Issiqxonalarda sabzavot ko’chatlarini mineral o’g’itlar bilan oziqalantirish - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Issiqxonalarda sabzavot ko’chatlarini mineral o’g’itlar bilan oziqalantirish

Загружено в:

29.10.2022

Скачано:

0

Размер:

2588.2783203125 KB

Issiqxonalarda sabzavot ko’chatlarini mineral o’g’itlar bilan oziqalantirish Reja: 1. Issiqxonalarda ko’chatlarni mineral oziqlantirish xususiyatlari 2. Sabzavot ko’chatchiligida tuproq aralashmasini qo’llash 3. Sabzavot ko’chatlarni yetishtirishda o’g’itlarni qo’llash 4. Sabzavot ko’chatlari va ekinlarini gidropon uslubda yetishtirishda oziqlantirish

1. Issiqxonalarda ko’chatlarni mineral oziqlantirish xususiyatlari Issiqxonalarda ko’chatlarni ildizi orqali oziqlantirish sharoitlari. Issiqxonalarda har bir metr kvadrat maydon jadal foydalaniladi. Bir maydonda 3-4 xil ekin yetishtirish mumkin. Issiqxona sabzavotlari ochiq yerda o’sayotganlarga nisbatan 2-10 barabar ko’p oziqa moddani oladi va nihoyatda yuqori hosil shakllantiradi. Issiqxonada ildiz joylashgan muhit tabiiy holdagidan keskin farq qiladi. Ular turli xildagi organik va anorganik aralashmalardan (komponentlardan) tuziladi va issiqxona tuprog’i, substratlar deb nomlanadi. Issiqxona nav va duragaylari ochiq yer ekinlariga nisbatan jadal o’sishi va rivojlanishi jihatidan ajralib turadi, shunday ekan ular o’sish sharoitiga ko’proq talabchan bo’ladidar. Ildiz tizimi va yer ustki qismini nomutannosib rivojlanishi ularga xos xususiyatdir. Kuchsiz rivojlangan ildiz tizimi o’suv davri uzoq davom etadigan o’suv davrida baquvvat yer ustki qismi rivojlanishini ta‟minlab berishi kerak. Issiqxonalarda o’simliklar ildiz joylashgan muhitning kichik hajmli bo’lishidan tashqari, shuningdek sug’orish davrida oziqa elementlarini yuvilib ketishi, tuproq donadorligini yomonlashishi hamda mikroflorasini faoliyatini susayishi, o’g’itlarni ortiqcha berish natijasida tuproq tarkibida qoldiq (ballast) moddalarni ko’payib uni sekin asta sho’rlanishga olib kelishi, nihollarni ildiz orqali oziqlantirishni belgilovchi muhim shartlari hisoblanadi. Himoyalangan yerlarda ildiz joylashgan muhit tabiiyga nisbatan ma‟lum darajada farq qiladi. Ularni grunt, substrat deb atalib turli xildagi organik va noorganik moddalar majmuasidan (aralashmasidan) tarkib topadi. Ildiz joylashgan muhit, tabiiy va sun‟iy substratlardan tashkil topganligi uchun ular, yuqorida qo’yilgan talablarga javob beradi. Issiqxonalarda ildiz joylashadigan muhit sifatida tuproq, tuproq aralashmasi va sun‟iy substratlar foydalaniladi. Zamonaviy jihozlar o’simliklar ildizlarini inert muhitga, to’g’ridan-to’g’ri oziqali eritmalarga, havoga joylashtirib o’stirishga imkon yaratadi.

Issiqxonalarda mineral oziqlantirish tashkil etilayotganda o’ziga xos mavjud sharoiti hisobga olinishi kerak. Bu yer tuprog’i, juda jadal foydalaniladi, chunki ishlatilish davrida 3-5 ekin yetishtiriladi. Ekinlarni tez-tez va to’yintirib sug’orish natijasida tuproq tarkibidagi oson eruvchi moddalar yuvilib ketadi. Issiqxona tuprog’idan foydalanishni hozirgi davrdagi yo’nalishi ularni almashtirmasdan surunkali foydalanishdir. Ammo, bu ikki sharoitda: issiqxona tuprog’ini har yili parlab zararsizlantirish (dezinfeksiya qilish) va ilmiy asoslangan oziqlantirish tizimini qo’llab undan surunkali foydalanish mumkin. Tuproqdan uzluksiz foydalanish natijasida u zichlashadi, suv-fizik xususiyatlari yomonlashadi. O’g’itlarni ortiqcha berish natijasida tuproq tarkibida qoldiq (ballast) moddalar ko’payib uni sekin-asta sho’rlantiraboshlaydi. Zararkunanda va kasalliklarga qarshi tuproq sterilizatsiyalanganida tarkibidagi mikroflora o’zgarib, strukturasi yomonlashadi, nam sig’imi pasayib, tuzga to’yinishi ko’payadi. Issiqxona sharoitida o’simliklarni kaliy va kalsiyga talabi ortadi. Ko’chatlarga mineral moddalar jadal singishiga: yorug’lik, harorat, havo- ning nisbiy namligi, ildiz joylashgan yerda havo aeratsiyasi, tuproq muhiti reak- siyasi, tuproq eritmasi konsentratsiyasi, tuproqdagi toksik (zaharli) moddalarning mavjudligi, ildiz tizimini rivojlanganligi va boshqa omillarning ta‟sir etishlarini unutmaslik zarur. Bodring uchun ildizi joylashgan muhit harorati 20-25°S, boshqa issiqxona ekinlari uchun esa 17-20°S bo’lishi eng qulay hisoblanadi. Pomidor va bodring ildiz tizimi 10-12°S da ishlamaydi va o’simlikka oziqa elementlari etib bormaydi. Havoning nisbiy namligi o’simlikka kalsiyni singib kirishiga ta‟sir etadi. Transpiratsiya va ildiz tizimi orqali oziq moddalarni o’zlashtirishida o’zaro monalik mavjud, ammo bu bog’liqlik bevosita emas. O’simliklar tomonidan azotni o’zlashtirilishi uchun tuproq muhiti reaksiyasi (pH) 5-6 ni (nitratli uchun – 5 va ammiakli uchun – 7), 6,25-7 esa fosforni, 6-8,5 kaliy va oltingugurtni, 7-8,5 magniy va molibdenni, 4,5-6 temir va marganetsni, 5-7 bor, mis va ruhni o’simliklar yaxshi o’zlashtirishi uchun eng qulay muhit

hisoblanadi. pH bodring uchun – 6-7, pomidor uchun – 5,5-6,5, piyoz uchun – 6,57,5, salat uchun – 6-7, selderey uchun – 6,5-7, rovoch uchun – 5,5-7, porey piyozi uchun – 6-7, gulkaram uchun – 6,4-7, rediska uchun – 6-7, ismaloq uchun – 6, bargli karam uchun – 6-8, qovoqcha uchun esa – 6 teng bo’lishi qulay (optimal) deb qabul qilingan. Tuproq aralashmasi tarkibida organik moddalar kam (10-15%) bo’lganida tuzlarning yo’l qo’yiladigan konsentratsiyasi 0,35-0,45% va ko’p (60-70%) bo’lganida esa – 1,35-1,55% tashkil etadi. Oson eruvchi xlor tuzlari sabzavot ekinlari uchun eng xavfli hisoblanadi. Bodring uchun tuproq tarkibidagi xlorni zaharli chegarasi tuproqni mutlaq quruq vazniga nisbatan 0,003-0,007% ni, karam, qovoq va pomidor uchun 0,007- 0,02% ni yoki tuproq eritmasida esa ko’rsatilgan ekinlar uchun 0,2-0,3% ni 0,3- 1,3% ni tashkil qiladi. Issiqxonada nordon tuproqlardan, xususan torfli tuproqdan (pH 4,5-5,5) foydalanganda temir, marganets va harakatchan alyuminiy oksidlarini o’simlikka salbiy ta‟sir etishi namoyon bo’ladi. Harakatchan shakldagi temir va alyuminiy miqdori 1 kg mineralli tuproqlar tarkibida 4 mg va torflilarda esa – 6 mg dan oshmasligi kerak. Issiqxonada o’simliklar uchun ayrim boshqa moddalar ham ruhsat etilgan quyidagi me‟yorlardan: 1 kg tuproq bor – 1 mg, mis – 6 mg, kobalt – 6 mg, molibden – 0,5 mg dan oshib ketsa zaharli hisoblanadi. Eruvchan ftoridlar va ftorsilikatlar, rodanli alyuminiy, vanadiy xlorlar (konsentratsiyasi 1/25000) ham o’simliklar uchun zararli hisoblanadi. Issiqxonalarda ayrim oziq moddalarning ionlari o’rtasida bu moddalarni o’simlikka singishi (kirishi) uchun yordam beruvchi (sinergizm) yoki qarshilik (antagonizm) ko’rsatuvchi munosabatlar yuzaga keladi. Masalan, kaliy, kalsiy va ayrim mikroelementlarni so’rilishiga fosfor, kalsiy va temir qarshilik ko’rsatishi mumkin.

O’simlik ildiz tizimi qanchalik kuchli rivojlangan bo’lib, u qanchalik katta hajmli tuproq aralashmasini egallagan bo’lsa, o’simlik shuncha mineral oziq elementlari bilan yaxshi ta‟minlanadi va hosildorligi yuqori bo’ladi. U qalin gumus qatlamli, suv va havo tartibotlari yaxshi bo’lgan tuproqlarda yana ham yaxshiroq va bir tekis rivojlanadi hamda erning chuqur qismigacha tarqaladi. Shu sababli gumus issiqxona tuprog’i tarkibida 10-12 foizni tashkil etishi kerak. Issiqxonalarda o’simliklarni mineral oziqalar bilan ta‟minlash yo’llari. O’simliklarni mineral oziqlanishini boshqarish eng murakkab bo’lgan omildir. Issiqxonada ko’chatlarni ildizi orqali oziqlantirish muammosi quyidagi asosiy yo’llar bilan hal etiladi: 1. O’zida mavjud bo’lgan yaxshi o’g’itlangan va unumdorligi yuqori tuproqlardan foydalanish; 2. Organik va mineral o’g’itlar qo’shib, turli komponentlardan hosil bo’lgan oziqali tuproq aralashmasini yaratish; 3. Kelib chiqishi organik (yog’och qipig’i, somon, daraxt qobig’i torf, sholi to’poni va boshqalar) moddalarga boy bo’lgan va ularni oziqali eritmalar bilan ho’llab tuproq o’rnida qo’llash; 4. O’simliklarni tuproqsiz muhitda o’stirish, bunda ularni oziqlantirish rezervuardagi (idishdagi) mavjud oziq eritmalardan (suv ekini) yoki vaqti-vaqti (davriy) bilan havoga beriladigan (aeroponika) yoki inert qattiq materiallardan agregatlangan ildiz joylashgan muhitga (agregatoponika) beriladigan oziqa eritmalarini yutilishi orqali amalga oshiriladi. Issiqxonalarda oziqali tuproq aralashmasini tuproqli aralashma, tuproq o’rnida qo’llaniladigan granullangan inert materiallar va kelib chiqishi organik moddalardan tarkib topgan aralashmalarni esa substratlar deb nomlash qabul qilingan. Tuproqsiz sharoitda yetishtirishda qo’llaniladigan sun‟iy substratlar 40 rasmda keltirilgan.

Organik moddalarga mansub bo’lgan, oziqali eritmalar bilan ho’llanib tuproq o’rnida foydalanadigan muhitda o’simliklarni o’stirish xemokultura (xemoekin) deb ataladi. Issiqxonalarda sabzavotlarni tuproqsiz, uni o’rnida kelib chiqishi turlicha bo’lgan materiallardan va faqat oziqa eritmalar hisobiga oziqlantirilib o’stirish – gidroponika deb nomlanadi. Bu uslubni bir necha tur xillari mavjud: suvli ekinlar, aeroponika, ionitoponika va agregatoponikalardir. Issiqxonada o’simliklarni mineral oziqlantirish muammosini hal etishni asosiy yo’li – oziqaga boy tuproq aralashmasidan foydalanishdir. Tuproq aralashmasi tarkibi, foydalanadigan komponentlar (aralashmalar), o’stiriladigan ekinlar, himoyalangan yer turi, yilning davri va boshqa omillar ko’ra, keng doirada o’zgarishi mumkin. Tuproq o’rnida kelib chiqishi organik bo’lgan substratlar tuproq aralashmasiga nisbatan kam qo’llaniladi. Ular ko’pincha u yoki bu organik substratlar katta miqdorda bo’lgan joylarda foydalaniladi. Yevropaning shimoliy va shimoliy g’arb mamlakatlarida torfning turli xillaridan, o’rmon korxonalari, yog’ochni qayta ishlash va sellyuz-qog’oz sanoatiga yaqin joylashgan issiqxonalarda esa qipiq va daraxt qobiqlaridan (po’sti) substrat sifatida keng miqyosida foydalaniladi. Donli o’simliklar somoni bahorgi plyonkali issiqxonalarda qo’llanilmoqda.

Organik substratlar Noorganik substratlar 40-rasm. Sun’iy substratlar turlari 2. Sabzavot ko’chatchiligida tuproq aralashmasini qo’llash Tuproq aralashmasi va ularning tavsifi. Ko’chatlarni to’g’ri o’sib va rivojlanishi, ularni nafaqat suv va havo bilan ta‟minlash, balki yetarli miqdorda mineral oziqa elementlari bilan kerakli nisbatda va yetarli miqdorda ta‟minlash zarurdir. Bu issiqxona tuprog’i sifatiga bog’liqdir. Sanoatlashgan issiqxona sabzavotchiligi tuproqqa aniq talablarni qo’ymoqda. Issiqxona tuprog’i ko’chatlarni mahkam ushlab turishi, turg’in strukturani saqlash bilan birga: qattiqlik – 20-30%, suyuqligi – 40-50%, gazsimon – 30-35% hamda fazalar nisbatini saqlab turishi kerak. Qattiq fazasi zichligi – 0,9-1,3 g/sm 2 ni tashkil etishi kerak. 100 g quruq moddaga umumiy g’ovakligi – 70-80% va suv bilan to’ladigan kapillyarlar g’ovakligi – 40-50%, hajmiy yutish sig’imi – 50100 MKV bo’lishligi ko’p oziq moddalar zahirasini, ularni yuvilib ketishini va sho’rlanish havfi oldini olishga imkon yaratadi. Shuningdek ildiz joylashgan qatlam qulay reaksiya darajasida saqlanib turishi va mineral oziqa elementlarini saqlanishi muhim talablardan hisoblanadi. Tuproq aralashma eritmasi konsentratsiyasi quruq qoldig’i qulay chegarasidan 3 g/l dan yuqori bo’lmagan (solishtirma elektr o’tkazuvchanligi 4

MSM); qulay fizik xususiyatlarga joylashishi zichligi – 0,4-0,6 g/sm 3 , muhit reaksiyasi ishqoriyligi – pH=6,2-6,6; ularda zaharli (toksik) aralashmalar va kasal yuqturuvchilari (infeksiya) bo’lmagan, yetarli oziq moddalarga ega bo’lishi kerak. Issiqxona tuprog’i yuqori buferli, qulay mikrobiologik muhitga ega bo’lishi kerak. Qizib ketish oldini olishda issiqlik o’tkazmaslik xususiyati muhim sifatlardan hisoblanadi. Sabzavotlarni zamonaviy texnologiya asosida o’stirish issiqxona tuprog’ini uzoq muddat unumdorligini pasaytirmasgan holda almashtirmasdan arzon narhda yetishtirishni asosiy talab qilib kiritadi. Tabiiy tuproqlarning yetarli darajada g’ovak bo’lmasligi va juda zich bo’lishligi himoyalangan yerda o’stiriladigan ekinlar talabini qondirmaydi. Ular har m 2 ga 20-30 kg dan organik materiallar (torf, go’nng kompost, qipiq, somon va boshqalar) solish hisobiga tubdan yaxshilanganidan so’ng foydalaniladi. Issiqxona tuprog’i tarkibi bo’yicha 3 guruhga: organikli, orgonomineralli va mineralliga bo’linadi. Organik tuproqlar tarkibida yuqori miqdorda (60-80%) organik moddalari bo’lgan, o’ta g’ovakli, yuqori nam sig’imli, yutish xususiyatli hamda buferlik xususiyatiga ega bo’lgan bir yoki birnecha organik kompostlari bo’lishi bilan tavsiflanadi. Organomineralli tuproqlar organik materiallar va minerallarni teng nisbatdagi aralashmasidan iborat bo’ladi. Mineralli tuproqlar esa tabiiy tuproqning gumusli engil qatlamiga oz miqdorda (15% gacha) organik material qo’shib hosil qilinadi. Turli mamlakatlar va mintaqalarda mavjud imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda issiqxonalarda har xil tuproq aralashmalari qo’llaniladi. SHimoliy va shimoliy g’arb mamlakatlari va Sibirda organik tuproqdan foydalanadilar. Markaziy Yevropa mamlakatlarida – organomineralli (torfni turli nisbatda bo’lgan boshqa organik materiallarni mineral komponentlar bilan aralashmasi) va janubiy mamlakatlarda – mineralli (15% gacha organik materialni tabiiy engil tuproqning gumus qatlamiga qo’shib) tuproqlardan foydalaniladi. Bodring o’stirish uchun torf

(50-60%), (20-30%) qumli va qumoq tuproq (20-30% hajmi bo’yicha) va go’ng kompostidan tarkib topgan organomineralli tuproq eng maqbul hisoblanadi. Tuproqlar tarkibidan tashqari foydalanishni davomiyligi va drenajlash usuliga ko’ra guruhlanadi. Tuproqlar foydalanish davomiyligiga ko’ra: har yili almashtiriladigan, yangi (2-4 yilga), (4-8 yilda) yaxshi etilgan, (8-12 yil) uzoq muddat foydalanilgan va almashmaydiganlarga bo’linadi. Tuproqlar drenajlash usuliga qarab drenajsiz, tabiiy drenajli va texnik drenajlilarga ajratiladi. Tuproqlarni zichligi (hajmiy vazni), qattiq fazasining zichligi (solishtirma og’irligi), g’ovakligigi (yopishqoqligi), havo sig’imi (havoni o’tkazuvchanligi) va eng kam nam sig’imi (NV), ularning fizik, havo va suv xususiyatlarini tavsiflovchi asosiy ko’rsatkichlari ekanligi aniqlangan. Bu xususiyatlarga ko’ra tuproq quyidagi: solishtirma og’irligi (qattiq muhit vaznini hajmiga nisbati) – 1,5-2,0, zichligi (tuproq massasini tegilmagan tuzilishdagi hajmiga nisbati) – 0,4-0,6 g/sm 3 , g’ovakligi yoki bo’laklanishi (umumiy hajmidagi zarrachalar orasidagi oralig’idagi bo’shliqlarning ulushi) – 46-80%, qattiq, suyuq va gazsimon fazalarining nisbati – 1:1:1, eng kam nam sig’imi – 45-60% kabi ko’rsatkichlariga ega bo’lishi kerak. Tuproq aralashmasi unumdor, donador, mexanik tarkibi engil, havo va suv yaxshi kiradigan, yuqori ijobiy xususiyatlarga, neytral reaksiyaga ega bo’lishi va eritma konsentratsiyasi maqbul bo’lishi, begona o’tlarning urug’idan, zararkunanda hamda kasalliklardan holi bo’lishi kerak. Tuproq aralashmasi tarkibi tuzilayotganda o’simliklarni oziq moddaga talabi va ildiz tizimi rivojlanish xususiyati hisobiga olinadi. Issiqxonaga solinadigan tuproqni tayyorlash uchun foydalaniladigan komponentlar 1 m 3 da quyidagi hajmiy vazn va massaga ega (19-jadval). 19-jadval Tuproq aralashmalarining hajmiy vazni № Komponentlar nomi Massi 1 m 3 , t Hajmi 1 t, m 3 1. Issiqxonaning eski tuproq aralashmasi 1,0-1,3 0,8-1,0

2. CHimli sog’ tuproq 1,2-1,5 0,67-0,83 3. Dala tuprog’i 1,2 0,83 4. Qum 1,8-2,0 0,5-0,6 5. Go’ng 0,8 1,25 6. Qipiq 0,15-0,20 5,0-6,0 7. Daraxt bargi 0,20-0,30 3,5-5,0 8. CHirindi 0,8-0,85 1,2-1,25 9. Torf pastki > 0,45 > 3 yarim chirigan 0,35-0,45 2,2-3,0 chirigan 0,80-0,85 1,2-1,25 yuqorigi 0,25-0,30 3,5-5,0 Tuproqning zichligi tarkibidagi organik moddalarga bog’liq bo’lib, uni miqdori ko’payishi hisobiga zichligi kamayadi. Me‟yoridan ortiq g’ovakli tuproqlarda suvni ko’p yo’qolishiga olib keladi va tez-tez sug’orishni talab etadi; zich tuproqlarda esa havoni etishmasligi va ildiz tizimi kuchsiz rivojlanishi kuzatiladi. Zichlik g’ovaklik va suv xususiyatlari bilan bog’liq bo’lib, bunda nafaqat g’ovaklar soni, balki ularning katta-kichikligi (o’lchami) kam ahamiyatli, chunki yiriklarini havo, maydalarini esa suv egallaydi. Suv sig’imi, havo o’tkazuvchanligi, donadorligi, singdirish xususiyatlari uni tarkibidagi organik moddalarga bog’liq bo’ladi. Ammo, organik moddalar miqdorini ko’payishi ma‟lum chegaragacha o’simlikka ijobiy ta‟sir etadi, uni miqdorini me‟yoridan ko’payib ketishi esa tuproq sifatini yomonlashtiradi. Me‟yoridan juda yuqori yutish xususiyati o’g’itlarni ortiqcha sarflanishiga, oziq moddalarni ortiqcha to’planishiga va azot tartibotini turg’unsizlikka olib keladi. Tuproq aralashmasi unumdor, donador, mexanik tarkibi engil, havo va suv yaxshi kiradigan, yuqori ijobiy xususiyatlarga, neytral reaksiyaga ega bo’lishi va eritma konsentratsiyasi maqbul bo’lishi, begona o’tlarning urug’idan, zararkunanda hamda kasalliklardan xoli bo’lishi kerak. Tuproq aralashmasi tuzilayotganda o’simliklarni oziq moddaga talabi va ildiz tizimi rivojlanish xususiyati hisobga olinadi. Tuproq tarkibida organik moddalar 10% gacha bo’lsa – past (kam),

10-20% bo’lsa – o’rtacha, 20-30% – me‟yorida, 30-40% – ortiqcha, 40-60% – yuqori, 60% dan ortig’i – juda yuqori hisoblanadi. Issiqxonalarda tuproqning zichligi tarkibidagi organik moddalarga bog’liq bo’lib, uni miqdori ko’payishi hisobiga zichligi kamayadi. Me‟yoridan ortiq g’ovakli tuproqlarda suvni ko’p yo’qolishiga olib keladi va tez-tez sug’orishni talab etadi; zich tuproqlarda esa havoni etishmasligi va ildiz tizimi kuchsiz rivojlanishi kuzatila-di. Zichlik g’ovaklik va suv xususiyatlari bilan bog’liq bo’lib, bunda nafaqat g’ovaklar soni, balki ularning katta-kichikligi (o’lchami) kam ahamiyatli, chunki yiriklarini havo, maydalarini esa suv egallaydi. Hajmi vazniga ko’ra tuproqlar: 0,2 g/sm 3 dan kami – juda g’ovakli, 0,2-0,4 g/sm 3 – g’ovakli, 0,4-0,6 g/sm 3 – me‟yorida g’ovakli, 0,6-0,8 g/sm 3 – kuchsiz zichlashgan, 0,8-1,0 g/sm 3 – o’rtacha zichlashgan, 1,0-1,2 g/sm 3 – zich, 1,2 g/sm 3 – juda zichlashganlarga bo’linadi. Aeratsiya darajasi (hajmiga nisbatan gazsimon fazasi foizda) 10% dan kam bo’lsa – qoniqarsiz, 10-20% – qoniqarli, 20-30% – yaxshi, 30-40% – ortiq, 40% dan ko’pi – yuqori bo’ladi. Tuproq aralashmasida karbonatlar miqdori 0,3-0,5% bo’lganda tuproq muhiti reaksiyasi yoki (pH) nordonligi – 6,3-6,7 teng bo’lishi maqsadga muvofiqdir. Muhit reaksiyasida – rN 5,5 dan kam bo’lsa – o’rtanordon, 5,5-6,0 – nordon, 6,1-6,2 – kuchsiz nordon, 6,6-6,8 – neytralga yaqin, 7,1-7,2 – kuchsiz ishqoriy, 7,2 dan ko’pi esa – ishqoriy hisoblanadi. Tuproq tarkibida yo’l qo’yiladigan tuzlar miqdori uni tarkibidagi organik moddalarga bog’liq. Tuproq aralashmasi tarkibida organik moddalar 10% bo’lgan- ida yo’l qo’yiladigan tuzlar miqdori 0,35% ni, 15% da – 0,45% ni, 20% da – 0,55%, 30% da – 0,75% bo’lishi kerak. Tuproq eritmasi tarkibidagi tuzlar elektr o’tkazuvchanligi bo’yicha past – 0,5 dan kam, o’rtacha – 0,5-1,0, me‟yorda – 1-2, ortiq – 2-3, 3 mSm/sm dan yuqori bo’lishi mumkin. Pomidor, karam va ismaloq uchun tuproq aralashmasi tarkibidagi xlorni yo’l qo’yiladigan miqdori – 0,02% va boshqa ekinlar uchun esa – 0,01%. 1 kg tuproq tarkibida o’zlashtiriladigan

shakldagi: azota – 40-60, fosfora – 120-130, kaliya – 160-240 mg ni tashkil etishi kerak. Issiqxonalarda bunday talablarga javob beradigan tuproq aralashmasi turli xil komponentlarga organik va mineral o’g’itlar qo’shib tuziladi. Buning uchun chirindi, torf, go’ng, qum, chim va dala tuprog’i, issiqxona va parniklarning eski tuproqlaridan foydalaniladi, zaruriyat bo’lsa ularga turli xildagi g’ovaklashtiruvchi materiallar ham qo’shiladi. Aralashmaning turlari va tarkibiy qismlarining nisbati yetishtiriladigan ekin, ekin o’stiriladigan bino turi, foydalanish muddati, mavjud komponentlarga bog’liqdir. Unumdor (boy) o’rtacha og’irlikdagi aralashmaga qovoqdoshlar, gulkaram va rediska, ko’chatlar uchun iloji boricha popuk ildiz tizimini hosil qilishiga, ko’chat olinayotganda ildiz qismiga aralashmani ko’proq yopishib chiqishiga yordam qiladigan aralashma bo’lishi maqsadga muvofiq. Etiltirib va tezlashtirib o’stiriladigan ekinlar tuproqning unumdorligi va fizik xususiyatlariga kam talabchan bo’ladilar. Turli mintaqalarda issiqxonalarda har xil tuproq aralashmalaridan foydalanadilar. Ularni tarkibi issiqxonaga yaqin joylashgan manbalar bilan bog’liqdir. Torf zahirasi bo’lgan tumanlarda u tuproqning asosiy komponenti hisoblanadi. Torf zahirasi bo’lmagan viloyatlarda (Rossiya va Ukrainaning janubi, Zakavkaze, O’rta Osiyoda) tuproqning yuqori qatlami chirindi, go’ng yoki kompost, unga g’ovaklashtiruvchi materiallar yoki sun‟iy struktura hosil qiladigan materiallar qo’shib tayyorlangan aralashmalardan foydalaniladi. O’zbekistonda yangi quriladigan issiqxonalar uchun tuproq aralashmasini tayyorlashda, issiqxona quriladigan yer dala tuprog’iga 300-400 t/ga somonli go’ng yoki chirindi, hajmiga ko’ra 20-30% g’ovaklashtiruvchi materiallardan (qipiq, sholi to’poni, somon, g’o’za va kanop chiqindilari) foydalaniladi. G’ovaklashtiruvchi materiallarni ishlatishdan oldin kompostirlanadi. O’zbekistonda odatda quyidagi tarkibli: 20% g’ovaklashtiruvchi material qo’shilgan, 65% chim yoki dala tuprog’i va 35% chirindi; 70% chim yoki dala

tuprog’i, 25% chirindi va 5% qum; 60% chim tuproq, 35% chirindi va 5% qumdan iborat, bu aralashmalarga hajmiga qarab 20% g’ovoklashtiruvchi materiallar qo’shib aralashmalarning biridan foydalaniladi. Ko’chat yetishtirish uchun chirindi (50%), dala tuprog’i (40%) va qipiq yoki sholi to’poni va kesib maydalangan somon (10%) lardan tarkib topgan aralashma tayyorlanadi. Bunday aralashmalarning 1 m 3 ga 300 g ammiakli selitra, 400 g qo’shsuperfosfat, 400 g kaliy sulfat, 1,5 kg mis kuporosi, 3 g ammoniyli molibden, 0,5 g natriy borat, 2,25 g marganets sulfat va 0,7 g rux sulfati qo’shiladi. Ko’chat yetishtirishda tuproq aralashmalarini tayyorlash va foydalanish. Ko’chat yetishtirish uchun tuproq tayyorlashga alohida e‟tibor berilishi zarur, u zararsizlantirilgan bo’lishi, yaxshi strukturali, yuqori yutish hajmiga ega bo’lishi kerak, chunki kichik hajmda ko’p suv, havo va oziqa elementlari zahirasiga ega bo’lishi kerak. Bunday talablarga, chirish darajasi 25% kul miqdori 12% dan ko’p bo’lmagan, hajmiy vazni – 0,15-0,30 g/sm 3 bo’lgan, g’ovakligi – 80-90%, qattiq, suyuq va gazsimon fazalarining kaplyar ta‟sir etish hajmiga nisbatan 1:3:2, tarkibidagi namligi 45-60% bo’lgan torf javob beradi. Torfni nordonlik rN darajasi hisobga olgan holda uni neytrallash uchun ohak qo’shiladi. Torfda maqbul oziq elementlar bo’lishligini yaratish uchun unga makro va mikroelementlarning zarur miqdori qo’shiladi. O’zbekistonda ko’chat yetishtirish uchun chirindi (50%), dala tuprog’i (40%) va qipiq yoki sholi to’poni va kesib maydalangan somon (10%) lardan tarkib topgan aralashma tayyorlanadi. Bunday aralashmalarning 1 m 3 ga 300 g ammiakli selitra, 400 g qo’shsuperfosfat, 400 g kaliy sulfat, 1,5 kg mis kuporosi, 3 g ammoniyli molibden, 0,5 g natriy borat, 2,25 g marganets sulfat va 0,7 g rux sulfati qo’shiladi. Issiqxona tuproqlardan uzoq muddat foydalanish natijasida ularni suvni singdirishi va havo o’tkazuvchanligi pasayadi, organik moddalarining yil mobaynida gektarda kamayishi umumiy miqdoriga nisbatan 15-17% ni yoki 60 tonnagacha kamayadi (yo’qoladi). Tuproq xususiyatlarini saqlash uchun

g’ovaklashtiruvchi va donadorlashtiradigan materiallarni qo’llash va organik moddalar zahirasini boyitib borish zarur. Issiqxona maydonlarida zarur miqdordagi komponentlarni saqlaydigan va ularni aralashtiradigan 1-2 ta betonlangan maydoncha bo’lishi zarur. Beda yoki ko’p yillik o’tlar qalin o’sgan maydonlardan chim tuproq tayyorlanadi. O’tlar g’unchalash bosqichida maydon 10-12 sm chuqurlikda haydaladi va chim hamda o’simlik poyalari diskali borona bilan maydalanadi. Oziq moddalar bilan boyitish uchun go’ng va mineral o’g’itlar solinadi. So’ng buldozer bilan balandligini 1,5-2 m, enini 3-4 m va uzunligi ixtiyoricha bo’lgan qatlamli to’plar (shtabel) yig’iladi. Shtabel (to’plargan) yozda suyuq organik o’g’it bilan 2-3 marta sug’orilib aralashtirgich yoki yuk ortgich bilan aralashtiriladi. Tuproq bir yildan so’ng tayyor bo’ladi. Dala tuprog’i – chim tuproq o’rnida ishlatiladi va u makkajo’xori va dukkakli o’simliklardan bo’shagan unumdorligi yuqori bo’lgan maydonlardan tayyorlanadi. Chirindili tuproq yarimchirigan go’ngdan tayyorlanadi, yozda ikki marta aralashtirib qo’yiladi. Ko’chat yetishtirish uchun tuproq aralashmasini tayyorlashda to’plangan materiallar elakdan o’tkazilib saqlashga qo’yiladi. Tuproq aralashmasi oldidan yoki foydalanish oldidan tayyorlanadi, mavjud komponentlar va 33% yangi tuproq yaxshilab aralashtiriladi. Yirik issiqxona kombinatlarida bu tuproq 15-20 yil xizmat qiladi, uning 5-6 sm yuza qatlami har yili olib tashlanib va uni o’rniga solish uchun 15-20% yangi tuproq tayyorlanadi. Chiqarib tashlangan eski tuproqdan 2-4 yildan so’ng, kompostirlanib va zararsizlantirilgandan keyin foydalanish mumkin. Issiqxona tuproq aralashmasi o’suv davrining oxirlariga borib zichlashadi. Unda oziq moddalar miqdori kamayadi, qattiq fazasi tarkibi ortib boradi, tuzlar yig’iladi, shuningdek zararkunandalari va kasallik qo’zg’atuvchilar ko’payib o’zining ijobiy xususiyatlarini yo’qota boradi. Shuning uchun tuproqni to’liq yoki qisman almashtiriladi, zaruriyat bo’lganda g’ovaklashtiruvchi materiallar soladi, zararsizlantiriladi va yuviladi.

Tuproq aralashmasiga har yili asosiy ekin ekilishidan oldin har 1 m2 ga 20- 25 kg dan go’ng solinadi. Mineral o’g’itlar bo’lib-bo’lib (drobno) solinadi: asosiy o’g’itlashda fosforli o’g’itlar 100% va kaliylilari – 50% gacha, azotning ko’p qismi oziqlantirishda beriladi. Tuproq zichligi ko’payib 1,0 g/sm3 ga etsa unga g’ovaklashtiruvchi materiallar solinadi. Ularni solish davrida asosiy oziqlantirishda yuqori miqdorda azotli o’g’it berish zarur. Ammo tuproq tarkibidagi azot miqdori 60-70 mg/kg dan oshib ketmasligi kerak. G’ovaklashtiruvchi materiallar O’zbekistonda, Rossiyaning o’rta mintaqalariga nisbatan ko’p solinishi kerak (tuproq aralashmasi hajmiga teng va hatto undan ko’p hajmda). Issiqxonalar tuproqlaridan surunkali foydalanganda ularni sog’lomlashtirish, har yili zararsizlantirish (dezinfeksiya) va yuvish hisobiga o’tkaziladi. Zamonaviy issiqxonalarda kimyoviy yoki termik (par, qizigan quruq havo, elektr yordamida) zararsizlantirish usullari qo’llaniladi. Par yordamida zararsizlantirish eng samaralidir. O’zbekistonda yoz faslida quyosh nuri bilan qizdirib issiqxonalar zararlantiriladi. Buning uchun tuproq yumshatilib (chopilib), inshoot zararsizlantiruvchi moddalar bilan ishlanib 2-3 haftaga to’liq yopib qo’yiladi, bu davrda nur o’tkazadigan qoplamalari chang va boshqalardan tozalangan bo’lishi kerak. Uni yoz faslining iyul oyida issiqxonalar ekinlardan bo’shagan davrda o’tkaziladi. Bunda tuproqning haydalma qatlamidagi harorat 70°S gacha ko’tariladi. Tuproq qizdirilib yoki par yordamida zararsizlantirilganidan so’ng uni tarkibidagi tuzlarning umumiy konsentratsiyasi yuvib kamaytiriladi. Yuvish 5-8 soat oralatib 3-5 marta o’tqaziladi va har m 2 200-400 l suv sarflanadi. Yuvishdan tashqari 2-2,5 m chuqurlikka gorizontal joylashtirilgan aylanma zovurlardan issiqxona tuprog’iga tuzlarning singib o’tishi oldini olish chora tadbirlari ham nazarda tutilishi kerak. №7 - AMALIY MASHG’ULOT

TUPROQ ARALASHMALARIGA TALABNI ANIQLASH Topshiriq. Talabalarni xo’jalikdagi himoyalangan yerlar uchun tuproq aralashmalariga talabni hisoblashni bajarishga o’rgatish. Uslubiy ko’rsatma. Bu topshiriqni har bir talaba mustaqil bajaradi. Tuproq aralashmalariga talabni aniqlashda solinadigan qatlam qalinligi hisobga olinadi. U maysalarni yetishtirishda u 10-12 sm, pikirovkadan (maysalar siyraklab o’tkazilgandan) so’ng karam va qalampir uchun – 12-15 sm, pomidor va baqlajon uchun – 15-20 sm bo’ladi. Issiqxonalarda hidli ko’katlarni mahsulot uchun yetishtirishda tuproq aralashmasini qatlam qalinligi 15-20 sm ni, bodring va pomidorni yetishtirishda esa 25-30 sm ni tashkil qilishi kerak. Tuproq aralashmani tarkibi uni qanday maqsadlarda foydalanishga bog’liq va ushbu o’quv qo’llanmani 2. bo’limida bayon etilgan. Tuproq aralashmasini komponentlari (tarkibiy qismi) hajmiy massaga ko’ra farqlanadi. 1 m 3 chim tuproqni vazni 1,2-1,3 t ni, chirindiniki – 0,8 t, qumniki – 1,4-1,5 t ni, parnik yoki issiqxona tuprog’iniki – 1,0-1,1 t ni tashkil qiladi. Har bir talaba dars boshida mustaqil topshiriq oladi, bunda yetishtiriladigan karam, pomidor, qalampir va baqlajon ko’chatlarini maydoni va mahsulot olish uchun yetishtiriladigan ko’kat ekinlar, pomidor va bodring maydonlari ko’rsatiladi. 20-jadval Issiqxonalarda ko’chatlarni yetishtirish uchun tuproq aralashmasiga talabni aniqlash t/ t Komponentlarga talab m3 t Ekinlar Yetishtiriladigan m aydon, m 2 Solinadigan qatlam qalinligi, m O „stirish uchun solinadagan qatlam hajm i, m 3 chim tuproq chirindi qum chim tuproq chirindi qum

Ko’chat yetishtirish 1. Karam 2. Pomidor 3. Qalampir 4. Baqlajon Sabzavotlarni yetishtirish 1. Ko’kat ekinlar 2. Pomidor 3. Bodring Topshiriqni bajarish tartibi. Har bir talaba mustaqil topshiriq olgandan so’ng uni bajarishga kirishadi. Buning uchun talabalar o’zlarining ish daftarlariga 1- jadval shaklini chizadilar. Talabalar mazkur o’quv qo’llanmani 2. bo’limini o’qib o’rganish natijasida olgan bilimlari va mazkur amaliy mashg’ulotini bajarishga oid uslubiy ko’rsatmada keltirilgan materiallardan foydalanib, 20-jadvalda ko’rsatilgan hisoblarni bajaradilar. Topshiriqni talabalar 1-jadvaldagi 3-ustunni to’ldirishdan boshlaydilar, buning uchun unga talabadan olingan mustaqil vazifa raqamlarini (sonlarini) kiritadilar. Shundan so’ng, talabalar mazkur mashg’ulotga taalluqli uslubiy ko’rsatmada bayon etilgan ma‟lumotlardan foydalanib, 4-ustunni to’ldiradilar. Bu ustunni to’ldirish sm da emas, balki metrda, ya‟ni 15 sm o’rniga, 0,15 m, 20 sm o’rniga – 0,20 m va hakazo yozish kerak. 5-ustun berilgan yetishtirish maydonini qatlam qalinligiga ko’paytirish yo’li orqali to’ldiriladi, ya‟ni 3-4 ustun ma‟lumotlarini 4ustun ma‟lumotlariga ko’paytiriladi. Natija m 3 da ifodalanadi. Tuproq aralashmasiga umumiy talab (5 ustun) m 3 da aniqlangandan so’ng, talabalar tuproq aralashmasi komponentlarini hajmiga talabni hisoblaydilar. Buning uchun quyidagi aralashmalar tarkibi nisbatlaridan birortasini tanlaydilar: 1) chim tuproq – 70%, chirindi – 25%, qum – 5%; 2) chim tuproq – 60%, chirindi – 35% va qum – 5%. Umumiy tuproq aralashmasiga talabni 100% deb olib, ayrim komponentlarga talabni m 3 da aniqlaydilar. (6, 7, 8 ustunlar). Tuproq aralashmasi

komponetlariga tonna hisobidagini talabini umumiy talab qilinadigan u yoki bu komponet hajmi uni hajmiy vazniga ko’paytirish yo’li bilan aniqlanadi. U mazkur mashg’ulot uslubiy ko’rsatmasida keltirilgan. Agar barcha zarur hisoblashlar o’tkazilib va jadval to’liq to’ldirilgan bo’lsa, topshiriq bajarilgan hisoblanadi. Material va jihozlar: 1. Kalkulyator va chizg’ichlar; 2. Ma‟lumotli (spravochnik) adabiyotlar. Uyga vazifa Tuproq aralashmalar tarkibini o’rganihs bo’yicha TOIFALI JADVAL Tuproq aralashmasi Ko’chatlar uchun O’stirish uchun va boshqa

3. Sabzavot ko’chatlarni yetishtirishda o’g’itlarni qo’llash O’g’itlarning turlari va ularni berish usullari. Issiqxonalarda yuqori unumdor tuproq aralashmalarini qo’llash, ko’chatlarni o’sishi va rivojlanishiga qarab oziqlantirish zarurligini boshqarishni mustasno etmaydi. Bu ko’chatlarni barcha mineral elementlardan iborat oziqa bilan zarur nisbatlarda ta‟minlashga va tuproq eritmasi konsentratsiyasi va uni reaksiyasini maqbul darajada ushlab turishga imkon beradi. Shu bois tuproq aralashmasida yetishtirishda agrokimyoviy tahlillar asosida mineral makro va mikro o’g’itlar qo’llaniladi. Sabzavot ko’chatchiligida qo’llaniladigan organik o’g’itlarni asosiy turi, har xil turdagi hayvonlarning go’ngi va chirindi hisoblanadi. Bundan tashqari u yerda parranda tezagi va sanoat korxonalarining chiqindilaridan ham foydalaniladi. Ularni tarkibi, oziqalik ahamiyati va xususiyatlari bilan talabalar “Agrokimyo” o’quv fanini o’tganlarida tanishganlar. Azotli o’g’itlardan himoyalangan yerlarda asosan ildiz va ildizdan tashqari oziqlantirishda muhim hisoblangan mochevina hamda selitradan foydalaniladi. Azotli o’g’itlarni boshqa turlari bu yerda kamroq qo’llaniladi, chunki ular ayrim nojo’ya ta‟sir ham ko’rsatishi mumkin. Ko’chat yetishtirishda fosforli o’g’itlardan qo’shsuperfosfat yaxshiroq hisoblanadi. O’simliklar pretsipitat va ftorsizlashtirilgan ( обесфторенний ) fosfatni ham yaxshi o’zlashtiradi. Boshqa fosforli o’g’itlar tarkibida aralashmalar ko’p va himoyalangan yerlarda kamroq foydalaniladi. Himoyalangan yerlar uchun kaliyli o’g’itlardan ( сернокислий калий ) kaliy sulfati va kaliyli selitra; magniylilardan – magniy sulfati va kaliy magneziyasi yaxshiroq hisoblanadi.

Murakkab o’g’itlardan himoyalangan yerlarda kalsiyli selitra, ammofos, diammofos, nitrofoskadan foydalaniladi. Oxirgi yillarda himoyalangan yerlarda murakkab o’g’itlar “Rastvorinlar” (kristallinlarga o’xshash) keng qo’llanilmoqda ularni turli markalarining tarkibida azot, fosfor va kaliy bir xil nisbatlarda emas, ularni ayrim bir markalarida magniy ham mavjud. Rossiya Federatsiyasi sanoati tomonidan shunga o’xshagan o’g’itlar, issiqxonalar uchun uch A, B, V markali aralashma ishlab chiqarilmoqda. A marka tarkibida: azot – 10%, fosfor – 5%, kaliy – 20% va magniy – 6%; B markada – azot – 18%, fosfor – 6% va kaliy – 18%; V markada tegishlicha 20, 16 va 10% ni tashkil qiladi. Finlarni “Kemira Agro” firmasi tarkibida azot, fosfor va kaliydan tashqari oltingugurt, bor, marganets, mis, sink, temir, molibden, kobalt va boshqa mikroelementlardan iborat kompleks o’g’itlar chiqarmoqda. Bu o’g’itlar to’g’ri balanslashtirilgan nisbatda oziq moddalarni o’z ichiga oladi va ekologik toza hisoblanadi. Bu o’g’itlarni tarkibi nihoyatda xilma-xil va har bir ekin uchun o’zini markasi tavsiya etiladi. Organik o’g’itlar bilan birga tuproqqa ularni tarkibida bo’lgan mikroelementlar ham solinadi. Shu bois ataylab mikroelementlarni solishga zarurat har doim ham bo’lmaydi. Himoyalangan yerlarda ko’proq bor va mis, kamroq sink va molibden qo’llaniladi. Ularni mutaxassislarni tavsiyalariga ko’ra qo’llash lozim. Hozir kichik ixcham qadoqlangan kompleks mikroo’g’itlar chiqarilmoqda, bunda ularni qo’llash muddatlari usullari va me‟yorlari ham ko’rsatiladi. Himoyalangan yerlarda mineral o’g’itlar har bir ekinni ekishdan oldin, (tuproqlarni asosiy o’g’itlashda), bir yo’la urug’ni ekish bilan birga egatlarga yoki uyalarga solib va o’simliklarini o’suv davrida ildiz va ildizdan tashqari oziqlantirishda beriladi. O’g’itlarni solish miqdori va ularni tarkibi tuproq va o’simliklarni agrokimyoviy tahlili natijalari bo’yicha aniqlanadi. Qo’shimcha oziqlantirishda mineral o’g’itlarni yomg’irlatib sug’orilayotganda berish yaxshi. Sug’oriladigan moslamalarni pastki holatida ildiz

orqali, yuqori holatida esa ildizdan tashqari (tuproq ustki qismi) oziqlantirish ta‟minlanadi. Ko’chatlarni O’zbekistonda ko’pchilik issiqxonalarda yomg’irlatish tizimlari bo’lmaganligi uchun oziqlantirish shlanglar yoki leykalar orqali eritilgan o’g’itlarni purkaladi beriladi. Yirik issiqxonalarda eritmalarini (aralashmalarni) tayyorlash va ularni sug’orish tizimlariga yo’naltirish markazlashtirilgan. Ildiz orqali oziqlantirishda o’g’itlarni umumiy miqdori m 2 ga 70 g dan, aralashmani umumiy konsentratsiyasi esa 0,7% dan ko’payib ketmasligi (maqbul 0,15-0,20%) kerak. Bir oziqlantirishda eritma sarfi 8 l/m 2 , sug’orish davomiyligi 10 minut. O’g’itlarni berish tizimi. O’simliklarni oqilona oziqlantirish tizimi yetishtiriladigan ekinlarni xususiyatlarini, ularni oziq elementlarni o’zlashtirish jadalligini, tuproq tarkibidagi oziq elementlarni hisobga olishi kerak. Qo’shimcha o’g’itlarga talab tuproq tarkibida organik o’g’itlarni, ularni oziq elementlar bilan ta‟minlanganlik darajasini, foydalaniladigan o’g’it turlarini inobatga olib hisoblanadi. Asosiy o’g’itlashdan oldin tuproq tarkibida organik moddalar, uni nisbiy va hajmiy vazni, chegaralangan dala nam sig’imi, g’ovakligi, o’zlashtiriladigan (singdiriladigan) shakldagi azot, fosfor, kaliy va kalsiy, magniy hamda xlor, tuzlar umumiy konsentratsiyasi va pH ni aniqlaydilar. Oziq elementlar tarkibining maqbul darajasi, asosiy o’g’itlashdan hamda o’suv davrida qo’shimcha oziqlantirishdan oldin quyidagi formulalar bo’yicha hisoblanadi: А  V  2  15 ; B  V  2  15 ; G  ( V  2  15)  0,2 1,5 3 bunda: A –mutlaq quruq tuproqda kaliyni optimal tarkibi, mg/100 g;

B – tuproqda azotni optimal tarkibi (ammiakli va nitratli), mg; G – 100 g tuproqda magniyni optimal tarkibi, mg; V – 100 tuproqda organik moddalarni tarkibi, %. Tuproqda oziq moddalarni tarkibi quyidagicha tavsiflanadi: A, B, G 1/3 gacha past; qoniqarli – 1/3 dan to 2/3 gacha; me‟yorida 2/3 dan to 1 gacha; yuqori – 1 dan to 1/3 gacha va baland – 1-1/3 A, B, G dan yuqori. 21-jadval Tuproqni oziq moddalar bilan ta‟minlanganligiga ko’ra o’g’itlarni me‟yorlari Oziqali moddalar bilan ta‟minlanganligi Ta‟sir etuvchi modda hisobida o’g’itlarni me‟yori, kg/ga N P2O5 K 2 O MgO Pomidor Past 315-250 600-450 1000-780 250-150 Me‟yordan past 250-190 450-230 780-170 150-100 Qoniqarli 190-130 230-0 570-390 100-60 Me‟yordanbaland 130-60 0 390-180 50-30 Ortiqcha 60-0 0 180-0 30-0 Bodring Past 252-162 600-450 390-260 70-50 Me‟yordan past 168-84 450-230 260-130 60-30 Qoniqarli 84-0 230-0 130-0 30-0 Me‟yordan baland 0 0 0 0 Ortiqcha 0 0 0 0 Fosforni tarkibi aniqlanilganda quyidagi shkaladan foydalaniladi (organikani me‟yori hisobga olinmaydi): past 100 g tuproqda 02 mg; qoniqarli 2-4; me‟yorida 4-6; yuqori 6-8 va baland 8 mg dan yuqori.

O’zbekiston sharoitidagi tuproqlarda organik moddalarni tarkibi 30% sezilarli kam bo’lganda, asosiy o’g’itlashda mineral oziqali elementlarni quyidagi me‟yorlarda solish zarur (21-jadval). Tuproq aralashmasini eng chegaraviy konsentratsiyasi quyidagi formula bilan aniqlanadi: bunda: V – organik moddalarni tarkibi (miqdori), foizda. Chet davlatlarda ko’pchilik issiqxona kombinatlari tahlilni hajmiy uslubiga o’tganlar, bu nam tuproqda oziq elementlar tarkibini tez va yetarli aniq aniqlash imkonini beradi. O’zbekistonda bu uslub qo’llanilmaydi, chunki u hajmiy og’irligi 0,3-0,8% bo’lgan va g’ovakliligi 60-90% bo’lgan tuproqlar uchun ishlab chiqilgan. Rivojlangan mamlakatlarda o’g’itlarga talabni, rejalashtirilgan hosil bilan chiqib ketadigan oziq moddalar bo’yicha aniqlash uslubi ham qo’llaniladi. Bunda quyidagilar qabul qilingan: bodringda – azot – 1,4, P 2 O 5 – 0,37, K 2 O – 2,2, CaO – 1,2, MgO – 0,2; pomidorda tegishicha – 3,2; 0,4; 5,2; 3,8; 3,8; 0,5; qalampirda – 4,0; 0,6; 4,7; 2,4; 0,5; rediskada – 3,3; 0,7; 4,0; 2,0; 3,3. Suvda eriydigan oziq moddalarni tuproqdan o’zlashtirish koeffitsienti – 100%, o’g’itlardan fosforni – 30- 40%, azot i kaliyni esa – 75-85% deb qabul qilingan. Oziq elementlarga umumiy talab o’z tarkibiga mineral o’g’itlar bilan bir qatorda organik o’g’itlarni ham oladi. Barcha me‟yor asosiy o’g’itlash va oziqlantirish o’ratsida taqsimlanadi. O’zbekistonda bu uslub ham hozircha qo’llanilmaydi, chunki ular juda o’zgaruvchan bo’lganligi uchun o’g’itlar bilan solinadigan va tuproqda mavjud oziq elementlardan foydalanish koeffitsientlarini hisobga olishni talab qiladi. Asosiy o’g’itlashda mineral o’g’itlarni to’liq me‟yorlari solinadi, keyincha- lik ekin ekilgandan 4-5 hafta o’tguncha qo’shimcha oziqlantirish o’tkazilmaydi. Asosiy o’g’itlash singari hisoblangan, o’g’itlar me‟yorini bo’lib-bo’lib, bir oy mobaynida 3-4 oziqlantirishda solinadi. Har bir oziqlantirishda beriladigan o’g’it

miqdori ma‟lum muddatda hosil bilan olib ketadigan oziq moddalar hisobi bo’yicha aniqlanadi. Ildiz orqali oziqlantirilganda o’g’itlarning umumiy miqdori har m 2 ga 70 g dan, eritmaning umumiy konsentratsiyasi esa 0,7% dan oshmasligi (maqbuli 0,15- 0,20%) kerak. Bir oziqlantirishga eritma sarfi 8 l/m 2 , sug’orishni davomiyligi 10 daqiqa. Quruq o’g’itlarni qator orasiga solib tuproqni yumshatib aralashtirish ildiz tizimini zararlash bilan bog’liqdir. SHuning uchun o’g’itlarni qator orasiga sochib berishni chetlab o’tib, ularni sug’orishda berilgani yaxshi. O’simliklar tomonidan ayrim oziqali mineral elementlarni singdirilishi yoritilganlik darajasiga bog’liq. Quyoshli ob-havoda o’simliklar ko’proq azotni va kamroq kaliyni singdiradi, bulutli havoda aksincha. Shu bois yorug’lik yetarli bo’lmaganda qo’shimcha oziqlantirishda azot va kaliyni 1:2 nisbatda, yaxshi bo’lganda 1:1 nisbatda qo’llaniladi. Tuproq aralashmasini reaksiyasi ishqorli, tuproq harorati past bo’lganda, ildizlar qisman shikastlanganda, ya‟ni oziq elementlarni o’simliklar bemalol o’zlashtiraolmayotgan vaqtda ildizdan tashqari barglar orqali qo’shimcha oziqlantirishga zaruriyat tug’iladi. Ammo, bunga ishqivoz bo’lmaslik (qiziqib ketmaslik) kerak, chunki tez-tez ildizdan tashqari oziqlantirish, barglarni qarishini tezlatadi. Ildiz va barglar kuyib ketmasligini oldini olish uchun qo’shimcha oziqlantirish nam tuproqlarda olib boriladi, undan so’ng barglardagi o’g’itlar toza suv bilan yuviladi. Ko’chatchilikda ildizdan tashqari qo’shimcha oziqlantirish ham qo’llaniladi. Ularni qishda yorug’lik, havo va tuproq harorati past, ildiz tizimini faoliyati uchun sharoitlar maqbul bo’lmagan vaqtlarda ayniqsa samaralidir. Bodringni ildizdan tashqari, qo’shimcha oziqlantirish uchun 0,3% li oziqali eritmadan foydalaniladi, uni 10 l tarkibida 10-12 g superfosfat (suv so’rimi), 10-12 g kaliyni bir almashgan nordon birikmasi 5-7 g, ammiakli selitra yoki mochevina; pomidor uchun 10 l suv tarkibida yuqoridagi elementlar (8-10, 10-15 va 15 g) bo’lgan oziqali aralashmadan

foydalaniladi. Ildizdan tashqari qo’shimcha oziqlantirishni bulutli havoda kun davomida, quyoshli kunlarda kechki vaqtda, barg sathida namni parlanishi pasayganda o’tkazish kerak, aks holda barglarni kuydirishi mumkin. 1000 m 2 issiqxonaga 250-300 l ishchi eritma sarflanadi. Ildiz orqali oziqlantirish ildizdan tashqari oziqlantirish bilan bog’lab olib boriladi. O’simliklarni ildizdan tashqari oziqalar eritmasi bilan oziqlantirishni zararkunanda va kasalliklarga qarshi zaharli moddalarni qo’llash bilan bir vaqtda o’tkazish mumkin. Bu holatlarda tayyorlangan yeritma aralashmalari ayrim o’simliklarda sinab ko’riladi. Ayrim ildizdan tashqari oziqlantirishda antikrazin preparatini ham qo’llaydilar. Himoyalangan yerlarda qo’llaniladigan organik o’g’itlarning asosiy xillari turli xildagi hayvonlar go’ngi va chirindi hisoblanadi. Bulardan tashqari, bu yerlarda parranda tezagi sanoat chiqindilari ham foydalaniladi. Talabalar ular tarkibi, oziqali qiymati va xususiyatlari bilan “Agrokimyo” o’quv fanini o’rganayotganlarida tanishganlar. Go’ng, nisbatan, muhim organik o’g’it hisoblanadi. Uni hosilga ta‟sir etishi va qiymati uni tarkibida saqlanayotgan oziqa elementlari shakli va miqdori bo’yicha aniqlanadi. Go’ngda azotni ko’p qismi oqsil shaklida va 15-25% esa ammiak holida bo’ladi. O’simliklar azotning to’rtdan bir qismini oson o’zlash- tirishi mumkin. O’simliklar azotga nisbatan go’ngni fosfor kislotasini oson o’zlashtiradi, chunki uni 30% dan ko’p qismi eruvchan shaklda bo’ladi. Go’ngdagi kaliyni taxminan 70-75% suvda erigan holatda bo’ladi. Go’ng tarkibida mikroelmentlardan bor, marganets, kobalt, mis, rux va molibdenlar bor. 300 t go’ng 1 gektarga solinsa u o’zi bilan birga tuproq tarkibiga 10 t kul moddalarini, shu jumladan 150 kg azot, 330 kg fosfor, 1500 kg kaliy, 600 g marganets, 100 g bor, 600 g kalsiy, 120 g molibden, 60 g kobaltlarni kiritadi. O’simliklarni oziqlanishiga go’ng karbonat angidrid gazi bilan ta‟sir etib, tuproqda sodir bo’layotgan mikrobiologik jarayonlarni tezlatib uni donadorli-gini

yaxshilaydi. Go’ng issiqxonalarga solinishidan oldin 4-6 oy mobaynida biotermik ishlovdan o’tishi – kompostirlanishi shart. Issiqxona sabzavotchiligi sharoitida tuproqdan surunkali foydalanishda mineral o’g’itlar aniq (ma‟lum) talablarga javob berishi kerak. Ular yuqori konsentratsiyali, ballastsiz (qoldiqsiz) bo’lishi, tarkibida zararli aralashmalar xlor, ftor, natriy, margimush, bauretlarni bo’lmasligi shart. Tuproq eritmasi muvozanatini buzmaslik uchun, uzoq muddat tuproqqa u yoki bu o’g’itni bir xilini solishga yo’l qo’ymaslik kerak. Tuproqlar tarkibida tuzlar miqdori ko’payib ketsa suvda eritmaydigan, ammo o’simliklar o’zlashtiraoladigan murakkab o’g’itlarni qo’llanilgani ma‟qul. Himoyalangan yerlarda azotli o’g’itlardan asosan ildiz orqali va ildizdan tashqari oziqlantirishda nisbatan qimmatli bo’lgan mochevina ishlatiladi, shuningdek ammiakli kaliy va kalsiyli selitradan ham foydalaniladi. Bu yerda azotli o’g’itlarning boshqa turlari kam ishlatiladi, chunki ular o’simlikka ayrim noxush ta‟sir etadi. Himoyalangan yerlarda fosforli o’g’itlardan mono ko’pkaliyli fosfat va qo’sh superfosfat eng yaxshi hisoblanadilar. O’simliklar pretsipitat va ftorsizlantirilgan fosfatni ham yaxshi o’zlashtiradilar. Boshqa fosforli o’g’itlar ko’p aralashmalarni o’zida saqlaydi, shuning uchun ular himoyalangan yerda kam ishlatiladi. Himoyalangan yerar uchun kaliyli o’g’itlardan kaliy sulfat va kaliyli selitra; magniylilardan –magniy sulfat va magniy selitra eng yaxshi hisoblanadi. So’nggi yillarda, tarkibida azot, fosfor, kaliy va magniyni xar xil miq-dorda saqlaydigan turli rusumli, ammo nisbatlari yaxshi muvozanatlashtirilgan murakkab o’g’itlarni himoyalangan yerlarda keng qo’llash o’z o’rnini topmoqda. Suvda to’liq eriydigan o’g’itlarni oziqlantirish uchun qo’llash eng yaxshidir. Suvda eritilgan mineral o’g’itlarni tuproqgruntga solish fertatsiya deb ataladi. Bu usul quruq o’g’itni asosiy berish va qator orasiga salishga nisbatan yuqori hosildorligi va suvni hamda o’g’itni kam sarflanishi hisobiga o’simliklarni oziqa

elementlariga bo’lgan talabini yaxshi qondiraolishi hisobiga iqtisodiy samara berishi bilan tavsiflanadi. Rossiya Federatsiyasi sanoati issiqxonalar uchun uch rusumli (markali): A, B, V o’g’itlar aralashmasini ishlab chiqarmoqda. A rusum tarkibida: azot – 10%, fosfor – 5%, kaliy – 20% va magniy – 6%; B rusumda azot – 18%, fosfor – 6% va kaliy – 18%; V rusumda– 20, 16 va 10% saqlanadi. Rossiya Federatsiyasida Noreks Gidro firmasi issiqxonalar uchun tarkibida makroelementlar va mikroelementlar bilan bir qatorda oson o’zlashtiriladigan birikma ko’rinishidagi xelatlari bo’lgan kristalon deb ataladigan murkkab o’g’itlar kompleksini ishlab chiqarmoqda (22-jadval). 22-jadval Kristalon (issiqxonalar uchun suvda to’liq eriydigan o’g’itlar) Kristalon Tarkibi, % N+P+K+MgO N – hammasi N- NO 3 N- NH 4 N – karb. P2O 5 K 2 O Mg O S EC Siren 19+6+6 19 3,4 15,6 – 6 6 1 1 6 1,7 Siren yorlig’i 20+8+8+2 20 6,8 13,2 – 8 8 2 1 2 1,6 Lazur 20+5+10+2 20 7,9 12,1 – 5 10 2 1 0 1,5 Maxsus 18+18+18+3 18 4,9 3,3 9,8 18 18 3 2 0,9 Sariq 18+18+18 18 9,8 8,2 – 18 18 0 0 1,3 Ko’k yorliq 13+40+13 13 4,4 8,6 – 40 13 0 0 1,0 Havorang 17+6+18+2 17 8,0 9,0 – 6 18 2 1 2 1,6 Havorang yorliq 19+6+20+3 19 11,9 7,1 – 6 20 3 3 1,4 Oq 13+5+26+3 13 7,0 6,0 – 5 26 3 9 1,5 Oq yorliq 15+5+30+3 15 11,3 3,7 – 5 30 3 2 1,3

Qizil 12+12+36 12 10,1 1,9 – 12 36 1 1 1,2 Olovrang 6+12+36+3 6 4,5 1,5 – 12 36 3 8 1,3 Jigarrang 3+11+38+4 3 3,0 – – 11 38 4 1 1 1,3 Kristalonlarning barcha turlari tarkibida mavjud mikroelementlar: V – 0,025%, Mo – 0,004%, Cu* – 0.01%, Fe** – 0,04%, Zn – 0,025% (* – 70% EDTA xelatlar shaklida; ** – 100% EDTA yoki DTRA xelatlar shaklida) Bu mamlakatda OAJ «Buyskiy kimyo zavodi» issiqxonalar uchun suvda eriydigan oddiy va kompleks o’g’itlarni ishlab chiqaradi. Oddiylari qatoriga: tarkibida 1% rN – 6,0, ES – 0,9 mSm/sm mavjud bo’lgan 11,6% nitrat azoti, 16,6% kalsiyli kristallashtirilgan kalsiyli selitra (Ca(NO 3 ) 2 +4H 2 O); rN – 5,5-6,5, ES – 0,9 mSm/sm li tarkibida nitarat azoti – 10,9%, magniy oksidi – 15,7 bo’lgan magniyli kristllangan selitra (Mg(NO 3 ) 2 +6H 2 O); rN – 6,4, ES – 1,3 sMs/sm eritmali tarkibida K 2 O – 55% dan kam bo’lmagan tozalangan kaliy sulfat (K 2 SO 4 ); tarkibida MgO – 16,9%, S – 15,5% bo’lgan kristallangan magniy sulfatlar kiradi. Bu OAJ «Buyskiy kimyo zavodi» suvda eriydigan kompleks o’g’itlardan: tarkibida R 2 O 5 – 52% va K 2 O – 34% bo’lgan kaliy monofosfat ; makroelementlar va mikroelementlari miqdori va nisbati jihatidan farqlanadigan xelat shaklida bo’lgan 16 rusumli Akvaril ; tarkibida xelat shaklidagi Fe, Mn, Zn, Cu va Ca bo’lgan, shuningdek oddiy ko’rinishda Mo va B ni saqlaydigan Akvamiks ishlab chiqaradi. Bu o’g’itlar to’g’ridan-to’g’ri zavoddan va turli firmalar orqali MDH mamlakatlariga sotiladi. «Xayfa Kemikalz» firmasi kompleks o’g’itlardan: tarkibidagi Fe, Mn, Cu, V va Mo mikroelmentlari xelat shaklida bo’lgan, N, R, K va S lari miqdori va nisbati jihatidan farq qiladigan 7 ko’rinishdagi rusumli Poli-fid ; tarkibidagi NRK miqdori va nisbati jihatidan farq qiladigan, oziq moddalarini 4-8 oy mobaynidan chiqarib borishga moslangan polmer qobiqli 8 rusum ko’rinishdagi Multikod ishlab chiqaradi va o’zlarining vakillari orqali Rossiyada va MDH mamlakatlarida sotadilar.

Bu firmalar shuningdek tarkibida makro va mikroelementlar bilan boyitilgan kaliy, kalsiy va magniyli selitralar, kaliy monofosfatni turli ko’rinishlarini o’zida saqlaydigan suvda eriydigan oddiy o’g’itlarni Multi nomda ishlab chiqaradilar. Multi nomi so’ziga qaysi moddalar bilan boyitilgan bo’lsa, ularning ramzlari qo’shiladi. Finlandiyaning «Kemira Agro» firmasi tarkibida azot, fosfor va kaliydan tashqari oltingugurt, bor, marganets, mis, rux, temir, molibden, kobalt va boshqa mikroelementlari bo’lgan kompleks o’g’itlar ishlab chiqaradi. Bu o’g’itlar oziq moddalari to’g’ri muvozanatlashtirilgan nisbatga ega va ekologik sofdir. Ular tarkibi jihatidan turli xilda bo’lib, har xil ekinlar uchun foydalanishi mumkin (23- jadval). 23-jadval AO «Kemira Agro» suvda eruvchan o’g’itlarning tavsifi O’g’itlar Tarkibi, % Kemira kombi Kemira gidro Kemira super Kemira universal Magniy nitrat Kaliy nitrat Kalsiyli selitra Azot 14,0 6,4 11,0 10,0 9,4 13,8 15,5 Fosfor 11,0 11,0 24,0 (R 2 O 5 ) 20,0 19,0 Kaliy 25,0 31,0 24,0 (K 2 O) 11,0 46 (K 2 O) 0,2 Oltingugurt 1,8 4,0 6,0 2,5 Magniy 1,4 2,7 1,0 8,1 Temir 0,1 0,1 0,5 0,1 Bor 0,02 0,02 0,08 0,15 Mis 0,01 0,01 1,0 0,1 Marganets 0,1 0,1 0,4 0,7 Rux 0,01 0,01 0,2 0,1 Molibden 0,002 0,002 0,1 0,01 Kobalt 0,001 0,001 Yod 0,001 0,001 Xrom 0,001 0,001 Selen – 0,006

Bu firma shunindek, suvda eriydigan oddiy magniy nitrat va kaliy nitarat o’g’itlarni ham ishlab chiqaradi. Pi-Dji Miks firmasi, firma nomi bilan N : R : K ni miqdori va nisbati jihatidan bir-biridan farq qiladigan, ammo u yoki bu mikroelementlarni bir xil miqdorda saqlaydigan, suvda eriydigan o’g’itlarni 3 kompleksini ishlab chiqaradi (24-jadval). Firmalar shu bilan bir qatorda ta‟sir qilishini stimullashtirishga yo’naltirilgan tarkibida bir yoki bir necha mikroo’g’itlari bo’lgan suva eruvchan mikroo’g’itlarni ishlab chiqarmoqda. «Norsk-Gidro» firmasi bunday mikroo’g’it-lardan: tarkibida B, Ca, Cu, Fe, Zn, Mo, Mn mikroelementlari bo’lgan ildizdan tashqari oziqlantirishda juda yaxshi ta‟sir etadigan Tenso kokteyl ; temir etishmasligini tezda bartaraf etish xususiyatiga ega bo’lgan, dori hisoblanadigan Xolat jeleza tenso Fe ; tarkibida helat shaklida barcha oziq moddalar majmuasi bo’lgan konteyner va tuvaklarda barglarini chegaralangan fazada o’sishida ularni o’sishini tezlatishda va bargi orqali oziqlantirishda qo’llaniladigan Albatros ishlab chiqaradi. 24-jadval Pi-Dji Miks firmassi PG Mix o’g’itlarining tavsifi Oziqa elementi Formulasi PG Mix 14+16+18 PG Mix 12+14+24 PG Mix 15+10+20 Azot N 14,0 12,0 15,0 NH 4 8,5 5,0 6,5 NH 3 5,5 7,0 8,5 Fosfor P 2 O 5 umumiy 16,0 14,0 10,1 Suvda eruvchan P2O5 15,2 13,3 9,5 Kaliy K 2 O 18,0 24,0 20,0 Magniy MgO 0,8 2,0 3,8 Mikroelementlar B 0,03 0,03 0,03 Cu 0,15 0,15 0,15 Mn 0,16 0,16 0,16 Mo 0,20 0,20 0,20

Fe umumiy 0,09 0,09 0,09 Suvda eruvchan Fe 0,09 0,09 0,09 Zn 0,04 0,04 0,04 «Agro-Master» firmasi (Krasnodar) tarkibida mikroelementlar to’plamiga ega bo’lgan, kimyoviy tez ta‟sir etadigan, suvda eruvchan o’g’itlar kompleksini ishlab chiqarmoqda. SHular qatoriga mezo- va mikroelementlarga (Fe – 10%; Mg – 8 %; Mn – 10%; Zn – 10%) ega bo’lgan – vreksil ; bir qancha EDTA xelatli (Ca – 10%; Cu – 15%; Fe – 13%; Mg – 6%; Mn – 13; Zn – 15%) – Xelafarm ; Borni (B – 11%) chegaralangan birikmasi bo’lgan – boroplyus ; streslar oldini oladigan va metabolik jarayonlarni tezlashtiradigan – Megafol ; mevalar rangini saqlanishini yaxshilaydigan, qandlar miqdorini ko’paytiradigan va erta hosil olishni ta‟minlaydigan – Svit ; tuproqqa kimyoviy ishlov berilganidan so’ng ildiz tizimini va tuproq mikrofloralari faolligini rivojlantirish, regenratsiya qilish uchun – Viva ; tomchilatib sug’orish tizimida ko’chatlarni o’tkazish va tomir otishini tezlatish, ildiz tizimini rivojlantirish uchun qo’llaniladigan – Radifarm ; kalsiy asosli (Ca – 15%), xelatli (LPCA) – Kalbit S suyuq o’g’it; mikroelementlar xelatlar aralashmasi – Gidromiks ; tomchilatib sug’orish uchun DP Fe 11% li DTPA temir xelatlar kiradi. Bu firmalar o’g’itlari O’zbekiston bozoriga olib kelinmoqda. Gretsiyaning «AGROLOQX» firmasi gel ko’rinishidagi, tarkibida 25% dan N, P 2 O 5 , K 2 O va xelat shaklidagi quyidagi mikroelementlari: V – 0,06%, Mn – 0,015%, Zn – 0,003%, Fe – 0,07%; Cu – 0,003%; Mo – 0,015% bo’lgan suvda eruvchan ekologik sof DYNA×yel o’g’itini keng miqyosda sotmoqda. O’g’it ildiz orqali oziqlantirilganda 1000 l suvga 1 kg va ildizdan tashqari oziqlantirilganda esa 700 l suvga 1 kg qo’shib qo’llaniladi. Go’ng yoki boshqa organik o’g’itlar solingan yer haydalganidan (shdgor qilinganidan) so’ng asosiy mineral o’g’itlar tuproqqa beriladi. Ular quruq holda tuproq yuzasiga qo’lda yoki issiqxona traktoriga osilgan sochuvchi bilan sochiladi.

Tomchilatib va yomg’irlatib sug’orish davrida mineral o’g’itlar bilan oziqlantirish yaxshi. Sug’orish moslamasini pastga qaragan holati ildiz orqali, yuqori holatda bo’lishi – ildizdan tashqari va ildiz orqali oziqlantirishni ta‟min- laydi. Issiqxona sabzavotchiligida tarkibida makroelementlardan tashqari oson o’zlashadigan helatlar shaklidagi mikroelementlari bo’lgan muvozanatlashtirilgan kompleks o’g’itlarni qo’llash maqsadga muvofiqdir. Issiqxona uchun kerakli, foydalanilayotgan barcha markadagi o’g’itlarni bir idishda aralashtirib eritish mumkin, bunda oziqa elementlarni zarur mutanosibligi teng bo’lishi kerak. O’g’itlarni oson aniqlash (ajratib olish uchun) qulay qadoqlangan va turli xildagi ranglarga bo’yalgan bo’lishi kerak. O’g’itlarni tuproqqa solishda ularni tuproq eritmasining reaksiyasiga ta‟siri kuzatilishi zarur. Issiqxona tuproq reaksiyasiga muvofiq o’g’itlarni fiziologik nordon yoki ishqoriyligi tanlanishi zarur. Issiqxona tuprog’i foydalanilayotganida tarkibi qattiq suv, foydasiz aralashmalari (ballasti) ko’p o’g’itlarni qo’llash hisobiga sho’rlanishi mumkin. Sho’rlanishiga qarshi kurashning yaxshi usuli – yaxshi ishlaydigan drenaj tizimi sharoitida tuproqni yuvishdir. Tuproq yuvilishidan oldin haydaladi, tekislanadi. Sho’r yuvish me‟yori tuproqning nam sig’imi, sho’rlanish darajasi va tabiatiga ko’ra quyidagi formula bilan aniqlanadi: M = R – m + nP bunda M – sho’r yuvish me’yori, m 3 /ga; R – tuproqdagi zahira suv, amaldagiga teng NV, m 3 /ga; m – sho’r yuvishdan oldidan tuproq atrkiidagi zahira suv, m 3 /ga; n – sho’rlanish daraajsi va tabiatiga bog’liq bo’lgan, raqamli koeffitsienti (issiqxona tuprog’i uchun 0,25-0,50) Sho’rni yuvishda gektariga suv sarfi 1500-2500 m 3 /ga. Bu me‟yordagi suv 3- 5 martada beriladi. Birinchi sug’orishdan so’ng 5- 8 soat, so’nggi sug’orishlar orali-g’ida esa 8-12 soat o’tishi kerak.

№8 - AMALIY MASHG’ULOT ISSIQXONALARDA SABZAVOT KO’CHATLARNI YETISHTIRISHDA O’G’ITLARGA BO’LGAN TALABNI ANIQLASH Topshiriq. Issiqxonalarda sabzavot ko’chatlarini yetishtirishda xo’jalikni mineral o’g’itlarga talabni aniqlashni o’rganish. Uslubiy ko’rsatmalar. Mineral o’g’itlarga talabni aniqlash bo’yicha ko’nikmalarga ega bo’lish uchun har bir talaba bu topshiriqni mustaqil bajaradi. Buning uchun har bir talaba o’qituvchidan bodring va pomidor ko’chatini yetishtirishda o’g’itlarga talabni hisoblash bo’yicha ikki-uchta vazifa oladi. Buning uchun mazkur o’quv qo’llanmani 3. xulosasida bayon etilgan materiallarga amal qilish talab qilinadi. Himoyalangan yer sabzavotchiligi va agrokimyo kabi ma‟lumotli adabiyotlardan foydalanish ham maqsadga muvofiq. O’zbekistonda tuproq tarkibida organik moddalar yuqori bo’lmaganligi uchun asosiy o’g’itlashda va qo’shimcha oziqlantirishda mineral oziqali elementlarni quyidagi me‟yorlarda solish tavsiya etiladi (25-jadval). Asosiy o’g’itlashda bir marotaba, mineral o’g’itlarni to’la miqdori beriladi, keyin o’simliklar ekilgandan boshlab to’rt-besh hafta davomida qo’shimcha oziqlantirish o’tkazilmaydi. O’suv davri davomida tuproq tarkibidagi oziq elementlarni oyda bir aniqlanadi. Tavsiya etilgan me‟yor uch-to’rtga bo’lib beriladi, bunda qo’shimcha oziqlantirishda solinadigan mineral o’g’itlarni umumiy miqdori 1 m 2 10-20 g dan oshib ketmasligi, aralashmaning konsentratsiyasi esa 0,1- 0,2% dan baland bo’lmasligi kerak. 25-jadval Tuproqqa solish uchun tavsiya etiladigan oziqali elementlarni miqdori Element O’simliklarni Solish me‟yorlari, g/m 2

tarkibi, mg/kg oziq element-lari bilan ta‟minlanganlik darajasi Bodring Pomidor bir oy davomida asosiy o’g’itlashda qo’shimch a oziqlantirishda bir oy asosiy davomida o’g’it- qo’shimcha lashda oziqlan- tirishda Azot 100 gacha Past 30-20 25,2-16,2 35-25 32-25 100-200 Me‟yordan past 20-10 10,8-8,4 25-15 16-19 200-300 Qoniqarli 10-5 84-0 15-5 19-13 300-400 Me‟yordan baland 5-0 0 5-0 13-60 400 dan yuqori Ortiqcha 0 0 0 60-0 Fosfor 30 gacha Past 50-35 50-45 50-35 60-45 30-60 Me‟yordan past 35-20 45-23 35-20 45-23 60-90 Qoniqarli 20-5 23-0 20-5 23-0 90-120 Me‟yordan baland 5-0 23-0 5-0 0 120 dan yuqori Ortiqcha 0 0 0 0 Kaliy 240 gacha Past 60-40 35-26 100-70 100-78 250-500 Me‟yordan past 40-20 26-13 70-40 78-57 500-750 Qoniqarli 20-0 13-0 40-10 57-37 750-1000 Me‟yordan baland 0 0 10-0 37-18 1000 dan yuqori Ortiqcha 0 0 0 18-0

Topshiriqni bajarish tartibi. Mazkur amaliy mashg’ulot topshirig’ini bajarishda toifali jadval asosida mineral o’g’itlarning sabzavot ko’chatlariga ta‟siri bo’yicha toifalarga ajrating. Material va jihozlar: 1. Kalkulyator va chizg’ichlar; 2. Himoyalangan yer sabzavotchiligi va agrokimyo ma‟lumotli adabiyotlari; 3. Plakatlar. Uyga vazifa:Toifali jadvalni tuzing. O’g’itlar Toifa va xususiyatlari Azotli Fosforli Kaliyli 4. Sabzavot ko’chatlari va ekinlarini gidropon uslubda yetishtirishda oziqlantirish Gidroponika tarixi va turlari. Gidropon uslubda yetishtirishda ildiz joylashgan muhit sifatida tuproq o’rnida ishlatiladigan turli xildagi materiallar xizmat qiladi, o’simliklarni oziqlantirish mineral tuzlarning suvdagi eritmasi yordamida amalga oshiriladi. Gidroponika tushunchasi grekcha hydor – suv, nam va ponos – mehnat, ish so’zlaridan kelib chiqqan. O’simliklarni gidroponikaga qarama-qarshi holda tuproqda yoki erda o’stirishni endi geoponika (geo – er grekcha so’zdan olingan) deb atalmoqda. O’simliklarni tuproqsiz, sun‟iy sozlanadigan sharoitda o’stirish, oddiy issiqxona tuprog’ida o’sitirishga nisbatan afzalligi bor. Bunda issiqxona maydoni oqilona foydalaniladi, ildizdan oziqlanishi sharoiti yaxshilanadi, qulay suv-havo tartiboti sharoti yaratiladi. Bu uslub himoyalangan yerlarda ishlab chiqarish jarayonlarini mexanizatsiyalash va avtomatlashtirishga katta imkonyatlar ochadi. O’simliklarni tuproqsiz muhitda o’stirish qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishida o’simliklar oziqlanishini o’rganish natijasida yuzaga kelib va u XVII-XIX asrning

mashhur fiziolog olimlari nomlari bilan bog’liqdir. K.A.Timiryazev o’simliklarni tuproqsiz sharoitda o’stirishni ommalashtirish maqsadida 1896 yil Nijegorod yarmarkasida ko’rgazma tashkil etgan. Gidroponika atamasini Kaliforniya universiteti professori U.Gerike kiritgan, sanoatlashgan gidroponika rivojlanishi uni nomi bilan bog’liqdir. U 1929 yilda suv o’simligi uslubini qo’lladi. U 1 m 2 dan yil mobaynida 60 kg pomidor olishga muvaffaq bo’lgan. Bu AQSH, Buyuk Britaniya, Germaniya, Fransiya, Italiya va xususan Yaponiyada takomillashtirishga asos bo’lib xizmat qildi va 1946 yil Tokio yaqinida eng katta maydoni 22 gektar bo’lgan gidroponikum qurilgan edi. MDH mamlakatlarida amalda gidroponikani qo’llashga V.A.Chesnokov va E.N.Bazirinalarning 1935-1940 yillarda SanktPeterburg universitetida o’tkazgan ishlari yordam berdi. Ular rasmiy o’g’itlar va texnik tuzlar asosida oziqa eritma-sini ishlab chiqdilar, u hozirgi davrgacha sanoatlashgan gidropon qurilmalarida qo’llanilmoqda. 1950-1960 yillar mobaynida ko’pchilik ilmiy-tadqiqot institutlari gidroponika usulini takomillashtirish bo’yicha izlanishlar o’tkazdilar. Birinchi marta gidroponika uslubini MDH sanoat miqyosida qo’llash 1959 yilda “Teplichniy” (Moskva shahri) sovxozining qishki angar issiqxonasida amalga oshirilgan. 1970-1980 yillar MDH mamlakatlarida 120 ga issiqxonalarda gidroponika uslubi qo’llanilgan. O’zbekistonda 70-80 yillarda Toshkent issiqxona kombinatida 4 ga gidropon issiqxonadan foydalanilgan. Gidropon turlari va ularning tavsifi. Ildiz oziqlanadigan muhitni fizik- kimyoviy xususiyatlari, oziqlanish tizimi, texnologik jihozlarini konstruktiv hal etilishiga ko’ra gidroponika quyidagi 5 asosiy turlarga ajratiladi: • suvli ekin – ildiz oziqlanadigan muhit oziq tuzlarining suvdagi eritmasi hisoblanadi; • agregatoponika – ildiz oziqlanadigan muhit qattiq materialli (agregatli) substrat (lotinchada aquareqatus – mexanik aralashma yoki bir xil zarrachalarning

mexanik birikmasi) bo’lib vaqti-vaqti bilan mineral o’g’itlarning eritmasi berib turiladi; • xemoekin (xemokultura) (lotincha chemia – kimyo, cultura – yetishtirish, ishlov berish so’zlaridan olingan) ildiz oziqlanadigan muhit oziqali eritma bilan ho’llanib turiladigan, g’ovak organik materialdir; • ionitoponika – ildiz oziqlanadigan muhit katta zarrachalardan iborat bo’lib, ikki mo’mli: kationit va anionitli aralashma ko’rinishida, ularni ionlari qisman mineral tuzlarning ionlari bilan almashtirilgan; • aeroponika (grekcha aer – havo so’zidan olingan) – havo ildiz oziqlanadigan muhit hisoblanadi. Bu o’simliklarning ildiz tizimi maxsus so’kchaklarning qorong’i havo bo’shlig’iga joylashtirib oziqa eritmalar ildizga forsunkalar yordamida vaqti-vaqti bilan purkaladi yoki ildizlari trubaga joylashtirilib vaqti-vaqti bilan shu truba orqali oziqa eritma oqiziladi. 26-jadval Agregatoponikada foydalaniladigan qattiq neytral substratlarning fizik xususiyatlari Substrat Hajmiga ko’ra g’ovakligi, % Qum 0,2- 2 - 1,5- 1,7 20 37 - - - Shag’al 5-25 - 1,5- 1,8 10 40 - - - Keramzit 1-3 2,70 0,61 25,6 77 53 24 4,5 Perlit 1-3 2,10 0,25 51,0 88 52 36 4,8 Vermikulit 1-3 2,10 0,19 64,0 91 86 5 5,2 Zarrachalar o„lcham i, m m Q atti q fazaning zichligi, g/sm3 Zichligi, g/sm 3 Hajm iga nisbatan eng kam nam sig„im i, % Nam likni kapilyar ko„tarilish balandligi, sm um um iy ochiq yopiq

Granit shag’ali 3-5 2,80 1,60 8,0 43 43 - 4,0 Granulalangan miplast 1-3 1,40 0,37 37,5 71 71 - 15,3 Granullangan polietilen (polistirol va boshqalar) 3-5 0,95 0,48 49,5 49 49 0 - Grodan - - 0,09 70 91 - - - Suvli ekinlarda o’simliklar mineral tuzlarning suvdagi eritmasi to’ldirilgan turli sig’imli idishlarda substratsiz o’stiriladi. O’simliklar ildizlari oziq eritmaga botib turadi. Suvli ekin uslubi Yaponiyada (xayponika), shuningdek Yevropa mamlakatlarida tarqalgan, xususan ko’kat ekinlarni yetishtirishda. MDH mamlakatlarida suvli ekin tajribaviy izlanishlarda foydalaniladi. Bu usulning keng joriy qilinishiga foydalanishning murakkabligi, eritma reaksiyasining turg’un bo’lmasligi, kislorodni suvda yaxshi eritmasligi (9,4 m/l) sababli u bilan ildizni qoniqarli ta‟minlanmasligi, qo’pol va bahaybat bo’lishi, foydalanishni murakkabligi to’sqinlik qiladi. Shu bilan birga oziq eritmasi konsentratsiyasini kerakli holatda saqlash qiyinchiligini yuzaga kelishi to’sqinlik qiladi. Buyukbritaniya, Germaniya, Bolgariya va boshqa mamlakatlarda suvli ekinlarning boshqa xili yupqa qalinlikda jildiratib oqiziladigan (plyonkali) suvda o’stiriladiga ekin NFT ( Nutrient film Technique ) turi qo’llaniladi. Bunda nur o’tkazmaydigan polietilen yoki qattiq materialdan yasalgan, uzunligi 5-20 m va eni20-25 sm bo’lgan yuza tarnovlar biroz qiya (nishabli) (1:100) holda ilitilgan yerga o’rnatiladi. Tarnov tubidan 1 mm qalinlikda, uni yuqori qismidan

ingichka truba orqali surunkali berib turiladigan oziqali eritma oqib turadi va pastki tomoniga o’rnatilgan idishga yig’ila- di, eritma u yerdan nasos 41- rasm . Oqadigan kichik hajmli gidropan orqali asosiy rezervuarga moslama tizmasi (Tarakanov G.I., 1982) o’tkaziladi (41- rasm). Ko’chat mineral paxtali kubik-larda yetishtiriladi va u tarnov (qayiqchalarga) joylashtiriladigan, ular oralig’idagi plyonka chetlari shunday buklanadiki, bunda tarnov (lotok) uchburchak shakliga kirishi kerak. Ko’chat o’tkazilganidan so’ng oldiniga oziqali eritmaning oqish tezligi 5 l/min, nihol ildizi to’liq rivojlanganida esa – 3 l/min tashkil qiladi. Plyonkali gidroponika me‟yorida oziqlantirish tartiboti yaratishga imkon beradi, tuproqni zararsizlantirishdan xoli bulinadi, o’simliklar aylanishini (almashinishini) tezlashtiradi, suv, o’g’it va yonilg’i sarfi kamayadi hamda mehnat xarajatlari qisqaradi. Ammo, suvli ekindagi kabi oziqa eritmasi buferlikka ega bo’lmaydi. Shuning uchun eritmani nordonligi va elektr o’tkazuvchanligi qattiq nazorat qilinadi. Elektr o’tkazuvchanlik ma‟lum miqdorgacha pasaysa, eritma to’g’rilanadi (koorektirovka). Uni biroz ishqoriylashtirish uchun orto-fosfor kislotasi, nordonlashtirish uchun esa kaliy yod qo’shib korrektirovka qilinadi. Suvli ekinning bu turini ijobiy tomoni shundan iboratki ildiz tizimini o’sishi uchun qulay sharoit yaratilishidadir. O’simlik muntazam ravishda yetarli miqdorda namlik, oziq moddalar va havo kislorodini oladi. Germaniyaning Grosbernedagi sabzavotchilik instituti issiqxonaning foydali maydonini 1 m 2 da bodringda olayotgan hosili 53 kg ni, pomidordan esa 32 kg gachani tashkil etadi. MDH mamlakatlari xo’jaliklari bu usulda salat va ko’kat ekinlarni yetishtiradilar. Agregatoponika – bu ekinlarni nam sig’imi kam granullangan (maydalangan) oziqa bo’laolmaydigan qattiq neytral substratlarda o’stirishdir. Bunda substrat va ildiz sutka mobaynida 1-5 marta oziq

eritmada namlanib turiladi. Substrat sifatida o’lchami 5-10 mm (70%) va 25-35 mm (20%) bo’lgan granit maydalangan tosh (shebenka), shag’al, keramzit, kamdan-kam hollarda qum, vermakulit va polimer materiallardan foydalaniladi. Substratlar havo va namlik yaxshi o’tkazadigan, ildizlarni erkin o’sishi va yaxshi ho’llanishi uchun sharoit yaratadigan va kimyoviy inert bo’lishi kerak. 42- rasm . Ekinga bosim ostido eritmani berish shag’alli moslamasi shakli: 1 – suqchalar; 2 – shlak yoki shag’al; 3 – yarim aylanma zovur;4 – chisterma (idish); 5 – markazdan qochirma nasos; 6 – nasos qudug’i

Substratlardan ko’p yillr mobaynida foydalaniladi, shuning uchun ularni o’simlik ildiz qoldiqlaridan tozalash va har yili zararsizlantirib (dezinfeksiya) turish zarur. SHo’rlanib qolsa ularga kislota yoki ishqor bilan ishlov berilib, so’ng toza suv bilan yuviladi. Substratlar tagli katta idishlarga 25-30 sm qalinlikda solinadi. Oziqali eritma nasos yordamida suv bostirish usuli bilan substrat sathiga 2-3 sm etkazmasdan to’ldiriladi va u sathi pastroq joylashtirilgan idishga o’zi (rezervuarga) oqib tushadi (42-rasm). Issiqxonada eritma konsentratsiyasi hafta ichida 35-45 daqiqa mobaynida berilib va tushirilib turilganda uni tarkibi 20-25% ga o’zgaradi. Shuning uchun uni tarkibi muntazam ravishda agrokimyo nazoratida bo’lishi zarur. pH ni muntazam ravishda (2-3 kun oralatib) to’g’irlab turish, har haftada asosiy oziqa elementlari miqdori bo’yicha agrokimyoviy taxlil qilinib etmaydigan elementlar qo’shib boriladi hamda oziqali eritmani har oyda 1 marta to’liq almashtirish nazarda tutiladi. Issiqxonalarda agregatoponika maxsus uskuna, avtomatika vositalarini qimmatligi, o’rnatish uchun katta mablag’ni talab etishi, ishlatilishini ishonchsizligi, o’simlik oziqlanishini muntazam ravishda agrokimyo nazoratida bo’lishi, substratlarni qayta tiklash (regeneratsiya) va zararsizlantirishga katta mablag’lar sarflanishi kabi kamchiliklarni mavjudligi u egallagan maydonni sezilarli darajada qisqarishiga olib keldi. Agregatoponika o’rniga yangi usul – kichik hajmli (maloob‟emnaya) ekin, boshqacha aytganda bu usul o’simliklarni kichik hajmli (har o’simlikka 5-15 l dan) substratlarda yetishtirishdir. Bunda odatdagi “oziqa maydoni” tushunchasi bilan birga “ildizni oziqlanish hajmi” tushunchasi ishlatiladi. Aeroponika – bu substratsiz ekin o’stirish bo’lib, unda ildiz tizimi maxsus tokchalardagi qorong’ilashtirilgan faza bo’shlig’ida bo’ladi. O’simlik ildizi vaqti-vaqt bilan (12-45 daqiqada) 10-15 soniya davomida avtomatik tarzda oziq eritma bilan purkaladi (43rasm).

43-rasm. Aeroponika usulning kichik hajmli sxemasi va pomidor o’stirish. Bu usul o’simliklarni tuproqsiz o’stirishning, suvli ekinga nisbatan eng qulay modifikatsiyasi hisoblanadi. Aeroponika substratlarni olib kelish, tayyorlash va turli xildagi ishlov berishlardan ozod etib, o’simliklarni qo’ng’ir nematoda bilan zararlanishini mustasno qiladi. Elektr energiyasi bilan ta‟minlashning buzilishi uslubni chuqur o’rganilmaganligi va zavodda ishlab chiqarilgan namunaviy jihozlarning yo’qligi, aeroponika uslubining kamchiliklari hisoblanadi. Xemokultura yoki o’simliklarni organik substratlarda yetishtirish tuproq aralashmasida o’stiriladigan ekinga yaqin usul. U organik moddalarga boy mintaqalarda qo’llaniladi. Xemokulturada 30% li torfning yuqori qatlami, sfangali mox, daraxt po’sti, qipiq, qirindi, sholi to’poni, paxta sanoati chiqindilari, zig’ir po’stlaridan foydalaniladi. Bu substratlarni xizmat qilish muddati 1-2 yil bo’lib, ularni ayrimlari oldindan ishlov berishni va muhit reaksiyasini sozlab turishni talab qiladi. Mineral oziqlantirish asosan oziq moddalarni ustidan sug’orib berish usuli bilan amalga oshiiriladi. Xemokulturani o’simliklarni boshqa usullarda o’stirishga nisbatan afzalligi uni hamma turdagi himoyalangan yerlarda qo’llash mumkinligi, maxsus uskunalarining bo’lmasligi, xizmat muddati tugagan substratlarni organik o’g’it sifatida foydalanishdan iboratdir. So’nggi yillarda uzoq muddat foydalaniladigan kokos substratida o’simliklarni o’stirish keng tarqalmoqda.

Ionitoponika – bu yetishtirishning yangi usuli bo’lib, agregatoponikaga yaqindir. Ionitoponika usulida yetishtirilganda substrat ikki polimer smoladan: kationit KU-27 va anionit EDE-10P dan iborat bo’lib, suvda erimaydigan, mustahkam va kimyoviy chidamli, diametri 0,3-1,5 mm sariq granuldir. Kationit KU-2 o’zining gidroksid anionlarini mineral tuzlarning anionlariga almashtiradigan, kuchli nordon reaksiyalidir. Anionit EDE o’zining OH  ionini SO 4 , NO 3 , H 2 PO 4 va boshqalar anioniga almashtiradi. Ionitoponikani agregatoponikadan farqi oziqa moddalarini sun‟iy tuproq vazifasini bajaruvchi, substratlar tarkibiga kirishi va faqat toza suv bilan sug’orishni talab qilishidir. Ionitoponika O’zbekistonda qo’llanilmaydi, MDH ayrim mamlakatlarida laboratoriya sharoitida foydalaniladi. Gidroponikani har qanday usulida oziqa eritmani qo’llash asos hisoblanadi. Tarkibi va oziq ionlarining nisbati har xil bo’lgan oziqa eritmalarining yuzdan ortiq retseptlari ma‟lum. Olti ionlar (N, P 2 O 5 , SO 4 , K, Ca va Mg) yig’indisi katta doirada 3 dan 178 mg/ekv gacha o’zgaradi. Issiqxonalarda yetishtirilayotgan ekinlardan yuqori hosil olish uchun eritmada oziqa elementlari nisbati va konsentratsiyasi optimal bo’lishi zarur. Oziqali eritma tarkibida o’simlik uchun zarur bo’ladigan barcha makro va mikroelementlar bo’lishi kerak. Uni tuzishda o’stiriladigan ekin, yorug’lik va harorat, yil fasli, o’simlikni rivojlanish bosqichi va boshqa ekologik sharoitlardan kelib chiqqan holda mineral oziqaning ayrim elementlari nisbati optimal bo’lishi hisobga olinishi kerak. Ko’pchilik sabzavot ekinlari uchun oziqa eritmasi konsentratsiyasi 1,2-2,2 g/l, yoki 0,12-0,22%, nordonligi yoki pH – 5,6- 6,9 bo’lishi maqbuldir. V.A. CHesnokov va E.N. Bazirinalarning eng ko’p tarqalgan oziqa eritmasi tarkibida oziqa elementlar miqdori (1000 l da 1 g hisobida): kaliyli selitra – 500, superfosfat – 500, magniy sulfat – 300, ammiakli selitra – 200, temir xlori – 6, bor kislotasi – 0,72, marganets sulfat – 0,45, mis sulfat va rux sulfat – 0,02 g bo’ladi.

Nazorat savollari: 1. Ko’chatlarni mineral oziqalar bilan ta‟minlashni qanday asosiy yo’llari mavjud? 2. Tuproq aralashmalariga qo’yiladigan talablar. 3. O’zbekistonda tabiiy tuproqdan foydalanib tuproq aralashmasi qanday yaratiladi? 4. Ko’chatlarni yetishtirishda qanday tuproq aralashmasi tavsiya etiladi? 5. Tuproq aralashmasidan qanday to’g’ri foydalaniladi? 6. Himoyalangan yerlarda qanday o’g’itlar qo’llaniladi? 7. Issiqxonalarda o’g’itlarga talabni qanday aniqlaydilar? 8. Issiqxonalarda o’g’itlarni qo’llash tizimi qanaqa? 9. Gidroponika nima va uni qanday turlari bor? Agregataponikani qanday xususiyatlari bor?

Foydalanilgan adabiyotlar 1. R.T. Gazieva va b. Texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish. -T.; Bilim, 2004, 240 b. 2. Gazieva R.T. Suv xo’jaligidagi texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish. T., Talqin, 2007, 176 b. 3. I.M.Maqmudova, A.T. Salohiddinov “Qishloq va yaylovlar suv ta’minoti”, T- 2002y. 4. Borodin I.F., Nedil’ko N.M. Avtomatizatsiya texnologicheskix protsessov. - M.; Agropromizdat, 2005. -386 s. 5. Martinenko I.I. i dr. Avtomatika i avtomatizatsiya proizvodstvennix 9. protsessov. - M; Agropromizdat, 2005 - 335 s. 6. Borodin I.F. Texnicheskiye sredstva avtomatiki. – M.: Agropromizdat, 1982. 303 s. 7. Kolesov L.V. va boshkalar Qishloq xo’jalik agregatlari hamda ustanovkalarining elektrik jihozlari va avtomatlashtirish. - Toshkent, "O’qituvchi", 2009 . 8. Абдубакиров С.А Ким Л. Развитие тепличного хозяйства в Узбекистане Ташкент 1991 9. X.CH. Bo‘riyev, A.G. Abdullayev. “Tomorqa sabzavotchiligi” T “Mehnat”, 1994 yil

Похожие

Issiqxonalarda sabzavot ko‘chatlarini mineral o‘g‘itlar bilan oziqalantirish

Ochiq yer uchun ko’chat yetishtirish

Organik va mineral o’g’itlar. Begona o’tlar

Kichik hajmli gidroponika va substratsiz ekin

Issiqxonalar uchun ko’chat etishtirish