Issiqxonalarda ko`chatlarni yetishtirish sharoitlariga talabi, ularni issiqxonalarda yaratish va sozlash uslublari - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Issiqxonalarda ko`chatlarni yetishtirish sharoitlariga talabi, ularni issiqxonalarda yaratish va sozlash uslublari

Загружено в:

20.03.2024

Скачано:

0

Размер:

316 KB

Issiqxonalarda ko`chatlarni yetishtirish sharoitlariga talabi, ularni issiqxonalarda yaratish va sozlash uslublari Reja: 1. Yorug`lik tartiboti 2. Issiqlik tartiboti 3. Havo va tuproq namligi tartiboti 4. Havo-gaz tartiboti

Ko`chat miqdori va uni chiqishi muddatlari, o`simlik va kompleks tashqi muhit sharoitlarini bir-biriga murakkab ta’sirining natijasidir. Muhit sharoitlarini hisobga olmay sabzavot ko`chatlarini yetishtirish texnologiyasini to`g`ri olib borish va qoniqarli hosil olish mumkin emas. Ko`chat o`stiriladigan inshootlarda o`simliklarni xususiyatlari, yoshi, navi va o`stirish maqsadlarini hamda mavjud iqlim sharoitlarni hisobga olgan holda sun’iy mikroiqlim va maqbul tuproq muhitini yaratish imkoni mavjud. Mikroiqlim - bu har qaysi ekin o`stiriladigan inshootlarda havo va ildiz joylashgan muhitdagi barcha fizik o`lchamlardir (parametrlar). Isitish tuproq va havoni namlash, shamollatish, gazlash, elektr yorug`lik berish tizimlari bilan jihozlangan zamonaviy issiqxonalarda o`simlik talablarini hisobga olib amalda sun’iy iqlimni yaratish mumkin. Parniklarda va isitilmaydigan inshootlarda mikroiqlimni sozlashga erishish kamroq darajadadir. Bu inshootlarda mikroiqlim ko`pincha tashqi muhitga bog`liq. Ekin o`stiriladigan inshootlarda maqbul harorat, suv va havo tartibotlarini sun’iy yaratish mumkin. Yorug`likni hozircha tabiiy quyosh radiatsiyasi hisobiga ta’minlash samarali va faqat ayrim vaqtlarda elektr yoritkichlardan foydalaniladi. Quyosh radiatsiyasi - iqlimni yaratuvchi asosiy jarayon bo`lib, mavjud joyda himoyalangan yer inshootlarini turi va xillari, tanlanadigan ekinlar va ularni yetishtirish muddatlarini belgilab beruvchi asosiy omil hisoblanadi. Plyonkali qoplamalar ostida oyna ostidagiga nisbatan sutka davomidagi harorat keskin o`zgaradigan, havo namligi yuqori bo`ladigan, yorug`lik yaxshiroq va ultrabinafsha nurlarini miqdori balandroq bo`ladigan mikroiqlim yuzaga keladi. Plyonkalar o`simliklarni salbiy haroratdan saqlayolmasligi tufayli, ularni tez-tez qaytalaydigan sovuqlar o`tgandan so`ng qo`llaydilar. O`simliklarni o`zi ham mikroiqlimga katta ta’sir ko`rsatadi. Issiqxona ekini joylashgan havo va tuproq muhitida, o`simlik yashay oladigan mikroiqlim mintaqasi - agrofitoiqlim yaratiladi. Bu qonuniyatni o`zgartirish o`ziga xos xususiyatlarga ega, issiqxona maydoni va o`simliklarni massasi qanchalik katta bo`lsa, bu xususiyatlar shunchalik sezilarli bo`ladi .

Yorug`lik tartiboti Yorug`likni ahamiyati va issiqxona sabzavot o`simliklarini unga talabi . Yorug`lik o`simliklar uchun energiya beruvchi manba hisoblanadi. Tarkibida xlorofill bo`lgan yashil o`simliklar, nurli energiya yordamida organik moddalarni yaratish va to`plash qobiliyatiga ega, u o`z navbatida hosilni shakllanishini ta’minlaydi. Yorug`lik yana nafas olishga, transpiratsiya va moddalarni xarakati uchun sarflanadigan energiya manbai hisoblanadi. Issiqxona sabzavot ekinlarini o`sishi, rivojlanishi va hosildorligi uchun yorug`likni jadalligi va spektr tarkibi, hamda yorug` kunning davomiyligi ham ahamiyatga ega. Quyoshdan tushadigan yorug`lik qanchalik ko`p bo`lsa, havo harorati va CO2 miqdori shunchalik (tegishli me’yorgacha) yuqori bo`lishi kerak. O`simliklarni hayoti uchun FFR (fotosintetik faol radiatsiya) -fotosintezni ta’minlovchi 380 dan to 720 nm to`lqin uzunligidagi optik nurlanadigan maydon ayniqsa zarurdir. O`simliklarni tarkibida vitaminlarni ko`paytiruvchi va sovuqqa chidamliligi, poyasini cho`zilib ketishini oldini oluvchi uzun to`lqinli ultrabinafsha nurlarini (280 dan to 380 nm) ichiga olgan fiziologik faol radiatsiya va issiqlik

keltiruvchi qisqa to`lqinli infraqizil (720 dan to 800 nm li) nurlar ham ahamiyat-li hisoblanadi. Issiqxona ekinlarini yorug`likka talabi turlicha bo`lib u yetishtirish usullariga bog`liq. Bu belgilarga ko`ra himoyalangan yerdagi sabzavot o`simliklari quyidagi uch guruhga bo`linadi: 1) yorug`likka juda talabchan (minimal yorug`lik 5-6 ming lyuks va minimal yorug`likni davomiyligi ko`rsatilgan yorug`likni jadalligida sutkasiga 8- 10 soat) - urug` va ko`chat bilan yetishtiriladigan barcha ekinlar; 2) kam talabchan (sutkada 5-6 soat davomida 0,5-2 ming lyuks) - yetiltirish, tezlashtirib o`stirish va konser-vatsiya (o`sishdan to`xtab turish) qilinadigan barcha ekinlar, faqat uchinchi guruhga kiruvchi o`simliklardan tashqari; 3) yorug`liksiz yetishtiriladigan - tezlashtirib o`stirishga mo`ljallangan sikoriy salati, rovoch va yetiltirib olinadigan sarsabil, romen-salati, porey-piyozi, gul va bryussel karamlari. Eng minimal yorug`likda pomidorni o`sishi, gullashi va hosil berishi uchun - 5 ming lk, bodring uchun - 2,4 ming lk ni tashkil qiladi. Rediska, ismaloq, ukrop 4 ming lk yorug`likda o`sadi, piyoz bargini olish uchun - 1-2 ming lk kerak. Ko`chatlik fazada o`simliklar yorug`likka ayniqsa talabchandir. 25 kunlik bodring ko`chatlarini o`sishi va rivojlanishi uchun zarur minimal FFR (fotosintetik faol radiatsiya) - 3,9 ming lk, yoki 0,054 kal/sm2-min, 35 yoshlik ko`chatlar uchun - 3,3 ming lk, yoki 0,046 kal/sm2-min, 35 kunlik pomidor ko`chati uchun - 6,0 ming lk, yoki 0,084 kal/sm2-min, 50 yoshli uchun - 3,8 ming lk, yoki 0,053 kal/sm2-min tashkil qiladi. Yorug`likni yetishmovchiligi o`simlik poyalarini bo`yiga cho`zilib va kelgusida bukilib egilib ketishiga olib keladi. Bunda ko`chatlar ochiq yerga ko`chirib o`tkazganda yetib qoladi. Past yorug`lik hosilni kamayishiga, mevalarni shakllanishini ushlab turishga va ularni tovarlik sifatini pasayishiga, mahsulot tarkibida qand va vitaminlarni kamayishiga olib keladi. O`simliklarni yorug`likdan unumliroq foydalanishi uchun har bir ekin uchun maqbul oziqlanish maydoni, o`simliklarga shakl berish usullarini, ekinlarni bag`azga olish usullarini tanlash zarur. Ekin o`stiriladigan inshootlarda yorug`lik sharoitlari yildagi davrlarga, inshootlarni konstruksiyasiga (tuzilishiga), iqlim sharoitlarga va boshqalarga qarab o`zgaradi.

Quyosh yog`dusini davomiyligi (soat soni) faqat 2-3 marotaba ko`payishiga qaramasdan yozda tushadigan energiya miqdori qishdagiga qaraganda taxminan 10 marta kamroqdir. To`la bulutli vaqtlarda yer yuziga 20% gacha yorug`lik energiyasi yetib keladi. Quyosh radiatsiyasini spektral tarkibi mavsum va sutka davomida, ertalab, kechasi va qishda o`zgarib boradi, quyosh (nad gorizontom) ufqdan past turganda qizil va infraqizil, kunni yarmida va yozda - ultrabinafsha nurlari ko`proq bo`ladi. O`zbekiston iqlimi serquyoshli va qisqa kunliroq bo`lishiga qaramasdan, quyosh yog`dusining davomiyligi Rossiyaning o`rta qismiga nisbatan yil davomida 1,5-2,0 marta, qish davrlarida - 3-4 marta, quyosh radiatsiyasining kattaligi esa 8-10 marta ko`proqdir. Yorug`lik eng tanqis bo`ladigan oylar dekabr va yanvar hisoblanadi. Bu ikki oyda fiziologik faol radiatsiyaning gorizontal yuzaga tushadigan miqdori bo`yicha yevro-osiyo (materiki) qit’asi 8 ta yorug`lik mintaqalariga (0...7) bo`linadi. O`rta Osiyo va Zakav-kaziya yettinchi, Qrim va Shimoliy Kavkaz, Amur oldi va Uzoq Sharq - oltinchi, yorug`lik mintaqalariga mansub. Yettinchi yorug`-lik mintaqasida bodring va pomidor qishi bilan hosil berishi mumkin. Bodring ko`chatlarini oltinchi va yettinchi mintaqalarda hamda pomidorni yettinchi mintaqada elektr yordamida qo`shimcha yorug`likni qo`llamasdan tabiiy quyosh radiatsiyasi hisobiga yetishtirish mumkin. Boshqa mintaqalarda yorug`likka talabchan sabzavot o`simliklarini issiqxonalarda oktabr-dekabr oylarida FFR yetishmasligi tufayli ko`chat usulisiz yetishtirish mumkin emas . Ko`chat o`stiriladigan inshootlarda yorug`likni yaxshilash uslublari. Himoyalangan yerlarda yoritilganlik ular ichiga kiradigan quyosh radiatsiyaga bog`liq. Uni inshootlarni ichiga kirishi inshootlarni joylashgan o`rni, konstruksiyasi, to`siqlarni yorug`lik o`tkazuvchanligi va boshqa omillarga bog`liq. Zamonaviy issiqxonalarda bulutli kunlarda yoritilganlik darajasi tashqaridagiga qaraganda 40-50% ni tashkil qiladi. U (shprosslar) bag`azlarni orasidagi masofalarni tor bo`lishi, yopishqoq surgichlarni (zamazkalarni) qalin qoplash, ifloslanishi tiniq qoplagichlarni yutishi hisobiga kamayadi.

Himoyalangan yer sabzavotchiligida tabiiy yorug`likdan foydalanishni va FFR ni tutishini yaxshilaydigan turli usullardan foydalaniladi. Yoritilganlik darajasini 1% ga yaxshilash hosildorlikni 1% ga oshirish mumkin. Inshootlarni qurishga ajratiladigan maydonini to`g`ri tanlash kunduzgi yorug`likdan yaxshiroq foydalanishni ta’minlashi mumkin. Yaxshiroq yoritish uchun maydon janub, janubiy-sharq yoki janubiy-g`arb tomonlarga sal nishabli bo`lishi va soya beruvchi qurilish (imorat) va daraxtlardan holi bo`lishi kerak. Zamonaviy issiqxonalarda yoritilganlik tashqariga nisbatan 40-50% ni tashkil qiladi. Yorug`likni tiniqliligi qoplagichlarni optik xususiyatlariga, uni ifloslanishiga, to`siqlarda yorug`likni o`tkazmaydigan elementlarni nisbiy vazniga, tomni konfiguratsiyasiga (shakli) va nishablarni yorug`lik tomonga yo`nalishiga bog`liq. Tomning eng yaxshi konfiguratsiyasi (shakli) 30-45° burchakli (sferik) aylana shaklidagi nishab hisoblanadi. Nishabi bir tomonlama inshootlarni g`arbdan sharqqa, ikki nishablilarni shimoldan janubga qaratib joylashtirish yaxshiroqdir. Yorug`lik o`tkazuvchan tiniq to`siq sifatida oyna va polimer materiallardan foydalaniladi. Ko`pchilik polimer materiallar ko`rinadigan spektr qismini o`tkazuvchanligi bo`yicha oynadan qolishmaydi. Ularni ultrabinafsha, infraqizil nurlarni o`tkazuvchanligi oynaga nisbatan, hatto yuqori. Foydalanish jarayonida polimer plyonkalar eskiradi, chang bilan qoplanadi, ularda nam kondensat (shudring) paydo bo`ladi. Shu bois ularni yorug`lik o`tkazuvchanligi kamayadi. Polietilen plyonkani tiniqliligi ikki oydan so`ng 78-85% dan 64-67% ga va poliamid plyonkaniki esa 85 dan 80% gacha pasayadi. Inshoot ichiga quyosh radiatsiyasini kirishini kamayishi ulardagi tiniq bo`lmagan elementlarni soniga bog`liq. Oyna o`rniga yengil polimer plyonkalardan foydalanish tiniq bo`lmagan qismlarining ulushini kamaytiradi. Tiniqmas (yorug`lik o`tkazmaydigan) elementlar oq va kumush rangga bo`yaladi. Ifloslangan oynalar yorug`likni 50% va undan ortiq kamaytiradi. Ifloslanishiga qarshi uni oldini olish choralari ko`riladi. Ularni yomg`irlatib yoki shlanglar yordamida, maxsus yuvgich vositalaridan foydalanib tozalanadi.

Ko`chatlarni qoplamalarga yaqinlashtiruvchi so`kchakchalarda (stelajlarda) tik bag`azda yetishtirish, maqbul oziqlanish maydoni berish, egatlarni yo`nalishini shimoldan janubga qaratib olish o`simliklarga yorug`likni tushishini yaxshilashga imkon beradi. Shimoliy davlatlarda yorug`likni yaxshilash va yorug` kunni uzaytirish uchun qishki davrda qo`shimcha elektryoritgichlar va elektr yorug`ligidagi ekinlar (elektrosvetokultura) qo`llaniladi. Elektr yordamida yoritish - bu kunduzgiga yaqin qo`shimcha elektr yorug`ligida o`sadigan o`simliklar; (elekstrosvetokultura) elektr yorug`likdagi ekinlar - bu faqat elektr yordamida yorug`lik berilib o`stiriladagan ekinlar. Elektr bilan qo`shimcha yorug`lik berish shimoliy tumanlarda, ayniqsa ko`chatlarni yetishtirishda keng qo`llaniladi. Qo`shimcha yorug`lik berish uchun kunduzgi yorug`likka yaqin quvvati 15 dan 100 Vt gacha bo`lgan LD i LDI lyuminessent lampalardan foydalanish yaxshiroq. O`zbekistonda ko`chatlarni yetishtirishda qo`shimcha yorug`likni tabiiy yorug`lik yetishmayotgan davrlarda qo`llash samaralidir. Janubiy mintaqalarda qo`shimcha yorug`lik berish kam samarali ekanligi sababli issiqxonalar ular bilan jihozlanmaydi. O`zbekistonda bahor oxirida quyosh yorug`ligini juda oshib ketishiga, to`g`rirog`i yuqori uzun to`lqinli radiatsiya tufayli ekin o`stiriladigan xonalarni qizib ketishiga to`g`ri keladi. Bu qizib ketishni hech qanday shamollatish ham yo`qataolmaydi, uni birdan-bir yo`li xonaning ichiga kiradigan radiatsiyani kamaytirishdir. Uni qoplamalarni yig`ma chodirlar bilan ekranlatish, bordonlar yopish, jalyuzalarni qo`llash hisobiga erishiladi. Ammo bu FFR ni kirishini sezilarli kamaytiradi . Undan tashqari, bu materiallar nurlarni ayrim qismini o`ziga yutadi, qiziydi va issiqlikni oynaga beradi. Qizib ketishga qarshi issiqxonalarni sarrovi bo`ylab joylashgan forsunkalar orqali qoplamalarni 10% li bo`rning suvli aralashmasi (suspenziyasi) bilan oqlash yo`li keng qo`llaniladi. Qoplama yuzini yupqa suv qatlami bilan qoplash ham samaralidir. Issiqxona sarrovida joylashgan teshikli (perfalashtirilgan) yo`naltiruvchi trubalardan keladigan sovuq suv yupqa qalinlikda (0,1-0,2 mm) qoplama nishabi bo`ylab oqib, suv filtirli pardani hosil qiladi, bu issiqxona ichiga kiradigan quyosh radiatsiyasini

15-20% ga kamaytiradi. Qoplamalar ustidan yomg`irlatib suv sochish ham quyosh radiatsiyasini ichkariga kirishini sezilarli kamaytiradi . №4 - Amaliy mashg`ulot Yorug`likni jadalligi va issiqxona qoplamalarini yorug`lik o`tkazuvchanligini aniqlash Topshiriq. Yorug`likni jadalligi, qoplamalarni yorug`lik o`tkazuvchanligi va yorug`lik yo`qotish darajasini aniqlashni o`rganish hamda yorug`likni jadalligini o`lchaydigan asboblar bilan tanishish. Uslubiy ko`rsatma. Topshiriqni bajarishda talabalar ikki-uch kishilik kichik guruxlarga bo`linib ishlaydilar, ammo ish daftariga yozuvni har bir talaba mustaqil olib boradi. Oldiniga ular issiqxona tashqarisidagi yorug`likni aniqlashi zarur, shundan so`ng turli xildagi qoplagichlar bilan yopilgan va turli darajada ifloslangan issiqxonalarni ichidagi yorug`likni aniqlaydilar. Yoritilganlik har bir issiqxonani kamida uch nuqtasidan o`lchanadi va o`rtacha ko`rsatkich chiqariladi. Yorug`likni jadalligi lyuksda Yanishevskiy yoki Kozirevlarni piranometrlari bilan o`lchanadi, u yorug`lik priyomnigi - selen (selenovogo) fotoelementidan, galvanometrdan va birlash-tiruvchi simlardan tashkil topgan. Yorug`likni jadalligini 10-16, 10-116, 10-117 raqamli lyuksmetrlar bilan aniqlash mumkin. Ularni ishlash tizimi fotoelektrik samara hosil qilishga asoslangan. Fotoelementni yuzini yoritishda tok hosil bo`lib, uni o`lchov asboblari bilan ro`yxatga olinadi. Lyuksmetrlarda ikkita shkala mavjud: 0 dan 30 gacha va 0 dan 100 gacha. Har bir shkalada nuqtalar bilan o`lchovlarni diapozoni ko`rsatilgan. O`lchov asbobini korpusi yon devorchalarida selenli fotoelementni ulaydigan (qo`shadigan) vilka mavjud. Fotoelementdagi xatoliklarni kamaytirish uchun uni ichki tomonida K harifi bilan ifodalangan (nasadka) moslama o`rnatilgan. Bu moslama mustaqil qo`llanilmay, boshqa uchta M, R, T raqamlari bilan ifodalangan, pasaytirish koeffitsiyenti 10, 100 va 1000 bo`lgan uchta boshqa moslamalarni biri bilan birgalikda qo`llaniladi . Piranometr va lyuksmetrlar bilan ishlashda ularni urilishi va tebranishilardan (sotriseniy) asrash zarur. Fotoelement va (nasadkalar) moslamalar bilan sezgir optik asbob sifatida muomala qilish zarur.

Ishni bajarish tartibi. Har bir kichik gurux talabalari alohida issiqxonalarda shug`ullanadilar. Tashqi yorug`likni va issiqxonalarni bir turidagi yorug`likni va qoplamalarni ifloslanganlik darajasi o`lchangandan so`ng gurux boshqa issiqxonalardagi guruxlar bilan almashinib, boshqa turdagi issiqxonalarga o`tadilar. Shunday qilib, har bir kichik gurux issiqxona xo`jaligida mavjud issiqxonalarni aylanib chiqadi. Har bir issiqxona bo`yicha o`lchangan yoritilganlik darajasi natijalarini o`quvchilar quyidagi 1-jadvalga yozadilar. Shundan so`ng talabalar xonalariga o`tib, u yerda hisoblarni olib boradilar. Issiqxonani ichki va tashqi yoritilganlik darajalarini taqqoslab qoplamalarni yorug`lik o`tkazuvchanligini va yo`qotiladigan yorug`lik sarfini aniqlaydilar. Issiqxona qoplamalarini yorug`lik o`tkazuchanligini quyidagi formula bilan aniqlaydilar: bunda: Е Т - issiqxonaning ichki yoritilganlik, lk; Е Н - tashqi yoritilganlik, lk. 1-жадвал. Турли хил қопламалар билан ёпилган ва турли даражада ифлосланган қопламаларини иссиқхоналарга Қопламаларни ифлосланганлиги Ёритилганлик даражаси, лк Ёруғликни ўтказув- чанлиги, % Ёруғ - ликни йўқолиш миқдори, %ташқи ички Иссиқхонадан ташқарида - - - - Ойнаванд блокли Тоза - Кам ифлосланган Кўп ифлосланган - Ойнаванд ангар Тоза Кам ифлосланган Кўп ифлосланган Плёнкали ярим ёй (аркасимон) Тоза Кам ифлосланган

Кўп ифлосланган Yorug`lik sarfi miqdorini 100 dan yorug`lik o`tkazuvchanlikni chegirib olish yo`li bilan aniqlanadi. Agar talabalar tashqi yoritilganlikni xo`jalikda mavjud barcha issiqxonalarda, ichki yoritilganlikni va yorug`lik o`tkazuvchanligi bo`yicha hisoblarini va ulardagi yorug`lik sarfi miqdorini aniqlagan bo`lsalar, topshiriq bajarilgan hisoblanadi. Material va jihozlar: 1. Turli konstruksiyadagi issiqxonalar va turli darajada ifloslangan qoplamlar. 2. Piranometrlar yoki lyuksmetrlar. 3. Kalkulyatorlar. 4. Ma’lumotli (spravochnik) adabiyotlar. Uyga vazifa: Konseptual jadval tuzing Ёруғлик ўтказувчи қопламалар Тойифалари ва хусусиятлари Ойна Плёнка Issiqlik tartiboti Issiqxona sabzavot ekinlarini issiqlikka talabi. Harorat o`simlik hayoti faoliyatidagi jarayonlarga, fotosintez jadalligini o`zgarishiga va transpiratsiya, mineral moddalarni o`zlashtirilishiga va boshqa fiziologik jarayonlarga katta ta’sir etadi. Me’yordan juda past yoki yuqori harorat hujayralarda qayta tiklanmaydigan va o`simlikni nobud bo`lishiga sababchi bo`ladigan o`zgarishlarga olib keladi. Butun organizm yoki uni ayrim qismlarini nobud qiluvchi harorat chegaralari biologik minimum (past haroratlar) yoki maksimum (yuqori haroratlar) deb yuritiladi . Har bir ekinlarni hayotiy jarayonilarini o`tishiga ijobiy ta’sir etuvchi va yuqori jadallikda hosilni yig`ilishiga olib keluvchi haroratlarni maqbul harorat deb ataydilar.

Himoyalangan yerlarda, harorat tartibotini sozlashni iloji bo`lganligi haroratni biologik minimum va maksimum chegaralarigacha pasayishi yoki oshib ketishi kamdan-kam hollarda ro`y beradi. Bu yerda agrotexnik minimum yoki maksimum eng ahamiyatlidir. Bu kattalik harorat chegaralarini belgilaydi. Bu chegaralar atrofida hosilga katta ta’sir ettirmay haroratni 24 soatgacha pasayishiga yoki 6 soatgacha yuqori ko`tarilishiga yo`l qo`yish mumkin. Agrotexnik minimumdan past yoki agrotexnik maksimumdan yuqori bo`lgan haroratlar, o`simliklarni ayrim fiziologik funksiyalarini buzilishiga olib keladi. Maqbul harorat qiymati turli xil o`simliklar uchun bir xil emas, hattoki bir xil turdagi o`simlikda ham u yil va sutka davomidagi yoritilganlikga, o`sish va rivojlanish fazalarga, yetishtirish usullariga va boshqalarga qarab o`zgaradi. Doimo maqbul haroratni saqlab turish zarur, hatto favqulotdagi holatlarda ham pastki va yuqoridagi agrotexnik harorat chegaralaridan chiqish mumkin emas. Issiqlikka talabi bo`yicha himoyalangan yerdagi sabzavot ekinlarini yetishtirish usullarini hisobga olib uch guruhga bo`ladilar : 1. Issiqsevar o`simliklar (maqbul harorat 23±5° С ). Ularga Qovoqdoshlar, Ituzumguldoshlar oilasiga mansub sabzavotlar, hamda urug` va ko`chat uslubi bilan yetishtiriladiganlar loviya, barcha tezlashtirib o`stiriladigan sabzavot ekinlari kiradi. 2. Mo`tadil haroratni talab qiluvchi o`simliklar (maqbul harorat 12±2° С ). Ularga Karamsimonlar oilasiga kiruvchi sabzavot o`simliklari, urug` bilan va ko`chat uslubi bilan yetishtiriladigan salat, ismaloq, ukrop, hamda qo`ziqorin kiradi. Past haroratni talab qiluvchi o`simliklar (maqbul harora т 4±2° С ). Ularga barcha yetiltirib olinadigan ekinlar va pomidordan tashqari barcha o`stirilmay ushlab turiladigan o`simliklar kiradi. O`simliklar talab qiladigan issiqlik tartibotlariga rioya qilmaslik (buzish) ularni, o`sish va rivojlanishida (anomal) salbiy holatlar paydo bo`lishiga olib keladi. Harorat agrotexnik minimumdan pastga tushganda tovarlik sifatiga ega bo`lmagan generativ organlarni (bodring, gulkaram, salat, ismaloq) paydo bo`lishini tezlatuvchi xolatlar kuzatiladi; barra bodring mevalarida achchiq maza hosil bo`ladi; po`stidagi to`qimalarida kletchatkani paydo bo`lishini

tezlashtiradi. Bu salat va ziravor o`simliklar bargini dag`allashuviga, kasalliklarni rivojlanishiga, ildiz tizimini nobud bo`lishiga olib keladi. Harorat maqbuldan oshib ketganda kraxmal va qand tarkibi kamayadi; gul changi bepusht bo`lib qoladi va poyalar bo`yiga uzayadi. O`simliklarni issiqlikka munosabati boshqa omillarni va o`simliklarni o`zini holatiga ko`ra o`zgaradi. Yaxshi yoritilganlikda, yetarli namlik va unumdor tuproqlarda issiqlikka talab oshib boradi. Yorug`lik pasayganda issiqlikka talab ham kamayadi. Tunda fotosintez jarayoni to`xtaydi, ammo nafas olish davom etadi, harorat qanchalik yuqori bo`lsa, u ham shuncha yuqori bo`ladi. Tungi past haroratda o`simliklar organik moddalarni o`sish va meva organlarida to`plash uchun ko`proq saqlaydilar. Shu sabablarga ko`ra bulutli kunlarda ham haroratni pasaytirish kerak. Tungi va bulutli kun o`rtasidagi harorat farqi 7°S, quyoshli kunda 14°S atrofida bo`lishi lozim. Ildiz uchun tungi maqbul harorat, o`simliklarni yer ustki qismidagiga qaraganda 2-3°S yuqoriroq bo`ladi. Har bir o`simlik o`suv davrining turli bosqichlarida issiqlikka talabi bir xil emas. Urug`ini unib chiqishi harorat vaqtida vegetativ o`sishdagi maqbul haroratdan 4-7°S yuqori bo`lganda yaxshiroq o`tadi. Nihollar ko`rinishi bilan murtaklarda zahirasidagi oziq moddalar sarflanib bo`lgach va o`simliklar ildizdan va yashil urug` barglaridan oziqa olishga o`tganda, nafas olishni kuchaytiradigan ortiqcha issiqlik, yosh nihollarga oziqa yetishmasligiga sabab bo`lishi mumkin. Shu bois urug` unib chiqqandan boshlab, to ikki haqiqiy barg paydo bo`lguncha (3-7 kun) harorat bulutli kunlarda katta yoshli o`simliklarga moyil haroratga qaraganda taxminan 7°S ga kamaytirish kerak. Shundan so`ng o`simliklarni vegetativ o`sishi kuchayganda haroratni yuqori bo`lishiga muhtoj bo`ladi. Yana ham yuqori harorat o`simlik gullaganda va hosilga kirganda zarur . Issiqlik tartibotini sozlash uslublari. Himoyalangan yerlarda issiqlik tartibotlarini boshqarish mumkin. Issiqlik yetishmaganda uni quyosh radiatsiyasi orqali tutib turish, issiqlik sarfini kamaytirish, sun’iy isitishni qo`llash hisobiga yaxshilash mumkin; issiqlik oshib ketganda qizib ketmaslik choralari ko`riladi.

Isitilmaydigan himoyalangan yerlarda, issiqlik balansini kirim qismi faqat quyosh radiatsiyasidan yutilgan energiyaga bog`liq. Quyosh yorug`ligini ko`rinadigan spektr qismi, yorug`lik o`tkazuvchan materiallar orqali o`tib, inshoot ichida tuproq, havo, o`simliklarni, uskunalarni qizdirib, issiqlik radiatsiyasiga aylanadi. Qizigan predmetlar issiqlik tarqatadi (rasm ). rasm. Issiqxonalarda issiqlikni almashuvi shakli: 1 - shamollatish orqali issiq havo bilan issiqlikni yo`qolishi; 2-oynaga sovuq havo ta’sir etishi sababli issiqlikni yo`qolishi; 3 - tuproqdan nurni tarqalishi; 4 - qaytish; 5 - parlanish; 6 - issiqlikni havoga o`tishi; 7 -qaytish Issiqlik nurlari oynada va qisman polimer plyonkalarda ushlanib qoladi. Buning oqibatida, har qanday isitilmaydigan inshootlarda issiqlik to`planadi va harorat tashqi haroratdan yuqori bo`ladi. Bu hodisa parnik yoki issiqxona samarasi deyiladi. Inshootlar atrof muhitga qaraganda iliqroq bo`lib, o`zini issiqligini to`siqlarni yuzi orqali yo`qotadi. To`siq maydoni va uni tashqi haroratdan farqi qanchalik katta bo`lsa, uni issiqlik chiqarishi shunchalik yuqori bo`ladi. Quyosh orqali isitish faqat bahor va kuzgi vaqtlarda qo`llaniladi. Qo`sh qavatli to`siqlarni qo`llash (2-3 sm havoli bo`shliq qoldirib) O`zbekiston sharoitida plyonkali inshootlardan qishda ham foydalanish imkoniyatlarini yaratadi. Ammo qattiq sovuq tushadigan holatlar uchun favqulotdagi holatlarda qo`llaniladigan isitish moslamalari mavjud bo`lishi kerak .

Isitilmaydigan inshootlarni kamchiligiga quyidagilar kiradi: foydalanish davrini qisqaligi, isitish bir me’yorda bo`lmay sutka davomida haroratni katta o`zgaruvchanligi; erta bahorda sovuqlarni qaytalash ehtimoli borligi va o`simliklarni zararlanishi; issiqlik tartibotini sozlash qiyinligi. Sun’iy isitilganda issiqlik balansini kirim qismiga sun’iy isitkichlardan keladigan issiqlik ham kiradi. Ammo bu holatda ham issiqlik balansini asosini radiatsion balans tashkil qiladi. Shu bois barcha himoyalangan yer inshootlarida, quyosh radiatsiyasini tutish va uni saqlashni yaxshilaydigan tadbirlarni qo`llashga to`g`ri keladi. Shuni aytish zarurki, tabiiy yorug`likdan foydalanishni yaxshilaydigan yuqorida keltirilgan barcha uslublar, quyosh radiatsiyasidan keladigan issiqlikni yaxshiroq tutishini ta’minlaydi. Quyosh radiatsiyasidan tushadigan issiqlikni saqlanishi ko`p darajada, to`siqlarni issiqlik nurlarini o`tkazuvchanligi bilan bog`liq. Polimer plyonkalar oynaga nisbatan issiqlik nurlarini yaxshiroq o`tkazadi, shu bois plyonkali issiqxonalarda kunduzgi vaqtdagi havo harorati odatda oyna ostidagi shu toifadagi inshootlarga qaraganda yuqori bo`ladi. Tundagi harorat plyonka ostida oyna ostidagiga nisbatan ancha past bo`lib, ochiq yerdagi sharoitga yaqinroq. Kunduzgi va tundagi haroratni shunchalik keskin farqlanishi, plyonkali inshootlarda haroratni katta o`zgarishiga olib keladi. Plyonkali issiqxonalarda issiqlik tartibotini barqarorligini oshirish uchun qo`sh qavatli qoplamalar qo`llaniladi, o`simliklar qo`shimcha tonnel (yarim yoy) sinchli plyonkalar bilan yopiladi, tuproq ostiga issiqlikni yo`qolishiga yo`l qo`ymaydigan materiallar (issiqlik izolyatorlari) joylashtiriladi. Parniklarda romlardagi oynalarini butunligi kuzatiladi, kechasi to`shaklar (bordon) bilan yopiladi, yon devorchalar bo`ylab bioyonilg`idan “shinelkalar” (shinelga o`xshash) o`rnatiladi. Tirqishlar orqali issiq havoni yo`qotilishi hisobiga sarflanadigan issiqlikni oldini olish lozim. Vaholanki bu sarflar havoda solishtirma issiqlik sig`imini kichik bo`lishi (0,3 kkal/m3) hisobiga sezilarli ko`p bo`lmasada, ammo u bilan kurashish zarur. Hatto yaxshi yopiladigan issiqxonalarda ham, havo bir soat davomida ikki-uch marta almashtiriladi. Oynalar orasidagi tirqishlar va boshqa tuzatilmay qolgan nuqsonlarni mavjudligi bu almashinuvni kuchaytiradi. Yirik issiqxonalarda oynalarni tutashgan

joylari va oyna o`rnatilgan choklar (elastik) qayishqoq mastikalar (mumsimon modda) bilan zich berkitiladi, qoplama devorchalari va tarnovlar orasidagi tirqishlar kamaytiriladi, parniklarda romlar zich joylashtiriladi, oynalarni yoni yaxshilab surguchlanadi. Himoyalangan yerlarda issiqlik tartibotini sozlashni samarali uslubi sun’iy isitishni qo`llashdir. Sabzavotchilikda biologik va turli xil texnik isitish (suvli, havoli, elektr, gazli va boshqalar) usullari qo`llaniladi. Chet davlatlarda isitiladigan issiqxonalar issiqlik tartibotini avtomatlashtirilgan holda sozlaydigan tizimlar bilan jihozlangan. Bu tizimlar tashqi muhit sharoitlarini (yorug`lik va haroratni) hisobga oladi va EHM yordamida mikroiqlimni va energiyani iqtisod qiluvchi sozlash buyruqlarini beradi. U harorat dasturini yoritilganlik o`simlikni yoshi va boshqa omillarni hisobga olib, isitish va shamollatish tizimlarini ishi bilan kelishgan holda muntazam differensiyalashga (tabaqalashtirishga) imkon beradi. O`zbekistonda bahor va yozning quyoshli kunlarida parnik va issiqxonalarni shamollatish, havo haroratini tegishli maqbul darajagacha kamaytirishni ta’minlayolmaydi. Bu holatlarda, shamollatishdan tashqari ortiqcha qizib ketishni oldini oladigan boshqa usullar qo`llaniladi. Ularga birinchi navbatda, yuqorida “Yorug`lik tartiboti” bo`limida keltirilgan xonalarga ortiqcha quyosh radiatsiyasi kirishini kamaytiradigan usullarni qo`llash lozim. Shu bilan bir qatorda me’yordan ortiq qizib ketishga qarshi kurashish uchun ortiqcha issiqlikni yo`qotish uslublari ham qo`llaniladi. Masalan, issiqxona ichida suvni har tomonga sachratish. Suv parlanganda, issiqlik yutiladi, tuproq va o`simliklar hamda havo soviydi. Natijada issiqxonadagi havo harorati 5-6°S ga pasayadi. Plyonkali issiqxonalarda o`simliklarni ortiqcha qizib ketishni kamaytirishni istiqbolli uslublariga, devorlarni namlash va tuman hosil qiladigan sovutgich kameralar uslubini qo`llash, bunda tashqi havo xonaga suriladi. Me’yordan ortiq isib ketishga qarshi kurashishda konditsionerlarni qo`llash ham qiziqarli hisoblanadi, ular sovuq vaqtda xonalarni isitadi, issiq kunlarda uni sovutadi . №5 - Amaliy mashg`ulot Himoyalangan yer inshootlarida havo va tuproq haroratini aniqlash

Topshiriq. Havo va tuproq haroratini aniqlaydigan asboblarni tuzilishi bilan tanishish, parnik va issiqxonani turli qismlaridagi haroratni aniqlash. Uslubiy ko`rsatma. Mashg`ulotlarni o`tkazishda talabalar kichik guruxlarga bo`linadi. Har bir kichik gurux topshiriqni turli qismlarini bajaradilar va turli inshootlarda shug`ullanadilar. Oldiniga talabalar havo haroratini o`lchaydigan simobli va spirtli termometrlar bilan tanishadilar, keyin tuproq haroratini o`lchaydigan Savinova termometrlarini ko`radilar, keyinchalik esa ular termografni tuzilishi bilan tanishadilar. Asboblarni tuzilishi va ularni ishlash prinsiplarini yaxshiroq bilish uchun, talabalar bu asboblarni shakliy rasmlarini o`zlarining ish daftarlariga chizadilar. Shundan so`ng talabalar parnik va issiqxonalarni turli qismidagi havo va tuproq haroratlarini o`lchashga kirishadilar. Parnik va issiqxonalarni turli qismlarida issiqlik tartiboti bir xil emas. Biologik yoqilg`ili parniklarda tuproq harorati, havo haroratiga qaraganda har doim yuqori, past harorat doirasi quti (korob) devorlari bo`ylab va ularni ulangan joylaridan o`tadi. Issiqxonalarda havo harorati har doim tuproq haroratidan yuqori bo`ladi. Past harorat doirasi eshiklar va devorlar yonida, yuqori harorat doirasi isitadigan uskunalar va yuqoridagi qoplamalarga yaqin mintaqalarda joylashadi. Ichki hajmi katta bo`lgan inshootlarda harorat tartiboti bir tekisroqdir. Ishni bajarish tartibi. Har bir kichik gurux o`quv xonasida havo haroratini o`lchash uchun bittadan simobli va spirtli termometrlarni, tuproq haroratini o`lchash uchun bitta Savinova termometrini va havo haroratini uzoq vaqt davomida o`lchab turish uchun bitta termografni oladilar. Bu asboblar yetishmaganda zvenolarga alohida-alohida asboblar beriladi va zvenolar ularni mashg`ulot davomida almashtirib turadilar. Har bir talaba o`zining ish daftarida yuqorida nomi keltirilgan o`lchov asboblarini o`lchamlari va asosiy qismlarini ko`rsatib ularni shakliy rasmlarini chizadilar . Chizma rasmlar tugagach, har bir zveno parnik, isitiladigan va isitilmaydigan issiqxonalardagi havo va tuproq haroratini o`lchashga kirishadi. Parniklarda havo

haroratini o`lchashda simobli yoki spirtli termometrlarni parniklarda tuproq aralashmasi ustiga qo`yilgan dastaklar ustiga shunday joylashtirish kerakki, bunda termometrni simobli yoki spirtli pastki qismi bo`sh (holi) bo`lishi kerak. Issiqxonalarda termometrlar har xil balandliklarga osiladi. Tuproq harorati 10 sm chuqurlikda tuproqqa kiritilgan Savinova termometrlari bilan o`lchanadi. Termometrlarni ko`rsatkichlari, u o`rnatilgandan so`ng 15-20 minut o`tgach yoziladi. Parniklar bo`yicha harorat o`lchovlari natijalarini quyidagi ko`rinishdagi anketaga yozadilar: Havo harorati : - parnik o`rtasida…. - quti devorchalari yonida. Tuproq harorati: - parnik o`rtasida. - quti devorchalari yonida . Issiqxonalarda harorat o`lchamlarini natijalari 1-jadvalda to`ldiriladi. Agarda havo va tuproq haroratini aniqlaydigan termometr va termograflarni rasmi chizilgan bo`lsa, parnik va issiqxonalarda havo va tuproq harorati o`lchanib bo`lingan bo`lsa hamda anketa va jadvallar to`ldirilgan bo`lsa, topshiriq bajarilgan hisoblanadi .

Material va jihozlar: 1. Havo haroratini o`lchaydigan simobli va spirtli termometrlar. 2. Tuproq haroratini o`lchaydigan termometrlar. 3. Termograflar. 4. Ma’lumotli (spravochnik) adabiyotlar . Havo va tuproq namligi tartiboti Sabzavot ko`chatlarini havo va tuproq namligiga talabi. Suv ko`chatlar uchun eng muhim modda hisoblanadi. U assimilyatsiya jarayonida qatnashadi va ko`chatni shakllanishida, qurilish materiali bo`lib xizmat qiladi hamda tuproqdan o`zlashtiriladigan mineral tuzlarni erituvchi hisoblanadi. Undan tashqari u yana barg haroratini boshqaruvchi bo`lib ham xizmat qiladi. Sifatli sabzavot ko`chatlarini yetishtirish, ularni suv bilan faqat yetarli ta’minlangandagina erishiladi. Himoyalangan yerlardagi sabzavot ekinlari, ochiq yerdagiga qaraganda katta barg apparatini shakllantiradi va juda yuqori hosil beradi. Bu ularda katta miqdorda suvni sarflanishiga sabab bo`ladi, shu bilan birga namlikni yetishmovchiligi va uni ortib ketishiga ham ular juda sezgirdir. Shu bois havo va tuproq namligi tartibotini harorat va yorug`likka binoan ustalik bilan boshqarish, himoyalangan yerlarda sabzavotlardan yuqori hosil olish uchun zaruriy sharoit hisoblanadi. Suvga talab yoki uni o`simliklar tomonidan o`zlashtiriladigan miqdori va o`simliklarni tuproqdagi suv tartibotiga talabchanligini, ya’ni tuproqdan suvni so`rib olish xususiyatini ajrata bilish zarur. Parlanadigan barg yuzasi kuchli rivojlangan ekinlarda suvga ehtiyoj ko`proq, ildiz tizimi yaxshi rivojlangan ekinlar suvli yaxshiroq so`rib oladi. Tuproqdan suvni jadal o`zlashtirilishi, tuproq namligiga, uni strukturasiga, nam sig`imiga, tuproq eritmasini konsentratsiyasiga va boshqa omillarga bog`liq. O`simliklarga me’yorida suv tartibotini ta’minlashda, ularni barchasini, hamda o`simliklar yoshini va ekinlarni xususiyatlarini inobatga olish zarur. Tuproq namligiga eng yuqori talab, urug`lar unib chiqayotganda va hosil organlari shakllanayotgan davrda kuzatiladi . Turli ekinlar uchun va o`simliklarni rivojlanish fazalarida tuproq va havo namligini maqbul darajasi bir xil emas. Bodring uchun ko`chat davrida tuproq aralashmasini namligi 80% NV dan (eng past namlikdan) kam bo`lmasligi, pomidor, qalampir va baqlajon uchun

ko`chat davridagi namlik -70-75%, barglari kattalashayotgan davrda - 70-80%, ko`kat ekinlar uchun - 80-90% NV tashkil qilishi kerak. Himoyalangan yerlarda yetishtiriladigan sabzavot ekinlari orasida ko`katlar va bodring tuproq aralashmasini namligiga eng talabchandir. Ayniqsa barcha ekinlarni ko`chati tuproq namligini yuqori bo`lishini (90±5%) hoxlaydi. Tuproqda namlikni yetishmovchiligi barg sathini qisqarishiga, ko`chatni susayishiga olib keladi, ko`chatlik sifatlari yo`qola boradi. Tuproq quruqlashganda rediska, pekin karamida va salatda bevaqt gul poyalar chiqaboshlaydi. Me’yordan ortiq namlangan tuproqlarda sabzavotlar suvli, tarkibida qand va tuzlar kam bo`ladi; tuproq aeratsiyasi buziladi, tuproqda foydali mikroflora kamayadi, ildizni nafas olishi va o`sishi qisqaradi. Havoning nisbiy namligi talabiga ko`ra sabzavot ekinlari quyidagi uch guruhga bo`linadi: past, o`rtacha va yuqori namlikni talab qiluvchi. Birinchi guruhga pomidor, qalampir, loviya (ko`chat yetishtirishda ham va keyinchalik ularni o`stirishda ham - 60±5%). Ikkinchi guruhga - salat, pekin karami, rediska, ukrop, ismaloq kiradi (o`suv davri boshida - 65±5% va hosil organlarini shakllantirish davrida - 80±5%). Uchinchi guruhga - bodring, seldir, baqlajon va tezlashtirib o`stiriladigan ekinlar kiradi (ko`chatlarni yetishtirish davrida - 70±5% va keyingi fazalarda - 90±5%). Havoning nisbiy namligiga talab, haroratni o`zgarishiga qarab o`zgaradi. Past haroratda yuqori namlikni bo`lishi, mikroflorani faol rivojlanishiga va o`simliklarni kasalliklarga chalinishini kuchaytirishga imkoniyat yaratadi, yuqori haroratda havo namligini past bo`lishi o`simliklarni transpiratsiyasida (anamaliyali) xolsizlanish holatlarni yuzaga keltiradi, o`rgimchak kanani keng rivojlanishiga sharoit yaratadi . Namlik tartibotini sozlash usullari. Himoyalangan yerda havo namligi shamollatishni kuchaytirish, sug`orishlar sonini kamaytirish va tuproq yuzasini yumshatish hamda haroratni oshirish yo`llari bilan sozlanadi. Havo namligini ko`paytirishga esa shamollatishni kamaytirish, sug`orishlarni ko`paytirish va issiqxona ichidagi o`simliklarga suv purkash orqali erishiladi. O`rta Osiyo sharoitida bahor faslida himoyalangan yerda havoning nisbiy namligi ko`p bo`lishidan ko`ra yetishmasligi seziladi. Bu ayniqsa, bodring ekinida namoyon bo`ladi. Bu davrda shamollatishni kamaytirish havoni qizib ketishiga olib keladi,

shu bois faqat o`ylab havoni namlash, qurilma ustini soyalash va shamollatishni birgalikda bog`lab olib borish kerakli havo namligi sharoitlarini yaratishga imkon beradi. Tuproq namligini ko`paytirishga sug`orishning turli usullarini qo`llash, sug`orish soni va jadalligini ko`paytirish, sug`orishlar vaqtini o`zgartirish bilan erishiladi. Sug`orish uchun foydalaniladigan suv kam nordon reaksiyali bo`lishi, uning tarkibidagi quyuq qoldig`i 1 foizdan oshmasligi kerak. Suvning issiqligi esa 23-25°S bo`lishi kerak. Sovuq suv bilan sug`orilsa, xususan bodring va pomidorda, ildizlarini nobud bo`lishiga va o`simlikni so`lib qolishiga sabab bo`ladi. O`simliklar qish va erta bahorning oftobli kunlarida, tuproq yaxshi qiziganida ertalab sug`oriladi. Tuproqli issiqxonalarda namlanadigan qatlam o`simliklarni yoshiga ko`ra, sukchakdagida 10-20 sm ni, so`kchak, tuvakcha va yashiklarda esa tuproqning qaliniligi to`liq namlanishi kerak. Bodring tez-tez sug`oriladi, ammo oz miqdorda, pomidor esa kamroq sug`oriladi, ammo suv katta me’yorda beriladi. Sug`orilganda tuproqda yetarli darajada namlik to`planshini ta’minlash kerak, ammo uni me’yoridan oriq namlanib ketishiga yo`l qo`ymaslik lozim. Sug`orishlarni o`tkazish muddati bir necha usulublarda: tuproqni termostatda quritib tortish orqali aniqlangan ko`rsatgichlari bo`yicha; ilmiy tashkilotlar tomonidan tuzilgan taxminiy sug`orish tartibotlariga asosan; quyosh radiatsiyasi darajasini ko`rsatuvchi integratorlar yordamida aniqlanadi. Oxirgi uslub O`zbekistonda hozircha qo`llanilmayotir. Himoyalangan yerlarda sug`orishlarning quyidagi asosiy usullari qo`llaniladi: yomg`irlatib, shlanga orqali, tuproq ostidan, tomchilatib va impulsli. Hozirgi davrda Yevropaning sanoatlashgan issiqxonalarida tuproq va o`simliklarni bir vaqtda namlaydigan, yomg`irlatib sug`orish usuli keng tarqalgan. Bunda barg tarkibida namlik (suv) ko`payadi va parlanish kamayadi. Yomg`irlatib sug`orish barg haroratini pasaytrib, o`simlikni qizib ketishidan saqlaydi. Yomg`irlatib sug`orish avtomatlashtirilgan tizim yordamida amalga oshiriladi. Yomg`irlatib sug`orish

moslamasi, o`simliklarni oziqlantirishda, zararkunanda va kasalliklariga qarshi eritmalarni purkashda ham foydalaniladi. Bunday yerlarda qo`lda va shlang orqali sug`orish asosiy avtomatlashtirilgan sug`orishga qo`shimcha sifatida hamda tasodifiy (avariyali) xolatlarda qo`llaniladi. U bundan tashqari, yer ustki qismi ho`llanganda, ekinlarni rivojlanishiga salbiy ta’sir etadigan o`simliklar uchun ham qo`llaniladi. Shlang yordamida sug`orilganda krandagi suv shlang orqali egatlarga quyiladi (yo`naltiriladi), ko`kat sabzavotlarni sug`orish shlanga uchiga o`rnatiladigan va olib qo`yiladigan to`rlar (setka) yordamida olib boriladi. Bu usulda sug`orish chegaralangan holda o`tkazilishi kerak, chunki u ko`p mehnat talab etishi bilan birga egat tubini yuvib ketadi, tuproqni zichligini oshiradi va havoni namlanishini ta’minlamaydi. O`zbekistonda xozirgi kunda issiqxonalarni qurishda va avval qurilgan issiqxonalarda yomg`irlatib sug`orish moslamalari o`rnatilmoqda. Issiqxonalarni asosiy sug`orish usuli hozircha shlanglar orqali sug`orilmoqda. O`simliklarni sug`orish me’yori o`simlik turi va yoshiga, quyosh radiatsiyasining jadalligiga, tuproqning suv-fizik xususiyatlari va boshqa omillarga bog`liqdir. O`zbekistonda sabzavot ko`chatlarining sug`orish me’yori u darajada yuqori bo`lmay - 5-7 l/m2 ni tashkil etadi. Respublikamizda va chet ellarda so`nggi yillarda tomchilatib sug`orish usuli keng tarqalmoqda. Bunda suv yoki oziqali eritma nasos yordamida taqsimlagichdan kollektor orqali tarqatuvchi trubalarga, ulardan esa o`simliklar qatorlari orasidagi egatlar ustiga o`rnatilgan kapillyar trubalarga yuboriladi. Tomchilatib sug`orish tizimi odatda havoni namga boyituvchi tizim bilan qo`shib yig`iladi (-rasm ).

rasm . Tomchilatib sug`orish qurilmasini shakli A - tomchilatib sug`orish tizimi; B - namlash tizimi; V - issiqxona; 1 -nasos stansiyasi taqsimlagich bilan; 2 - kollektor; 3 - tarqatish trubalari; 4 -kapillyar trubalar; 5 - namlash tizimi trubalari; 6 - namlash forsunkasi. Tomchilatib sug`orishda suv aynan ildiz tizimi joylashgan qatlamga beriladi, bunda boshqa sug`orish usullaridagi kabi tuproqning barcha hajmi namlanmasdan, balki qisqa muddatda yer namligi 15-20 foiz NV ko`payadi. Tomchilatib sug`orishda suv uzoq muddat mobaynida beriladi, ammo tuproqni juda zahlab ketadigan davrlari kuzatilmaydi, tuproq namligini amplitudasi 4-5 foiz NV ga farq qiladi. Bunda tuproqdagi namlikni tegishli me’yorda saqlab turish va sug`orishni avtomatlashtirish mumkin. Tomchilatib sug`orishda tarkibida turli miqdorda suv va havosi bo`lgan tuproq mintaqalari (qatlamlari) almashib turadi, natijada ildiz muntazam ravishda kislorod bilan ta’minlangan bo`ladi. Uni eng muhim tomoni o`simlikni va tuproq yuzini namlamasligidir, shu tufayli zamburug` kasalliklarini tarqalishi kamayadi. Tomchilatib sug`orishda suv, havo va oziqa tartibotlari maqbulga yaqin bo`lib, mineral oziq elementlarini boshqarishga yaxshiroq imkon beradi. U sun’iy substratlarda yetishtiriladigan kichik hajmli yangi qurilmalarda keng qo`llaniladi. Tomchilatib sug`orish hosildorlikni oshirishdan tashqari, suv va o`g`itni 20- 30 foiz iqtisod qilishga sharoit yaratadi . Tomchilatib sug`orishning kamchiliklari - qurilishiga ketadigan harajatlarning ko`pligi, suv sifatiga yuqori talab qo`yilishi, suv chiqadigan teshiklarini ifloslanib bekilib qolishi mumkin.

Tomchilatib sug`orish tizimida katta diapazonli ishchi organlari bo`lgan turli xillari mavjud bo`lib, ular namlash jarayoni, suv sarfini boshqarish usuli, tizimlarni tozalash imkoniyati bo`lishligi bilan farqlanadi. Bunda quyidagi suv chiqaruvchi organlari: mikrotrubkalar, mikroteshikli trubkachalar va tomchilatgichlar ustunlik qiladi. Tuproq ostidan va impulsli sug`orish usullari hozircha keng miqyosda qo`llanilmayapti. Ular ishlab chiqarish sinovidan o`tmoqda. Ularni muhim afzalligi tuproq namligini boshqarishni avtomatizatsiyalashtirish imkoniyatiga ega bo`lishi, suvni kam va aniq sarflashidir. Tuproq ostidan sug`orish usulida suv va mineral o`g`itlar eritmasi o`simlik ildiziga 30 sm chuqurlikka yotqizilgan trubalardan beriladi. Uni havo namligini kam talab etadigan tomatdosh va poliz ekinlari uchun qo`llaydilar. Impulsli sug`orishda suvni berish quyosh radiatsiyasining jadalligini hisobga olib avtomatik ravishda sozlanadi . №6 - Amaliy mashg`ulot Issiqxona havosining nisbiy namligini aniqlash Topshiriq. Talabalar havoning nisbiy namligi nima va u o`simliklarga qanday ta’sir etadi, statsionar va assman psixrometrlari ishlash tartibini hamda issiqxonada havoning nisbiy namligini aniqlashni o`rganadilar. Uslubiy ko`rsatmalar. Havo namligi quyidagi asosiy ko`rsatkichlari bilan xarakterlanadi: mutloq (absolyut) namlik, ya’ni muayyan haroratda 1 m3 havo tarkibida mavjud bo`lgan suv bug`larining miqdori, g/m3; nisbiy namlik -bu havo hajmi tarkibidagi haqiqatda mavjud suv bug`lari miqdorini, mavjud haroratda bo`lishi mumkin bo`lgan (to`yingan bug`) miqdoriga nisbatni 100 ko`paytirilgan va % da ifodalangan ko`rsatkichi. Havoning nisbiy namligini o`lchashda Avgust statsionar psixrometri, Assman aspiratsion psixrometrlari, gigrograflar va gidrometrlardan foydalaniladi. Har ikki psixrometrni ishlash tartibi quruq va ho`llangan termometrlar ko`rsatkichlari farqiga asoslangan. Quruq termometr uni o`rab turgan havo haroratini ko`rsatadi. Uni ko`rsatkichi har doim, ho`l termometr ko`rsatkichiga nisbatan yuqori. Havoning nisbiy namligi quruq va ho`l termometrlar ko`rsatkichlari asosida jadvalda keltirilgan raqamlarga muvofiq yoki

Gigrometr M-1 ni nomogrammasiga muvofiq havo nisbiy namligini to`g`ridan- to`g`ri aniqlashda foydalaniladi. Uni tuzilishiga inson soch tolasi havo namligini ko`payishi bilan qisqarishi xususiyati asos qilib olingan. Havo nisbiy namligini vaqtga qarab o`zgarishini tasmada tasvirlashda (yozishda) Gigrograf M-21 va M- 21ye lardan foydalaniladi. Talabalar topshiriqni bajarish uchun 3-5 kishidan iborat kichik guruxlarga bo`linadilar. Har bir kichik gurux turli xildagi asboblar bilan shug`ullanib, boshqa kichik guruxlar bilan ham almashadilar. Topshiriqni bajarish tartibi. Topshiriqni bajarish quyidagi savollarga javob berishdan boshlanadi:

Talabalar savollarga javob berganlaridan so`ng, statsionar va aspiratsion psixrometrlar, gigrometr va gigrograflarni va asosiy qismlari o`lchamlarini ko`rsatgan holda rasmlarini chizadilar. So`ng talabalar turli issiqxonalarda havoning nisbiy nam-ligini o`lchaydilar va natijalarini 1-jadvalga kiritadilar. Jadval to`ldirilishida avval ho`l termometr ko`rsatkichi, so`ng quruqniki yoziladi. Shundan so`ng quruq va ho`l termometrlar ko`rsatkichlarining farqi aniqlanadi. Shundan so`ng havoning nisbiy namligi 2-jadvaldan foydalangan holda aniqlanadi . Havoning nisbiy namligi qancha ekanini aniqlash uchun 2-jadvalning birinchi ustunidan nam termometr ko`rsatkichi topiladi. So`ng shu qator bo`yicha termometrlar ko`rsatkichlarining farqi joylashgan katak aniqlanadi. Bu raqam foizda ifodalangan havoning nisbiy namligini bildiradi. Masalan, ho`l termometr 20°S ko`rsatayotgan bo`lsa (jadvalda 4 qator) va quruq termometr ko`rsatkichidan farqi 4°S bo`lganida (jadvalda 10 grafa) havoning nisbiy namligi 67% tashkil etadi.

Material va jihozlar: 1. Statsionar psixrometr. 2. Aspiratsion psixrometr. 3. Gigrometr M-1. 4. Gigrograf. 5. Ma’lumotli (spravochnik) adabiyotlar . Havo-gaz tartiboti O`simliklar uchun havoning turli komponentlari (tarkiblarini) ahamiyati . Himoyalangan yerda kislorod, karbonat angidrid va suv parlari havoning eng muhim komponentlari hisoblanadi. O`simlik kislorod bilan nafas oladi, karbonat angidrid esa organik moddani sintez qilish uchun zarur. Havo tarkibidagi suv parlarining miqdori haroratga bog`liq. Havo qanchalik issiq bo`lsa, shunchalik suv parlari unda ko`p bo`ladi (15°S - 13 g, 35°S - 40 g/m3). Agar havo harorati 15° dan 40°S gacha ko`tarilsa va unda 13 g par bo`lsa, havoning nisbiy namligi 100 dan 33 foizgacha tushadi. Havo tarkibida 13 g par bo`lib, uni harorati 15° dan 5°S gacha pasaysa, ortiqcha 6,5g kondensat (shudring) ko`rinishida tushadi. Sovuqroq vaqtda kondensat (shudring tomchilari) oynalarda yig`iladi. Havo tarkibida 21 foiz kislorod bo`lib, uni zahirasi muntazam ravishda o`simliklarning fotosintezi hisobiga to`lib boradi. Shuning uchun o`simliklarning pastki qismi kislorod yetishmasligini sezmaydi. Tuproq aralashmasidagi kislorod ildizlarni va tuproq mikroorganizmlarining nafas olishi uchun singadi. Kislorod ildiz tarqalgan yer qatlamida yetarli darajada bo`lishi uchun tuproq aralashmasi zichlashmagan g`ovak holatda bo`lishi kerak. Tuproqni qatqaloqlanishi, og`ir mexanik tarkib, me’yoridan ortiq namlanishi, zichlashib qolishi tuproq aralashmasi ichiga kislorod kirishini qiyinlashtiradi. 35-50 foiz quruq modda uglerodni tashkil etadi, o`simliklar uni karbonat angidrid gazini (CO2) assimilyatsiya qilgan vaqtda havodan oladi. Atmosferadagi havo tarkibida karbonat angidrid gazi o`rtacha 0,03 foiz, uning 1 m3 hajmida 0,3 l yoki 0,57 g ni tashkil qiladi. 1 ga issiqxonada o`sayotgan bodring o`simligi, har kuni havodan 700 kg karbonat angidrid gazini yutadi. Buning uchun ularni ko`k qismiga 1 mln. m3 havo kirishi kerak. Havoning faqat surunkali harakati tufayli o`simliklar (CO2) karbonat angidrid gazini uzluksiz o`zlashtirish imkoniyatga ega bo`ladi, shamol tezligini oshishi bilan fotosintez jarayoni kuchayadi. Havo turg`un bo`lib qolganda gaz almashishi buziladi, karbonat

angidridni (CO2) yetishmasligi fotosintez jadalligini susaytiradi, suv parlarini juda sekin ajralishi transpiratsiya jarayonini chegaralab qo`yadi. Bunday sharoitda o`simliklarni o`sishi sekinlashadi va ular kasallana boshlaydilar. Ko`pchilik hollarda havoni turg`un bo`lib qolishi qish faslida kuzatiladi. Issiqxonada havo xarakatini o`rtacha tezligi 0,3-0,5 m/sek, ayrim vaqtda 1-1,5 m/sek gacha yetadi. Havo harakati tezligi isitish va shamollatish yordamida o`zgartiriladi. Atmosferada CO2 zahirasi tirik organizmlarning nafas olishi, organik moddalarning parchalanishi, yonilg`ilarni yoqish hisobiga ko`payib (to`lib) boradi. Issiqxonalarda, biologik usulda isitiladiganlaridan tashqari, quyoshli kunlarda havo tarkibidagi CO2 gazining miqdori tabiiy miqdordan pasayib ketishi mumkin (0,01% gacha). Bu xususan gidroponli issiqxonalarda sodir bo`ladi, chunki unda foydalaniladigan substratlar CO2 ni o`zidan ajratmaydi. Havo tarkibidagi karbonat angidrid gazi miqdori o`simliklar uchun yetarli (qoniqarli) hisoblanmaydi. Uni miqdori ko`payib borishi bilan o`simliklarni sintez qilish faoliyati kuchayadi. Uni konsentratsiyasi 0,15-0,20% bo`lganda fotosintez jarayoni jadallashadi. Keyinchalik gaz miqdorini ko`payishi fotosintez jadalligi va nafas olishni sekinlashtiradi. CO2 gazi miqdori va harorat ko`tarilsa-yu unga mos keladigan darajada yorug`lik yetarli bo`lmasa samara bermaydi. CO2 gazning maqbul konsentratsiyasi mineral o`g`itlar bilan oziqlantirish darajasi va havoning nisbiy namligiga ko`ra o`zgarib turadi. Havo tarkibidagi ortiqcha CO2 bo`lishi zararlidir. Masalan, havo tarkibidagi CO2 miqdori kechasi 0,15 foizdan 0,9 foizgacha ko`paytirilsa pomidor va rediska hosildorligi 4 baravarga kamayadi . Tuproq havosi tarkibidagi karbonat angidrid gazi ham o`simliklar uchun ma’lum darajada ahamiyatga ega. Uni zahirasi bu yerda ildizlarning nafas olishi va organik moddalarni mikroorganizmlar yordamida parchalanishi natijasida ajralib chiqadigan SO2 hisobiga to`lib (ko`payib) turadi. Tuproq qatqalog`i va uni zichlashib qolishi tuproq va atmosfera o`rtasida gaz almashinuvini qiyinlashtiradi. Gazning yomon almashinishi natijasida karbonat angidrid gazi konsentratsiyasi ildizlarga salbiy ta’sir ko`rsatishi mumkin. Tuproqda ortiqcha karbonat angidrid gazining to`planishini oldi olish uchun uni o`z vaqtida yumshatib turish kerak.

Issiqxonalarda havoni zararli gazlar bilan ifloslanishiga yo`l qo`ymaslik kerak. Etilen va atsetilen oz konsentratsiyada (0,05 mg/m3) bo`lsa ham inson uchun zararlidir. Zararli gazlarning havo tarkibida yo`l qo`yilishi mumkin bo`lgan konsentratsiyasi (m3 havoda mg): oltingugurt ikki oksidi inson uchun - 5, o`simlik uchun - 0,2; azot dioksidi - 5 va 20; ammiak - 50 va 10; azot -0,1 va 0,2; formaldegid - 5 va 0,7; uglerod dioksidi - 5 va 500 . Havo-gaz tartibotini sozlash usullari. Himoyalangan inshootlaridan ortiqcha karbonat angidrid va zararli gazlarni chiqarib yuborishning asosiy usuli shamollatishdir. Issiqxonalarnig harorati maqbuldan 2°S ga oshsa, uni shamollatish boshlanadi. Sovuq kunlarda yuqoridagi darchalar, oftobli issiq kunlarda esa eshiklari hamda yon tomondagi darchalari ochilib shamollatiladi. Havo tarkibida begona gazlar qozonxonada yonilg`ini to`liq yonmasligi, yaqin joylashgan korxonalarning ifloslangan havosi va boshqalar hisobiga ko`payishi kuzatiladi. Shuning uchun gaz tartibotini sozlashda shamollatish bilan birga ortiqcha gaz to`planishi oladini oladigan choralarini qo`llash zarur. Issiqxonalarda CO2 yetishmovchiligi sun’iy ravishda to`ldiriladi. Chet ellarda CO2 bilan oziqlantirish issiqxona sabzavotchiligi texnologiyasining hal etuvchi zvenolaridan biri hisoblanadi. Buning uchun biologik va texnik manbalardan foydalaniladi. Texnik usullardan eng eskilari - bu quruq muzdan (issiqxonaning 1 m3 hajmiga 10-20 g) va ballonlardagi suyultirilgan gazlardan (issiqxonaning 1000 m2 yuzasiga 60-80 kg, bir ballonda 25 kg CO2 bo`ladi) foydalaniladi. Ammo, bu usullar ko`p mehnat talab etadi. Generatorlarda gazni yoqish - nisbatan takomillashgan usul bo`lib, ular ikki tipda bo`ladi: majburlab tarqatmaydigan va ventilyatorlar yordamida majburlab tarqatiladigan. Ammo, ulardan faqat isitiladigan davrda foydalanish mumkin, yilning iliq vaqtlarida esa ulardan foydalanib bo`lmaydi. Chet ellardagi zamonaviy issiqxonalarida SO2 ni ta’minlaydigan istiqbolli manbaga egadir. Bunda tarkibida oltingugurt va boshqa zararli chiqindilari bo`lmagan yonilg`i sifatida foydalaniladigan, tabiiy gazni qozonxonada yoqib undan chiqadigan gazlardan foydalanadilar. Bu chiqadigan gazlar ikki so`rib oluvchi vintelyatorlar yordamida saralab olinib, issiqxonaning oldi yoki orqa tomonlaridan magistral (yo`naltiruvchi) patrubkali (kalta truba) trubalar orqali o`simlik qatori bo`ylab joylashtirilgan tarqatuvchi plyonkali yenglarga yetkazib beriladi. Yenglar polietilendan tayyorlangan uzunligi 50 sm bo`lib va

unda 20 sm oralig`ida diametri 4 mm bo`lgan to`rtta - perforratsiyalangan teshiklari bo`ladi. CO2 bilan oziqlantirish mavjud grafikka asosan o`tkaziladi. CO2 bir soat mobaynida gektariga 60-80 kg sarflanadi. Oziqlantirish quyosh chiqishidan bir soat oldin tugatiladi. Yorug`lik 2 klk dan kam bo`lsa, oziqlantirish o`tkazilmaydi. Yorug`lik 10 klk gacha bo`lsa, CO2 konsentratsiyasini 0,1% gacha, 10 klk dan yuqori bo`lganda - 0,2% gacha yetkaziladi. CO2 konsentratsiyasi ko`payishi bilan haroratni ham CO2 bilan oziqlantirilmagan vaqtga nisbatan 2°S ga ko`paytiriladi. CO2 konsentratsiyasini o`lchash uchun GOA (gazoanalizator optiko-akustik) tipidagi gaz analizatorlari qo`llaniladi .

Adabiyotlar: 1. Бакиев А., Камалов М., Сагдуллаев Н. Возделывание ранних овощей в теплицах и под пленкой. Ташкент, Узбекистан, 1973, 58 с. 2. Бакурас Н.С. Выращивание рассады и овощей в теплицах. Ташкент, Мехнат, 1989, 138 с. 3. Бакурас Н.С., Камбаров Р.С. Выращивание рассады и овощей в пленочных теплицах. Ташкент, ФАН, 1979, 104 с. 4. Бакурас Н.С., Луценкова К.К. Тепличное овощеводство Узбекистана. Ташкент. Мехнат, 1985, 164 с. 5. Брызгалов В.А., Советкина В.Е., Савинова Н.И. и др. Овощеводство защищенного грунта. Москва, Колос, 1995, 352 с. 6. Доценко М. Как привить огурец на тыкву. Способы прививки огурца на тыкву и кабачок. «Овощи и овощные культуры». www.vsp.ru/podvorie/20 11. 7. Зуев В.И., Абдуллаев А.Г. Овощеводство защищенного грунта. Ташкент, Укитувчи, 1982, 440 с. 8. Зуев В.И., Абдуллаев А.Г. Сабзавот экинлари ва уларни етиштириш технологияси. Тошкент, Ўзбекистон, 1997, 342 б.

Похожие

Issiqxonalarda ko’chatlarni yetishtirish sharoitlariga talabi, ularni issiqxonalarda yaratish va sozlash uslublari

Issiqxonalarda ko’chat yetishtirish texnologiyasi

Himoyalangan yerda ko`chat yetishtirish

Issiqxonalarda sabzavot ko’chatlarini mineral o’g’itlar bilan oziqalantirish

Issiqxonalarda sabzavot ko‘chatlarini mineral o‘g‘itlar bilan oziqalantirish