Issiqxonalarda sabzavot ko‘chatlarini mineral o‘g‘itlar bilan oziqalantirish - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Issiqxonalarda sabzavot ko‘chatlarini mineral o‘g‘itlar bilan oziqalantirish

Загружено в:

20.03.2024

Скачано:

0

Размер:

150.5 KB

Issiqxonalarda sabzavot ko‘chatlarini mineral o‘g‘itlar bilan oziqalantirish Reja: 1. Mineral oziqlantirishning xususiyatlari 2. Issiqxonalarda tuproq aralashmasini qo‘llash 3. Tuproq aralashmalarida sabzavot ko‘chatlarni yetishtirishda o‘g‘itlarni qo‘llash 4. Sabzavot ko‘chatlari va ekinlarini gidropon uslubda yetishtirishda oziqlantirish 5. Kichik hajmli gidroponika

Mineral oziqlantirishning xususiyatlari Issiqxonalarda o‘simliklarni ildizi orqali oziqlantirish sharoitlari. Issiqxonalarda har bir metr kvadrat maydon jadal foydalaniladi. Bir maydonda 3-4 xil ekin yetishtirish mumkin. Himoyalangan yer sabzavotlari, ochiq yerda o‘sayotganlarga nisbatan 2-10 barabar ko‘p oziqa moddani oladi va nihoyatda yuqori hosil shakllantiradi. Himoyalangan yerda ildiz joylashgan muhit tabiiy holdagidan keskin farq qiladi. Ular turli xildagi organik va anorganik aralashmalardan (komponentlardan) tuziladi va issiqxona tuprog‘i, substratlar deb nomlanadi. Mineral oziqlantirish tashkil etilayotganda himoyalangan yerning o‘ziga xos mavjud sharoiti hisobga olinishi kerak. Bu yer tuprog‘i, juda jadal foydalaniladi, chunki ishlatilish davrida 3-5 ekin yetishtiriladi. Ekinlarni tez-tez va to‘yintirib sug‘orish natijasida tuproq tarkibidagi oson eruvchi moddalar yuvilib ketadi. Issiqxona tuprog‘idan foydalanishni hozirgi davrdagi yo‘nalishi ularni almashtirmasdan surunkali foydalanishdir. Ammo, bu ikki sharoitda: issiqxona tuprog‘ini har yili parlab zararsizlantirish (dezinfeksiya qilish) va ilmiy asoslangan oziqlantirish tizimini qo‘llab undan surunkali foydalanish mumkin. Tuproqdan uzluksiz foydalanish natijasida u zichlashadi, suv-fizik xususiyatlari yomonlashadi. O‘g‘itlarni ortiqcha berish natijasida tuproq tarkibida qoldiq (ballast) moddalar ko‘payib uni sekin-asta sho‘rlantiraboshlaydi. Zararkunanda va kasalliklarga qarshi tuproq sterilizatsiyalanganida tarkibidagi mikroflora o‘zgarib, strukturasi yomonlashadi, nam sig‘imi pasayib, tuzga to‘yinishi ko‘payadi. Himoyalangan yer sharoitida o‘simliklarni kaliy va kalsiyga talabi ortadi. O‘simliklarga mineral moddalarni jadal o‘zlashtirishiga: yorug‘lik, harorat, havoning nisbiy namligi, ildiz joylashgan yerda havo aeratsiyasi, tuproq muhiti reaksiyasi, tuproq eritmasi konsentratsiyasi, tuproqdagi toksik (zaharli) moddalarning mavjudligi, ildiz tizimini rivojlanganligi va boshqa omillarning ta’sir etishlarini unutmaslik zarur.

Bodring uchun ildizi joylashgan muhit harorati 20-25°S, boshqa issiqxona ekinlari uchun esa 17-20°S bo‘lishi eng qulay hisoblanadi. Pomidor va bodring ildiz tizimi 10-12°S da ishlamaydi va o‘simlikka oziqa elementlari yetib bormaydi. Havoning nisbiy namligi o‘simlikka kalsiyni singib kirishiga ta’sir etadi. Transpiratsiya va ildiz tizimi orqali oziq moddalarni o‘zlashtirishida o‘zaro monalik mavjud, ammo bu bog‘liqlik bevosita emas. O‘simliklar tomonidan azotni o‘zlashtirilishi uchun tuproq muhiti reaksiyasi (pH) 5-6 ni (nitratli uchun - 5 va ammiakli uchun - 7), 6,25-7 esa fosforni, 6-8,5 kaliy va oltingugurtni, 7-8,5 magniy va molibdenni, 4,5-6 temir va marganetsni, 5- 7 bor, mis va ruhni o‘simliklar yaxshi o‘zlashtirishi uchun eng qulay muhit hisoblanadi. pH bodring uchun - 6-7, pomidor uchun - 5,5-6,5, piyoz uchun - 6,5- 7,5, salat uchun - 6-7, selderey uchun - 6,5-7, rovoch uchun -5,5-7, porey piyozi uchun - 6-7, gulkaram uchun - 6,4-7, rediska uchun - 6-7, ismaloq uchun - 6, bargli karam uchun - 6-8, qovoqcha uchun esa - 6 teng bo‘lishi qulay (optimal) deb qabul qilingan. Tuproq aralashmasi tarkibida organik moddalar kam (10-15%) bo‘lganida tuzlarning yo‘l qo‘yiladigan konsentratsiyasi 0,35-0,45% va ko‘p (60-70%) bo‘lganida esa - 1,35-1,55% tashkil etadi. Oson eruvchi xlor tuzlari sabzavot ekinlari uchun eng xavfli hisoblanadi. Bodring uchun tuproq tarkibidagi xlorni zaharli chegarasi tuproqni mutlaq quruq vazniga nisbatan 0,003-0,007% ni, karam, qovoq va pomidor uchun 0,007- 0,02% ni yoki tuproq eritmasida esa ko‘rsatilgan ekinlar uchun 0,2-0,3% ni 0,3- 1,3% ni tashkil qiladi. Himoyalangan yerda nordon tuproqlardan, xususan torfli tuproqdan (pH 4,5- 5,5) foydalanganda temir, marganets va harakatchan alyuminiy oksidlarini o‘simlikka salbiy ta’sir etishi namoyon bo‘ladi. Harakatchan shakldagi temir va alyuminiy miqdori 1 kg mineralli tuproqlar tarkibida 4 mg va torflilarda esa - 6 mg dan oshmasligi kerak. O‘simliklar uchun ayrim boshqa moddalar ham ruhsat etilgan quyidagi me’yorlardan: 1 kg tuproq bor - 1 mg, mis - 6 mg, kobalt - 6 mg, molibden - 0,5

mg dan oshib ketsa zaharli hisoblanadi. Eruvchan ftoridlar va ftorsilikatlar, rodanli alyuminiy, vanadiy xlorlar (konsentratsiyasi 1/25000) ham o‘simliklar uchun zararli hisoblanadi. Ayrim oziq moddalarning ionlari o‘rtasida bu moddalarni o‘simlikka singishi (kirishi) uchun yordam beruvchi (sinergizm) yoki qarshilik (antagonizm) ko‘rsatuvchi munosabatlar yuzaga keladi. Masalan, kaliy, kalsiy va ayrim mikroelementlarni so‘rilishiga fosfor, kalsiy va temir qarshilik ko‘rsatishi mumkin. O‘simlik ildiz tizimi qanchalik kuchli rivojlangan bo‘lib, u qanchalik katta hajmli tuproq aralashmasini egallagan bo‘lsa, o‘simlik shuncha mineral oziq elementlari bilan yaxshi ta’minlanadi va hosildorligi yuqori bo‘ladi. U qalin gumus qatlamli, suv va havo tartibotlari yaxshi bo‘lgan tuproqlarda yana ham yaxshiroq va bir tekis rivojlanadi hamda yerning chuqur qismigacha tarqaladi. Shu sababli gumus issiqxona tuprog‘i tarkibida 10-12 foizni tashkil etishi kerak. O‘simliklarni mineral oziqalar bilan ta’minlash yo‘llari. O‘simliklarni mineral oziqlanishini boshqarish eng murakkab bo‘lgan omildir. Himoyalangan yerda ko‘chatlarni ildizi orqali oziqlantirish muammosi quyidagi asosiy yo‘llar bilan hal etiladi: 1. O‘zida mavjud bo‘lgan yaxshi o‘g‘itlangan va unumdorligi yuqori tuproqlardan foydalanish; 2. Organik va mineral o‘g‘itlar qo‘shib, turli komponentlardan hosil bo‘lgan oziqali tuproq aralashmasini yaratish; 3. Kelib chiqishi organik (yog‘och qipig‘i, somon, daraxt qobig‘i torf, sholi to‘poni va boshqalar) moddalarga boy bo‘lgan va ularni oziqali eritmalar bilan ho‘llab tuproq o‘rnida qo‘llash; 4. O‘simliklarni tuproqsiz muhitda o‘stirish, bunda ularni oziqlantirish rezervuardagi (idishdagi) mavjud oziq eritmalardan (suv ekini) yoki vaqti-vaqti (davriy) bilan havoga beriladigan (aeroponika) yoki inert qattiq materiallardan agregatlangan ildiz joylashgan muhitga (agregatoponika) beriladigan oziqa eritmalarini yutilishi orqali amalga oshiriladi.

Oziqali tuproq aralashmasini tuproqli aralashma, tuproq o‘rnida qo‘llaniladigan granullangan inert materiallar va kelib chiqishi organik moddalardan tarkib topgan aralashmalarni esa substratlar deb nomlash qabul qilingan. Organik moddalarga mansub bo‘lgan, oziqali eritmalar bilan ho‘llanib tuproq o‘rnida foydalanadigan muhitda o‘simliklarni o‘stirish xemokultura (xemoekin) deb ataladi. Sabzavotlarni tuproqsiz, uni o‘rnida kelib chiqishi turlicha bo‘lgan materiallardan va faqat oziqa eritmalar hisobiga oziqlantirilib o‘stirish -gidroponika deb nomlanadi. Bu uslubni bir necha tur xillari mavjud: suvli ekinlar, aeroponika, ionitoponika va agregatoponikalardir. Himoyalangan yerda o‘simliklarni mineral oziqlantirish muammosini hal etishni asosiy yo‘li - oziqaga boy tuproq aralashmasidan foydalanishdir. Tuproq aralashmasi tarkibi, foydalanadigan komponentlar (aralashmalar), o‘stiriladigan ekinlar, himoyalangan yer turi, yilning davri va boshqa omillar ko‘ra, keng doirada o‘zgarishi mumkin. Tuproq o‘rnida kelib chiqishi organik bo‘lgan substratlar tuproq aralashmasiga nisbatan kam qo‘llaniladi. Ular ko‘pincha u yoki bu organik substratlar katta miqdorda bo‘lgan joylarda foydalaniladi. Yevropaning shimoliy va shimoliy g‘arb mamlakatlarida torfning turli xillaridan, o‘rmon korxonalari, yog‘ochni qayta ishlash va sellyuz-qog‘oz sanoatiga yaqin joylashgan issiqxonalarda esa qipiq va daraxt qobiqlaridan (po‘sti) substrat sifatida keng miqyosida foydalaniladi. Donli o‘simliklar somoni bahorgi plyonkali issiqxonalarda qo‘llanilmoqda . Issiqxonalarda tuproq aralashmasini qo‘llash Tuproq aralashmasi va ularning tavsifi. Ko‘chatlarni to‘g‘ri o‘sib va rivojlanishi, ularni nafaqat suv va havo bilan ta’minlash, balki yetarli miqdorda mineral oziqa elementlari bilan kerakli nisbatda va yetarli miqdorda ta’minlash zarurdir. Bu issiqxona tuprog‘i sifatiga bog‘liqdir. Turli mamlakatlar va mintaqalarda mavjud imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda issiqxonalarda har xil tuproq aralashmalari qo‘llaniladi. Shimoliy va shimoliy g‘arb mamlakatlari va Sibirda organik tuproqdan foydalanadilar. Markaziy Yevropa

mamlakatlarida - organomineralli (torfni turli nisbatda bo‘lgan boshqa organik materiallarni mineral komponentlar bilan aralashmasi) va janubiy mamlakatlarda - mineralli (15% gacha organik materialni tabiiy yengil tuproqning gumus qatlamiga qo‘shib) tuproqlardan foydalaniladi. Bodring o‘stirish uchun torf (50-60%), 20-30%) qumli va qumoq tuproq (20-30% hajmi bo‘yicha) va go‘ng kompostidan tarkib topgan organomineralli tuproq eng maqbul hisoblanadi. Tuproqlar tarkibidan tashqari foydalanishni davomiyligi va drenajlash usuliga ko‘ra guruhlanadi. Tuproqlar foydalanish davomiyligiga ko‘ra: har yili almashtiriladigan, yangi (2-4 yilga), (4-8 yilda) yaxshi yetilgan, (8-12 yil) uzoq muddat foydalanilgan va almashmaydiganlarga bo‘linadi. Tuproqlar drenajlash usuliga qarab drenajsiz, tabiiy drenajli va texnik drenajlilarga ajratiladi. Tuproqlarni zichligi (hajmiy vazni), qattiq fazasining zichligi (solishtirma og‘irligi), g‘ovakligigi (yopishqoqligi), havo sig‘imi (havoni o‘tkazuvchanligi) va eng kam nam sig‘imi (NV), ularning fizik, havo va suv xususiyatlarini tavsiflovchi asosiy ko‘rsatkichlari ekanligi aniqlangan. Bu xususiyatlarga ko‘ra tuproq quyidagi: solishtirma og‘irligi (qattiq muhit vaznini hajmiga nisbati) - 1,5-2,0, zichligi (tuproq massasini tegilmagan tuzilishdagi hajmiga nisbati) - 0,4-0,6 g/sm3, g‘ovakligi yoki bo‘laklanishi (umumiy hajmidagi zarrachalar orasidagi oralig‘idagi bo‘shliqlarning ulushi) - 46-80%, qattiq, suyuq va gazsimon fazalarining nisbati - 1:1:1, eng kam nam sig‘imi - 45-60% kabi ko‘rsatkichlariga ega bo‘lishi kerak. Tuproqning zichligi tarkibidagi organik moddalarga bog‘liq bo‘lib, uni miqdori ko‘payishi hisobiga zichligi kamayadi. Me’yoridan ortiq g‘ovakli tuproqlarda suvni ko‘p yo‘qolishiga olib keladi va tez-tez sug‘orishni talab etadi; zich tuproqlarda esa havoni yetishmasligi va ildiz tizimi kuchsiz rivojlanishi kuzatiladi. Zichlik g‘ovaklik va suv xususiyatlari bilan bog‘liq bo‘lib, bunda nafaqat g‘ovaklar soni, balki ularning katta- kichikligi (o‘lchami) kam ahamiyatli, chunki yiriklarini havo, maydalarini esa suv egallaydi. Suv sig‘imi, havo o‘tkazuvchanligi, donadorligi, singdirish xususiyatlari uni tarkibidagi organik moddalarga bog‘liq bo‘ladi. Ammo, organik moddalar miqdorini

ko‘payishi ma’lum chegaragacha o‘simlikka ijobiy ta’sir etadi, uni miqdorini me’yoridan ko‘payib ketishi esa tuproq sifatini yomonlashtiradi. Me’yoridan juda yuqori yutish xususiyati o‘g‘itlarni ortiqcha sarflanishiga, oziq moddalarni ortiqcha to‘planishiga va azot tartibotini turg‘unsizlikka olib keladi. Tuproq aralashmasi unumdor, donador, mexanik tarkibi yengil, havo va suv yaxshi kiradigan, yuqori ijobiy xususiyatlarga, neytral reaksiyaga ega bo‘lishi va eritma konsentratsiyasi maqbul bo‘lishi, begona o‘tlarning urug‘idan, zararkunanda hamda kasalliklardan xoli bo‘lishi kerak. Tuproq aralashmasi tuzilayotganda o‘simliklarni oziq moddaga talabi va ildiz tizimi rivojlanish xususiyati hisobga olinadi. Tuproq aralashmasida karbonatlar miqdori 0,3-0,5% bo‘lganda tuproq muhiti reaksiyasi yoki (pH) nordonligi - 6,3-6,7 teng bo‘lishi maqsadga muvofiqdir. Pomidor, karam va ismaloq uchun tuproq aralashmasi tarkibidagi xlorni yo‘l qo‘yiladigan miqdori 0,02% va boshqa ekinlar uchun esa - 0,01% dir. Tuproq aralashmasi tarkibida organik moddalar 10% bo‘lganida yo‘l qo‘yiladigan tuzlar miqdori 0,35% ni, 15% da - 0,45%, 20% da - 0,55%, 30% da 0,75% bo‘lishi kerak. 1 kg tuproq tarkibida o‘zlashtiriladigan holatdagi azot 40-60, fosfor - 120-130 va kaliy - 160-240 mg ni tashkil etishi kerak. Bunday talablarga javob beradigan tuproq aralashmasi turli xil komponentlarga organik va mineral o‘g‘itlar qo‘shib tuziladi. Buning uchun chirindi, torf, go‘ng, qum, chim va dala tuprog‘i, issiqxona va parniklarning eski tuproqlaridan foydalaniladi, zaruriyat bo‘lsa ularga turli xildagi g‘ovaklashtiruvchi materiallar ham qo‘shiladi. Aralashmaning turlari va tarkibiy qismlarining nisbati yetishtiriladi ekin, ekin o‘stiriladigan bino turi, foydalanish muddati, mavjud komponentlarga bog‘liqdir. Unumdor (boy) o‘rtacha og‘irlikdagi aralashmaga qovoqdoshlar, gulkaram va rediska, ko‘chatlar uchun iloji boricha popuk ildiz tizimini hosil qilishiga, ko‘chat olinayotganda ildiz qismiga aralashmani ko‘proq yopishib chiqishiga yordam qiladigan aralashma bo‘lishi maqsadga muvofiq. Yetiltirib va tezlashtirib o‘stiriladigan ekinlar tuproqning unumdorligi va fizik xususiyatlariga kam talabchan bo‘ladilar. Turli mintaqalarda himoyalangan yerlarda har xil tuproq aralashmalaridan foydalanadilar. Ularni tarkibi issiqxonaga yaqin joylashgan manbalar bilan bog‘liqdir.

Torf zahirasi bo‘lgan tumanlarda u tuproqning asosiy komponenti hisoblanadi. Torf zahirasi bo‘lmagan viloyatlarda (Rossiya va Ukrainaning janubi, Zakavkazye, O‘rta Osiyoda) tuproqning yuqori qatlami chirindi, go‘ng yoki kompost, unga g‘ovaklashtiruvchi materiallar yoki sun’iy struktura hosil qiladigan materiallar qo‘shib tayyorlangan aralashmalardan foydalanadilar. O‘zbekistonda yangi quriladigan issiqxonalar uchun tuproq aralashmasini tayyorlashda, issiqxona quriladigan yer dala tuprog‘iga 300-400 t/ga somonli go‘ng yoki chirindi, hajmiga ko‘ra 20-30% g‘ovaklashtiruvchi materiallardan (qipiq, sholi to‘poni, somon, g‘o‘za va kanop chiqindilari) foydalaniladi. G‘ovaklashtiruvchi materiallarni ishlatishdan oldin kompostirlanadi. O‘zbekistonda odatda quyidagi tarkibli: 20% g‘ovaklashtiruvchi material qo‘shilgan, 65% chim yoki dala tuprog‘i va 35% chirindi; 70% chim yoki dala tuprog‘i, 25% chirindi va 5% qum; 60% chim tuproq, 35% chirindi va 5% qumdan iborat, bu aralashmalarga hajmiga qarab 20% g‘ovoklashtiruvchi materiallar qo‘shib aralashmalarning biridan foydalaniladi. Ko‘chat yetishtirish uchun chirindi (50%), dala tuprog‘i (40%) va qipiq yoki sholi to‘poni va kesib maydalangan somon (10%) lardan tarkib topgan aralashma tayyorlanadi. Bunday aralashmalarning 1 m3 ga 300 g ammiakli selitra, 400 g qo‘shsuperfosfat, 400 g kaliy sulfat, 1,5 kg mis kuporosi, 3 g ammoniyli molibden, 0,5 g natriy borat, 2,25 g marganets sulfat va 0,7 g rux sulfati qo‘shiladi. Tuproq aralashmalarini tayyorlash va foydalanish. Himoyalangan yer maydonlarida zarur miqdordagi komponentlarni saqlaydigan va ularni aralashtiradigan 1-2 ta betonlangan maydoncha bo‘lishi zarur. Beda yoki ko‘p yillik o‘tlar qalin o‘sgan maydonlardan chim tuproq tayyorlanadi. O‘tlar g‘unchalash bosqichida maydon 10-12 sm chuqurlikda haydaladi va chim hamda o‘simlik poyalari diskali borona bilan maydalanadi. Oziq moddalar bilan boyitish uchun go‘ng va mineral o‘g‘itlar solinadi. So‘ng buldozer bilan balandligini 1,5-2 m, enini 3-4 m va uzunligi ixtiyoricha bo‘lgan qatlamli to‘plar (shtabel) yig‘iladi. Shtabel (to‘plargan) yozda suyuq organik o‘g‘it bilan 2-3 marta sug‘orilib aralashtirgich yoki yuk ortgich bilan aralashtiriladi.

Tuproq bir yildan so‘ng tayyor bo‘ladi. Dala tuprog‘i - chim tuproq o‘rnida ishlatiladi va u makkajo‘xori va dukkakli o‘simliklardan bo‘shagan unumdorligi yuqori bo‘lgan maydonlardan tayyorlanadi. Chirindili tuproq yarimchirigan go‘ngdan tayyorlanadi, yozda ikki marta aralashtirib qo‘yiladi. Tuproq aralashmasini tayyorlash uchun to‘plangan materiallar elakdan o‘tkazilib saqlashga quyiladi. Tuproq aralashmasi oldidan yoki foydalanish oldidan tayyorlanadi, mavjud komponentlar va 33% yangi tuproq yaxshilab aralashtiriladi. Yirik issiqxona kombinatlarida bu tuproq 15-20 yil xizmat qiladi, uning 5-6 sm yuza qatlami har yili olib tashlanib va uni o‘rniga solish uchun 15-20% yangi tuproq tayyorlanadi. Chiqarib tashlangan eski tuproqdan 2-4 yildan so‘ng, kompostirlanib va zararsizlantirilgandan keyin foydalanish mumkin. Tuproq aralashmasi o‘suv davrining oxirlariga borib zichlashadi. Unda oziq moddalar miqdori kamayadi, qattiq fazasi tarkibi ortib boradi, tuzlar yig‘iladi, shuningdek zararkunandalari va kasallik qo‘zg‘atuvchilar ko‘payib o‘zining ijobiy xususiyatlarini yo‘qotaboradi. Shuning uchun tuproqni to‘liq yoki qisman almashtiriladi, zaruriyat bo‘lganda g‘ovaklashtiruvchi materiallar soladilar, zararsizlantiriladi va yuviladi. O‘zbekistonda almashinmasdan foydalaniladigan tuproq aralashmasiga har yili asosiy ekin ekilishidan oldin har 1 m2 ga 20-25 kg dan go‘ng solinadi. Mineral o‘g‘itlar bo‘lib-bo‘lib (drobno) solinadi: asosiy o‘g‘itlashda fosforli o‘g‘itlar 100% va kaliylilari - 50% gacha, azotning ko‘p qismi oziqlantirishda beriladi. Tuproq zichligi ko‘payib 1,0 g/sm3 ga yetsa unga g‘ovaklashtiruvchi materiallar solinadi. Ularni solish davrida asosiy oziqlantirishda yuqori miqdorda azotli o‘g‘it berish zarur. Ammo tuproq tarkibidagi azot miqdori 60-70 mg/kg dan oshib ketmasligi kerak. G‘ovaklashtiruvchi materiallar O‘zbekistonda, Rossiyaning o‘rta mintaqalariga nisbatan ko‘p solinishi kerak (tuproq aralashmasi hajmiga teng va hatto undan ko‘p hajmda). Issiqxonalar tuproqlaridan surunkali foydalanganda ularni sog‘lomlashtirish, har yili zararsizlantirish (dezinfeksiya) va yuvish hisobiga o‘tkaziladi. Zamonaviy issiqxonalarda kimyoviy yoki termik (par, qizigan quruq havo, elektr yordamida) zararsizlantirish usullari qo‘llaniladi. Par yordamida zararsizlantirish eng samaralidir.

Tuproq aralashmalarida sabzavot ko‘chatlarni yetishtirishda o‘g‘itlarni qo‘llash O‘g‘itlarning turlari va ularni berish usullari. Himoyalangan yerlarda yuqori unumdor tuproq aralashmalarini qo‘llash, ko‘chatlarni o‘sishi va rivojlanishiga qarab oziqlantirish zarurligini boshqarishni mustasno etmaydi. Bu ko‘chatlarni barcha mineral elementlardan iborat oziqa bilan zarur nisbatlarda ta’minlashga va tuproq eritmasi konsentratsiyasi va uni reaksiyasini maqbul darajada ushlab turishga imkon beradi. Shu bois tuproq aralashmasida yetishtirishda agrokimyoviy tahlillar asosida mineral makro va mikro o‘g‘itlar qo‘llaniladi. Himoyalangan yerlarda qo‘llaniladigan organik o‘g‘itlarni asosiy turi, har xil turdagi hayvonlarning go‘ngi va chirindi hisoblanadi. Bundan tashqari u yerda parranda tezagi va sanoat korxonalarining chiqindilaridan ham foydalaniladi. Ularni tarkibi, oziqalik ahamiyati va xususiyatlari bilan talabalar “Agrokimyo” o‘quv fanini o‘tganlarida tanishganlar. Azotli o‘g‘itlardan himoyalangan yerlarda asosan ildiz va ildizdan tashqari oziqlantirishda muhim hisoblangan mochevina hamda selitradan foydalaniladi. Azotli o‘g‘itlarni boshqa turlari bu yerda kamroq qo‘llaniladi, chunki ular ayrim nojo‘ya ta’sir ham ko‘rsatishi mumkin. Himoyalangan yerlarda fosforli o‘g‘itlardan qo‘shsuperfosfat yaxshiroq hisoblanadi. O‘simliklar pretsipitat va ftorsizlashtirilgan (obesftorenniy) fosfatni ham yaxshi o‘zlashtiradi. Boshqa fosforli o‘g‘itlar tarkibida aralashmalar ko‘p va himoyalangan yerlarda kamroq foydalaniladi. Himoyalangan yerlar uchun kaliyli o‘g‘itlardan (sernokisliy kaliy) kaliy sulfati va kaliyli selitra; magniylilardan - magniy sulfati va kaliy magneziyasi yaxshiroq hisoblanadi. Murakkab o‘g‘itlardan himoyalangan yerlarda kalsiyli selitra, ammofos, diammofos, nitrofoskadan foydalaniladi. Oxirgi yillarda himoyalangan yerlarda murakkab o‘g‘itlar “Rastvorinlar” (kristallinlarga o‘xshash) keng qo‘llanilmoqda

ularni turli markalarining tarkibida azot, fosfor va kaliy bir xil nisbatlarda emas, ularni ayrim bir markalarida magniy ham mavjud. Rossiya Federatsiyasi sanoati tomonidan shunga o‘xshagan o‘g‘itlar, issiqxonalar uchun uch A, B, V markali aralashma ishlab chiqarilmaqda. A marka tarkibida: azot - 10%, fosfor - 5%, kaliy - 20% va magniy - 6%; B markada -azot - 18%, fosfor - 6% va kaliy - 18%; V markada tegishlicha 20, 16 va 10% ni tashkil qiladi. Finlarni “Kemira Agro” firmasi tarkibida azot, fosfor va kaliydan tashqari oltingugurt, bor, marganets, mis, sink, temir, molibden, kobalt va boshqa mikroelementlardan iborat kompleks o‘g‘itlar chiqarmoqda. Bu o‘g‘itlar to‘g‘ri balanslashtirilgan nisbatda oziq moddalarni o‘z ichiga oladi va ekologik toza hisoblanadi. Bu o‘g‘itlarni tarkibi nihoyatda xilma-xil va har bir ekin uchun o‘zini markasi tavsiya etiladi. Organik o‘g‘itlar bilan birga tuproqqa ularni tarkibida bo‘lgan mikroelementlar ham solinadi. Shu bois ataylab mikroelementlarni solishga zarurat har doim ham bo‘lmaydi. Himoyalangan yerlarda ko‘proq bor va mis, kamroq sink va molibden qo‘llaniladi. Ularni mutaxassislarni tavsiyalariga ko‘ra qo‘llash lozim. Hozir kichik ixcham qadoqlangan kompleks mikroo‘g‘itlar chiqarilmoqda, bunda ularni qo‘llash muddatlari usullari va me’yorlari ham ko‘rsatiladi. Himoyalangan yerlarda mineral o‘g‘itlar har bir ekinni ekishdan oldin, (tuproqlarni asosiy o‘g‘itlashda), bir yo‘la urug‘ni ekish bilan birga egatlarga yoki uyalarga solib va o‘simliklarini o‘suv davrida ildiz va ildizdan tashqari oziqlantirishda beriladi. O‘g‘itlarni solish miqdori va ularni tarkibi tuproq va o‘simliklarni agrokimyoviy tahlili natijalari bo‘yicha aniqlanadi. Qo‘shimcha oziqlantirishda mineral o‘g‘itlarni yomg‘irlatib sug‘orilayotganda berish yaxshi. Sug‘oriladigan moslamalarni pastki holatida ildiz orqali, yuqori holatida esa ildizdan tashqari (tuproq ustki qismi) oziqlantirish ta’minlanadi. O‘zbekistonda ko‘pchilik issiqxonalarda yomg‘irlatish tizimlari bo‘lmaganligi uchun oziqlantirish shlanglar yoki leykalar orqali eritilgan o‘g‘itlarni purkaladi beriladi.

Yirik issiqxonalarda eritmalarini (aralashmalarni) tayyorlash va ularni sug‘orish tizimlariga yo‘naltirish markazlashtirilgan. Ildiz orqali oziqlantirishda o‘g‘itlarni umumiy miqdori m2 ga 70 g dan, aralashmani umumiy konsentratsiyasi esa 0,7% dan ko‘payib ketmasligi (maqbul 0,15-0,20%) kerak. Bir oziqlantirishda eritma sarfi 8 l/m2, sug‘orish davomiyligi 10 minut. O‘g‘itlarni berish tizimi. O‘simliklarni oqilona oziqlantirish tizimi yetishtiriladigan ekinlarni xususiyatlarini, ularni oziq elementlarni o‘zlashtirish jadalligini, tuproq tarkibidagi oziq elementlarni hisobga olishi kerak. Qo‘shimcha o‘g‘itlarga talab tuproq tarkibida organik o‘g‘itlarni, ularni oziq elementlar bilan ta’minlanganlik darajasini, foydalaniladigan o‘g‘it turlarini inobatga olib hisoblanadi. Asosiy o‘g‘itlashdan oldin tuproq tarkibida organik moddalar, uni nisbiy va hajmiy vazni, chegaralangan dala nam sig‘imi, g‘ovakligi, o‘zlashtiriladigan (singdiriladigan) shakldagi azot, fosfor, kaliy va kalsiy, magniy hamda xlor, tuzlar umumiy konsentratsiyasi va pH ni aniqlaydilar. Oziq elementlar tarkibining maqbul darajasi, asosiy o‘g‘itlashdan hamda o‘suv davrida qo‘shimcha oziqlantirishdan oldin quyidagi formulalar bo‘yicha hisoblanadi: Fosforni tarkibi aniqlanilganda quyidagi shkaladan foydalaniladi (organikani me’yori hisobga olinmaydi): past 100 g tuproqda 0-2 mg; qoniqarli 2-4; me’yorida 4-6; yuqori 6-8 va baland 8 mg dan yuqori. O‘zbekiston sharoitidagi tuproqlarda organik moddalarni tarkibi 30% sezilarli kam bo‘lganda, asosiy o‘g‘itlashda mineral oziqali elementlarni quyidagi me’yorlarda solish zarur (1-jadval). 1-jadval. Tuproqni oziq moddalar bilan ta’minlanganligiga ko‘ra o‘g‘itlarni me’yorlari . Озиқали моддалар билан таъминлан- ганлиги Таъсир этув чи модда ҳисо кг/г P 2 O 5 бида ўғитларн а и меъёри, N K 2 O MgO

Помидор Паст 315-250 600-450 1000-780 250-150 Меъёрдан паст 250-190 450-230 780-170 150-100 Қониқарли 190-130 230-0 570-390 100-60 Меъёрдан баланд 130-60 0 390-180 50-30 Ортиқча 60-0 0 180-0 30-0 Бодринг Паст 252-162 600-450 390-260 70-50 Меъёрдан паст 168-84 450-230 260-130 60-30 Қониқарли 84-0 230-0 130-0 30-0 Меъёрдан баланд 0 0 0 0 Ортиқча 0 0 0 0 Tuproq aralashmasini eng chegaraviy konsentratsiyasi quyidagi formula bilan aniqlanadi: 100 bunda: V - organik moddalarni tarkibi (miqdori), foizda. Chet davlatlarda ko‘pchilik issiqxona kombinatlari tahlilni hajmiy uslubiga o‘tganlar, bu nam tuproqda oziq elementlar tarkibini tez va yetarli aniq aniqlash imkonini beradi. O‘zbekistonda bu uslub qo‘llanilmaydi, chunki u hajmiy og‘irligi 0,3-0,8% bo‘lgan va g‘ovakliligi 60-90% bo‘lgan tuproqlar uchun ishlab chiqilgan. Urug‘ unib chiqqandan boshlab gulga kirguncha o‘simliklar 10% gacha oziqali moddalarni sindiradi. Shu bois birinchi oziqlantirilgandan so‘ng, keyingilarini har 10 kunda bir olib boriladi. O‘simliklar tomonidan ayrim oziqali mineral elementlarni singdirilishi yoritilganlik darajasiga bog‘liq. Quyoshli ob-havoda o‘simliklar ko‘proq azotni va kamroq kaliyni singdiradi, bulutli havoda aksincha. Shu bois yorug‘lik yetarli bo‘lmaganda qo‘shimcha oziqlantirishda azot va kaliyni 1:2 nisbatda, yaxshi bo‘lganda 1:1 nisbatda qo‘llaniladi. Tuproq aralashmasini reaksiyasi ishqorli, tuproq harorati past bo‘lganda, ildizlar qisman shikastlanganda, ya’ni oziq elementlarni o‘simliklar bemalol o‘zlashtiraolmayotgan vaqtda ildizdan tashqari barglar orqali qo‘shimcha oziqlantirishga zaruriyat tug‘iladi. Ammo, bunga ishqivoz bo‘lmaslik (qiziqib ketmaslik) kerak, chunki tez-tez ildizdan tashqari oziqlantirish, barglarni qarishini tezlatadi. Ildiz va barglar kuyib ketmasligini oldini olish uchun qo‘shimcha oziqlantirish nam tuproqlarda olib boriladi, undan so‘ng barglardagi o‘g‘itlar toza suv bilan yuviladi.

Himoyalangan yerlarda ildizdan tashqari qo‘shimcha oziqlantirish ham qo‘llaniladi. Ularni qishda yorug‘lik, havo va tuproq harorati past, ildiz tizimini faoliyati uchun sharoitlar maqbul bo‘lmagan vaqtlarda ayniqsa samaralidir. Bodringni ildizdan tashqari, qo‘shimcha oziqlantirish uchun 0,3% li oziqali eritmadan foydalaniladi, uni 10 l tarkibida 10-12 g superfosfat (suv so‘rimi), 10-12 g kaliyni bir almashgan nordon birikmasi 5-7 g, ammiakli selitra yoki mochevina; pomidor uchun 10 l suv tarkibida yuqoridagi elementlar (8-10, 10-15 va 15 g) bo‘lgan oziqali aralashmadan foydalaniladi. Ildizdan tashqari qo‘shimcha oziqlantirishni bulutli havoda kun davomida, quyoshli kunlarda kechki vaqtda, barg sathida namni parlanishi pasayganda o‘tkazish kerak, aks holda barglarni kuydirishi mumkin. 1000 m2 issiqxonaga 250-300 l ishchi eritma sarflanadi. Ildiz orqali oziqlantirish ildizdan tashqari oziqlantirish bilan bog‘lab olib boriladi. O‘simliklarni ildizdan tashqari oziqalar eritmasi bilan oziqlantirishni zararkunanda va kasalliklarga qarshi zaharli moddalarni qo‘llash bilan bir vaqtda o‘tkazish mumkin. Bu holatlarda tayyorlangan eritma aralashmalari ayrim o‘simliklarda sinab ko‘riladi. Ayrim ildizdan tashqari oziqlantirishda antikrazin preparatini ham qo‘llaydilar . Sabzavot ko‘chatlari va ekinlarini gidropon uslubda yetishtirishda oziqlantirish Gidroponika tarixi va turlari. Gidropon uslubda yetishtirishda ildiz joylashgan muhit sifatida tuproq o‘rnida ishlatiladigan turli xildagi materiallar xizmat qiladi, o‘simliklarni oziqlantirish mineral tuzlarning suvdagi eritmasi yordamida amalga oshiriladi. Gidroponika tushunchasi grekcha hydor - suv, nam va ponos - mehnat, ish so‘zlaridan kelib chiqqan. O‘simliklarni gidroponikaga qarama-qarshi holda tuproqda yoki yerda o‘stirishni endi geoponika (geo - yer grekcha so‘zdan olingan) deb atalmoqda. O‘simliklarni tuproqsiz muhitda o‘stirish qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishida o‘simliklar oziqlanishini o‘rganish natijasida yuzaga kelib va u XVII-XIX asrning mashhur fiziolog olimlari nomlari bilan bog‘liqdir. K.A.Timiryazev o‘simliklarni

tuproqsiz sharoitda o‘stirishni ommalashtirish maqsadida 1896 yil Nijegorod yarmarkasida ko‘rgazma tashkil etgan. Gidroponika atamasini Kaliforniya universiteti professori U.Gerike kiritgan, sanoatlashgan gidroponika rivojlanishi uni nomi bilan bog‘liqdir. U 1929 yilda suv o‘simligi uslubini qo‘lladi. U 1 m2 dan yil mobaynida 60 kg pomidor olishga muvaffaq bo‘lgan. Bu AQSH, Buyuk Britaniya, Germaniya, Fransiya, Italiya va xususan Yaponiyada takomillashtirishga asos bo‘lib xizmat qildi va 1946 yil Tokio yaqinida eng katta maydoni 22 gektar bo‘lgan gidroponikum qurilgan edi. Birinchi marta gidroponika uslubini MDH sanoat miqyosida qo‘llash 1959 yilda “Teplichniy” (Moskva shahri) sovxozining qishki angar issiqxonasida amalga oshirilgan. 1970-1980 yillar MDH mamlakatlarida 120 ga issiqxonalarda gidroponika uslubi qo‘llanilgan. O‘zbekistonda 70-80 yillarda Toshkent issiqxona kombinatida 4 ga gidropon issiqxonadan foydalanilgan. Ildiz oziqlanadigan muhitni fizik-kimyoviy xususiyatlari, oziqlanish tizimi, texnologik jihozlarini konstruktiv hal etilishiga ko‘ra gidroponika quyidagi 5 asosiy turlarga ajratiladi: • suvli ekin - ildiz oziqlanadigan muhit oziq tuzlarining suvdagi eritmasi hisoblanadi; • agregatoponika - ildiz oziqlanadigan muhit qattiq materialli (agregatli) substrat (lotinchada aquareqatus - mexanik aralashma yoki bir xil zarrachalarning mexanik birikmasi) bo‘lib vaqti-vaqti bilan mineral o‘g‘itlarning eritmasi berib turiladi; • xemoekin (xemokultura) (lotincha chemia - kimyo, cultura - yetishtirish, ishlov berish so‘zlaridan olingan) ildiz oziqlanadigan muhit oziqali eritma bilan ho‘llanib turiladigan, g‘ovak organik materialdir; • ionitoponika - ildiz oziqlanadigan muhit katta zarrachalardan iborat bo‘lib, ikki mo‘mli: kationit va anionitli aralashma ko‘rinishida, ularni ionlari qisman mineral tuzlarning ionlari bilan almashtirilgan; • aeroponika (grekcha aer - havo so‘zidan olingan) - havo ildiz oziqlanadigan muhit hisoblanadi. Bu o‘simliklarning ildiz tizimi maxsus so‘kchaklarning qorong‘i havo bo‘shlig‘iga joylashtirib oziqa eritmalar ildizga forsunkalar yordamida vaqti-

vaqti bilan purkaladi yoki ildizlari trubaga joylashtirilib vaqti-vaqti bilan shu truba orqali oziqa eritma oqiziladi .

Kichik hajmli gidroponika Kichik hajmli gidroponikani avzalliklari va tarqalishi. Kichik hajmli ekinlar - bu gidroponikani bir turi bo‘lib, bunda ekinlar kichik hajmli (5-15 l) organik yoki mineral substratlarda yetishtiriladi. Sabzavotlarni bu usulda yetishtirish dunyoda keng tarqalgan. Uni maydonlari issiqxonalardan 10 ming ga ortiq va doimo kengayib bormoqda. Skandinoviya davlatlarida bu uslub bilan sabzavotlar 80% dan ortiq issiqxonalarda o‘stiriladi, Nederlanlarda - 60% dan ortiq maydonda, Bolgariya, Latviya, Belorussiya, Ukraina, Rossiya federatsiyasida kichik hajmli ekinlarni maydoni kengayib bormoqda. Latviyadagi «Rim» issiqxona kombinatida kichik hajmli gidroponika bilan 14 ga issiqxonalar band qilingan. Bu texnologiya bo‘yicha issiqxonalarning katta maydonlarida sabzavotlarni yetishtirayotgan xo‘jaliklar qatoriga «Kiyev sabzavot fabrikasi», Moskva yaqinidagi «Marfina» savxozi va «Niva» aksionerlik jamoasi kiradi. Tropik va subtropik mamlakatlarda gidroponnika, sabzavotlarni eski uslubda yetishtirishni borgan sari siqib chiqarmoqda. Bizda, O‘zbekistonda ham bu uslub tarqala boshlayapti. Kichik hajmli gidroponika tuproqli ekinlar va agregatoponikaga nisbatan quyidagi avzalliklarga ega: • issiqxonalarni qurish va qayta o‘zgartirishda kapital mablag‘ kam ketadi; • kichik hajmli muxit va mikroprotsessorli texnik vositalar hisobiga ildiz joylashgan muxitda sharoitlarni sozlash tezlashadi; • substratni hajmi kichik bo‘lganligi sabablida isitish uchun sarflanadigan issiqlik energiyasidan yana ham ratsional foydalaniladi va tuproqni par yordamida zararsizlantirishga ehtiyoj qolmaydi; • tuproq aralashmasini tayyorlash va uni ichkariga tashishga zaruriyat qolmaydi; • substrat hajmi 15-30 marta kamayadi; • tomchilatib sug‘orish va substratlarni plyonka bilan yopish hisobiga suv hamda o‘g‘itlar (40% gacha) sezilarli iqtisod qilinadi; • issiqxonalarni asosiy sog‘lamlashtirishda (dizenfeksiya qilishda) pestitsidlarni sarfi kamayadi;

• mahsulot sifati va fitosanitar sharoiti yaxshilanadi; • hosildorlik, tashkiliy - texnologik darajasi va mehnat unumdorligi oshadi. Kichik hajmli gidroponikani qo‘llash maxsus uskuna va materiallarni: eritma tayyorlanadigan dastgohlarni (uzellarni), tomchilatib sug‘orish tizimini, avtomatikani, yuqori sifatli substratlarni, to‘la eriydigan o‘g‘itlar tipini, partativ (ixcham) asboblarni, yaxshi tashkil qilingan va operativ agrokimyoviy xizmatni, yuqori malakali xizmatchi xodimlarni talab qiladi. Kichik hajmli gidroponikani qo‘llash zarur sharoitlariga, issiqxonalarda maqbul mikroiqlim sharoitlarini yaratish, shu jumladan o‘simliklarni SO2 bilan ta’minlash kiradi. Kichik hajmli gidroponikani qo‘llash xususiyatlari . Kichik hajmli gidroponikada substrat sifatida chirish darajasi 15% dan oshmagan yuqori sfngali torf, mineral paxta, perlit, seolit xizmat qiladi. Torf quruq presslangan, neytrallashtirilgan va o‘g‘itlar hamda mikroelementlar qo‘shilgan quyma plitalar va turli markali KIP ko‘rinishida qo‘llaniladi. Torfli plitalar va kiplar namlangandan so‘ng ularni hajmi uch barobar kattalashadi. Substrat sifatida Adler sabzavotchilik tajriba stansiyasida ishlab chiqilgan nam presslangan torf plitalar ham xizmat qilishi mumkin. Daniyada substrat sifatida «grodan» (“Qrodania” firmasi) tipidagi mineral paxta qo‘llaniladi, Kareliyada “Grivilen” mineral paxtasi ishlab chiqariladi. Issiqxonalarda substratni kichik jo‘yaklarga 10-12 sm. qalinlikda joylashtiriladi, ustidan eni 80-100 sm. li qora-oq plyonka yopib, uni ortiqcha chetlariga substrat o‘raladi. Plyonka aynan qora-oq bo‘lishi kerak: oq plyonka yorug‘likni qaytaradi, qorasi suv o‘tlarini rivojlanishiga to‘siq bo‘ladi. Dastlab jo‘yaklarni juda past nishabli (1:100) qilib yuzasi nivelirlanadi va zichlanadi. Mineral paxtali kichik hajmli gidroponika qurilmasini taxminiy ko‘rinishi rasmda tasvirlanadi .

rasm. Mineral paxtada sabzavot ekinlarini o‘stirish prinsipi. 1 - tubiga yoziladigan plyonka; 2 - gradan yoki mineral paxtadan iborat qatlam; 3 - yorug‘lik o‘tkazmaydigan va yorug‘likni tarqatuvchi yengil plyonka; 4 -gradan yoki mineral paxtali ko‘chat uchun oziqali kubik; 5 - ko‘chatli kubikni joylashtirish uchun qoplagich plyonkada krest shaklida kesilgan joy; 6 -sug‘oradigan plastmass trubalar; 7 - tomchilatgich. Konteynerli ekinlar eng istiqbolli hisoblanadi, bunda plyonkali konteyterlar torf yoki boshqa substratlar bilan to‘ldiriladi, ularning har biriga ikkitadan bodring yoki pomidor o‘simligini joylashtirish mumkin. Bu usul bir qator afzalliklarga ega: substratni hamma tomondan plyonka bilan to‘silganligi, suvni parlanib isrof bo‘lishini kamaytiradi, begona o‘tlarni, kasallik va nematodani tarqalishini yo‘qqa chiqaradi; oziqali eritma deyarli oqib chiqmaydi, bu suv va o‘g‘itlarni iqtisod qilish va atrof muxitni kamroq ifloslanishini ta’minlaydi. Plyonkali konteynerlardan tashqari qattiq plastmas yashiklar, tarnovlar va boshqa ko‘rinishdagi konteynerlardan foydalaniladi. Kichik hajmli gidroponika tomchilab sug‘orish tizimlarini qo‘llashga asoslangan, bu tizim eritma tayyorlanadigan dastgox, magistral va suvni taqsimilovchi yo‘naltiruvchi quvurlar, filtirlar, burama ventillar, sug‘orish kanallari hamda nazorat qiluvchi va bashqaruvchi vositalarni o‘z ichiga oladi. Suvni qo‘yishda turli xildagi (mikrotrubalar, tomchilagichlar, akvadroplar) dan foydalaniladi, ularni har biri o‘ziga yarasha avzalliklarga hamda kamchiliklarga ega.

Oziqali eritmalarni tayyorlashda, sug‘oriladigan suvning tarkibi, ekinlarni turi va rivojlanish bosqichi, yorug‘lik, substrat turi va boshqa omillar hisobga olinadi. Shu bois turli tarkibdagi oziq eritmalardan foydalaniladi. Oldin onalik eritma tayyorlanadi, so‘ng uni 100-200 barobar suv bilan aralashtirib ishchi eritma olinadi va u sug‘orish uchun foydalaniladi. Oziqali eritmalarni tayyorlash va ulardan foydalanish mutaxasislarni mavjud tavsiyanomalari bo‘yicha amalga oshiriladi. O‘zbekistonda kichik hajmli gidroponika usulda qurilgan issiqxonalar Toshkent va Navoiy viloyatlarida mavjud bo‘lib, xozirda bunday issiqxonalarni soni ortib bormoqda. Bu uslubda sabzavot ekinlarini yetishtirishda substrat sifatida gradan tipidagi mineral paxtadan foydalaniladi, torf kamroq qo‘ llaniladi .

Adabiyotlar: 1. Бакиев А., Камалов М., Сагдуллаев Н. Возделывание ранних овощей в теплицах и под пленкой. Ташкент, Узбекистан, 1973, 58 с. 2. Бакурас Н.С. Выращивание рассады и овощей в теплицах. Ташкент, Мехнат, 1989, 138 с. 3. Бакурас Н.С., Камбаров Р.С. Выращивание рассады и овощей в пленочных теплицах. Ташкент, ФАН, 1979, 104 с. 4. Бакурас Н.С., Луценкова К.К. Тепличное овощеводство Узбекистана. Ташкент. Мехнат, 1985, 164 с. 5. Брызгалов В.А., Советкина В.Е., Савинова Н.И. и др. Овощеводство защищенного грунта. Москва, Колос, 1995, 352 с. 6. Доценко М. Как привить огурец на тыкву. Способы прививки огурца на тыкву и кабачок. «Овощи и овощные культуры». www.vsp.ru/podvorie/20 11. 7. Зуев В.И., Абдуллаев А.Г. Овощеводство защищенного грунта. Ташкент, Укитувчи, 1982, 440 с. 8. Зуев В.И., Абдуллаев А.Г. Сабзавот экинлари ва уларни етиштириш технологияси. Тошкент, Ўзбекистон, 1997, 342 б.

Похожие

Issiqxonalarda sabzavot ko’chatlarini mineral o’g’itlar bilan oziqalantirish

Turli omillarning mineral va mahalliy o‘g‘itlar samaradorligiga ta’siri

Mevali daraxtlar tok va tutni o‘g‘itlash

O‘g‘itlar meyorini belgilash

Issiqxonalarda ko’chat yetishtirish texnologiyasi