигача (карнизгача) баландлиги, м шпрослар оралиғидаги масофа, м Ички жиҳозлар (тизими) иситиш манбаи

Шамоллатиш сув билан таъминлаш карбонат ангидрид гази билан бойитиш ўғитлар ва заҳарли моддалар эритмасини бериш микроиқлимни созлаш Солиштирма ҳажми Тўсиқлар коэффициенти Issiqxonalardan foydalanish muddati, ularni vazifasi, isitish usullari, konstruktiv xususiyatlari kursning nazariy qismida bayon etilgan materiallarni hisobga olgan holda izohlanadi. Issiqxonalarning asosiy elementlari qanday materiallardan tayyorlanganligiga qarab aniqlanadi. Issiqxona va uning ayrim elementlari ruletka bilan o`lchanadi. Issiqxonalarni qurilma, inventar va foydali maydonlari o`lchangan natijalar bo`yicha hisoblanadi. Qurilish maydoni - bu tashqi tomoni uzunligini uni eniga ko`paytmasi, inventar esa issiqxona ichki uzunligini ichki eniga ko`paytmasi, urug` sepish va ko`chat ekish uchun foydalaniladigan maydon (doimiy foydalanish uchun asfaltlangan yo`lkadan tashqari) foydali maydon deb yuritiladi. Issiqxona yerdan foydalanish koeffitsiyenti foydali maydon yuzasini inventar maydonga bo`linib va 100 ga ko`paytirish orqali aniqlanadi. Issiqxonaning ichki jihozlarini tavsiflashda uni tavsifi issiqlik manbalari, ularning joylashishi (issiq suv o`tadigan, nishabli (shatr) tuproq yuzida va ostidan isitadigan trubalar, issiqlik generatorlari, kaloriferlar va boshqalar), sug`orish usullarini (tomchilatib, yomg`irlatib yoki shlanglar yordamida), karbonat angidrid bilan boyitish usulini, issiqxonaga zaharli moddalar va o`g`itlar eritmasini berishni (magistral truboprovodlar, yomg`irlatish tizimi orqali yo`qligi) mikroiqlimni sozlashni (avtomatlashtirilgan yoki yo`q) ko`rsatgan xolda izohlaydilar. Issiqxona solishtirma (nisbiy) hajmi to`siqlari koeffitsiyenti, hisoblashlar yordamida aniqlanadi. Solishtirma hajm - bu hajmni inventar maydonga nisbati, to`siqlar koyeffitsiyenti esa - devorlar va yopqichlar yuzasi yig`indisini inventar maydonga nisbatidir. Ikki nishabli bir zvenoli issiqxona devorlari yuzasi to`rt

devorlari yuzasi va oldi hamda orqa tomonlari uchburchaklarining yuzalari yig`indisiga, yopqichi yuzasi esa - ikki nishab yuzasining yig`indisiga teng. Blokli issiqxonalarda devorlari yuzasi to`rt devorlari yuzasi va barcha seksiyalarining oldi va orqa tomonlari uchburchaklarining yuzasi yig`indisiga, yopqichi (qoplama) yuzasi esa - barcha zvenolar nishablari yuzasi yig`indisiga barobardir. Material va jihozlar: 1. Issiqxona xo`jaligi. 2. O`zbekiston uchun tavsiya etilgan issiqxonalarning namunaviy loyihalari. 3. Himoyalangan yer sabzavotchiligi albomi. 4. Diafilmlar, kompyuter tasvirlari va boshqa ma’lumotlar. 5. Ma’lumotli (spravochnik) adabiyotlar. 6. Ruletka yoki yig`ma o`lchagichlar, chizg`ichlar .

Adabiyotlar: 1. Бакиев А., Камалов М., Сагдуллаев Н. Возделывание ранних овощей в теплицах и под пленкой. Ташкент, Узбекистан, 1973, 58 с. 2. Бакурас Н.С. Выращивание рассады и овощей в теплицах. Ташкент, Мехнат, 1989, 138 с. 3. Бакурас Н.С., Камбаров Р.С. Выращивание рассады и овощей в пленочных теплицах. Ташкент, ФАН, 1979, 104 с. 4. Бакурас Н.С., Луценкова К.К. Тепличное овощеводство Узбекистана. Ташкент. Мехнат, 1985, 164 с. 5. Брызгалов В.А., Советкина В.Е., Савинова Н.И. и др. Овощеводство защищенного грунта. Москва, Колос, 1995, 352 с. 6. Доценко М. Как привить огурец на тыкву. Способы прививки огурца на тыкву и кабачок. «Овощи и овощные культуры». www.vsp.ru/podvorie/20 11. 7. Зуев В.И., Абдуллаев А.Г. Овощеводство защищенного грунта. Ташкент, Укитувчи, 1982, 440 с. 8. Зуев В.И., Абдуллаев А.Г. Сабзавот экинлари ва уларни етиштириш технологияси. Тошкент, Ўзбекистон, 1997, 342 б.

Похожие

O’zbekistonda foydalaniladigan himoyalangan yer inshootlari

Himoyalangan yer sabzavotchiligining ahamiyati, holati va rivojlantirishi

Himoyalangan yerda ko`chat yetishtirish

Sabzavot ko’chatchiligining ahamiyati, holati va rivojlanishi

Issiqxonalarda ko`chatlarni yetishtirish sharoitlariga talabi, ularni issiqxonalarda yaratish va sozlash uslublari