Kichik hajmli gidroponika va substratsiz ekin - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Kichik hajmli gidroponika va substratsiz ekin

Загружено в:

29.10.2022

Скачано:

0

Размер:

9007.7685546875 KB

Kichik hajmli gidroponika va substratsiz ekin Reja: 1. Kichik hajmli gidroponikani avzalligi va tarqalishi 2. Kichik hajmli gidroponikada qo’llaniladigansubstratlar tavsifi 3. Ozuqali eritmalar 4. Kichik hajmli gidroponikani qo’llash va ko’chat yetishtirish xususiyatlari 5. Ko’chatlarni oziqlatirishni nazorat qilish uslublari 6. Substratsiz ekin

1. Kichik hajmli gidroponikani avzalligi va tarqalishi Kichik hajmli ekin – bu gidroponikani bir turi, bunda ekinlarni yetishtirish kichik (5-15 l) hajmli organik yoki mineral substratlarda amalga oshiriladi. Sabzavotlarni bu usulda sabzavot ekinlarini yetishtirish dunyoda keng tarqalgan. U 100 ming ga oshiq issiqxona maydonini egallaydi va doimo kengayib bormoqda. Skandinaviya mamlakatlarida, Belorussiyada bu usul bilan sabzavotlar 80% ortiqroq, Niderlandiyada – 60% ortiroq issiqxonalarda yetishtiriladi. Bolgariya, Latviya, Ukraina, Rossiya Federatsiyasi kichik hajmli ekinlarga mo’ljallan-gan issiqxona maydonlarini ko’paytirmoqdalar. Latviyadagi «Riga» issiqxona kombinatida 14 ga issiqxona kichik hajmli gidroponika bilan band. Bu texnologiya bilan sabzavot yetishtiruvchi katta maydonli issiqxona MDH «Kiev sabzavotchilik fabrikasida», Moskva oldidagi «Marfino» sovxozida va «Niva» aksionerlik uyushmasida mavjud. Tropik va subtropik mamlakatlarda kichik hajmli gidroponika eski uslublarni borgan sari siqib chiqarmoqda. U bizda O’zbekistonda ham keng tarqalib bormoqda. Kichik hajmli gidroponikani qo’llash issiqxonalarni, qishloq xo’jaligida foydalanishga yaroqsiz yerlarda qurish imkonini beradi, bu hozirda tez suratlar bilan unumdor tuproqlarga talab oshib borayotganda juda dolizarbdir. Kichik hajmli gidroponika usuli suvni parlanib sarflanishini kamaytiradi, begona o’tlarni, kasallik va nematodani tarqalishiga imkon bermaydi; u suv va o’g’itlarni iqtisod qilishni ta‟minlaydi va atrof muhitni kamroq ifloslaydi. Kichik hajmli gidroponika tuproq aralashmasidagi ekinlarga nisbatan o’simliklarni o’sishini tezlashtiradi va ularni hosildorligini 3-5 marta oshiradi, chunki bunda yetishtirish sharoitlari va o’simliklarni oziqlanishi maksimal tenglashadi va o’simliklarda fiziologik jarayonlar jadalroq o’tadi. Pomidor o’simliklari ekilgandan so’ng 75 kun o’tgach 3 m balandlikka etadi, bu tuproqli ekinga nisbatan 4-5 marotaba ko’pdir.

Kichik hajmli texnologiyada katta hajmdagi tuproq aralashmasini tayyorlashga, tashishga va tarqatishga, tuproqqa ishlov berish, har yili parlash yoki o’suv davrida tuproq aralashmasida to’planadigan zararkunanda va kasalliklarga qarshi kimyoviy ishlovlarni olib borish zaruriyati qolmaydi. Bunda ko’rsatilgan ishlab chiqarish operatsiyalarini bajarish uchun zarur texnika, uskuna va jihozlarni, pestitsid va boshqa materiallarni olishga sarflanadigan xarajatlar qisqaradi. Sanitariya choralariga qa‟tiy rioya qilinganda kichik hajmli gidroponika mehnat va kasallik va zararkunandalarga qarshi kurashish uchun pestitsidlarga sarflanadigan xarajatlarni qisqartirishga imkon beradi, bu yetishtiriladigan sabzavot mahsulotlarini ekologik tozaligini oshiradi. Kichik hajmli gidroponikadan foydalanish o’simliklarni parvarishlashni engillashtiradi va ularni birmuncha o’sishini tezlashtiradi, chunki eritmani uzatish kompyuter nazoratida bo’ladi. Bu hosillar orasidagi uzulishlarni qisqartirishga yordam beradi, chunki o’simliklarni o’sish davriga ko’ra turli substratlarga qayta o’tkazish yo’li bilan yetishtirish jarayonini birnecha bosqichlarga bo’linishi (ko’chatni yetishtirish, o’stirib olish, asosiy hajmdagi substratga qayta o’tkazish) ro’y beradi. Kichik hajmli gidroponika tuproqli ekinlar va agregatoponikaga qaraganda quyidagi avzalliklarga ega:  issiqxonalarni qurishda va qayta tiklashda kapital mablag’larini kam ketishi;  muhitni kichik hajmliligi va mikro jarayonli texnika qo’llanishi tufayli, ildiz joylashgan muhit sharoitlarini tezroq sozlanishi;  substrat hajmini kichikligi va parlanishni istisno bo’lishi tufayli isitish uchun issiqlik energiyasidan unumliroq foydalanish;  substrat hajmini 15-30 marta kamayishi;  tomchilab sug’orish substrat hamda o’g’itlarni (40% gacha) plyonka bilan o’ralganligi tufayli suvni ko’proq iqtisod qilinishi;

 ekinlarni almashlash zaruriyatini yo’qliligi;  standart mevalarni chiqishi va uni sifatini yaxshilanishi;  tashkiliy-texnologik darajani va mehnat unumdorligini oshi- shi;  odatdagi tuproqli ekinlarda tuproqlarni nordonligi va agrokimyoviy tarkibida ko’pincha namoyon bo’ladigan muammo vujudga kelmaydi. Hosildorlikni oshishi, mehnat xarajatlarini qisqarishi resurslarni (man- balarni) iqtisod qilinishi tufayli kichik hajmli gidroponika yuqori iqtisodiy samara olishni ta‟minlaydi. 2. Kichik hajmli gidroponikada qo’llaniladigansubstratlar tavsifi Kichik hajmli gidroponika uchun substarat sifatida parchalanish darajasi 15% dan ortiq bo’lmagan sfagnali yuqori torf, turli tipdagi mineral paxta, perlit, vermokulit, seolit xizmat qiladi. Oxirgi yillarda kokosli substrat va uni perlit bilan aralashmasi keng tarqalib bormoqda (44-rasm).

44 rasm . Substratlar turlari . Kichik hajmli gidroponikadagi substratlarni tuproq aralashmasidan farqi shundaki, ular suvni kam ushlab turish qobiliyatiga ega bo’ladi va oson quriydi, shu bois kam miqdordagi suv bilan uzoq vaqt sug’orishni talab qiladi. Ular juda past buferlikka ega, bu mineral o’g’itlarni tez-tez solishni talab qiladi. Kichik hajmli gidroponika uchun foydalaniladigan substratlar quyidagi qo’llash xossalari va xususiyatlari bilan tavsiflanadi. Yuqori torf sfangali botqoqliklarni yuqori qismidan tayyorlanadi, u past darajali parchalanishga va kam kullikga ega. Tashqi ko’rinishi bo’yicha u oqish, tolali, quruq massa hisobiga uglevod va gumin kislotalaridan iborat 50% ga yaqin organik moddalardan tarkib topgan. Tarkibida azot miqdori yuqori (20- 30%), ammo fosfor (0,5%) va kaliy (0,15%) past. U suvni yaxshi singdirish va havoni o’t-kazish xususiyatiga, suvni ko’proq shimish qobiliyatiga va yuqori buferlikka ega. Yuqori torfni turli markali toylar va quruq presslangan plitalar ko’rinishida qo’llaydilar, ularni qo’llash, substratni etkazib kelishga

sarflanadigan xarajatlarni kamaytiradi. MYUT (moxli yuqori torf) markali va «Novobalt» torfi 50 kg vaznli toylarda keltiriladi, ular namlangandan so’ng 250- 300 kg gacha kattalashadi. Belorussiyadagi «Seda» va «Dvina» korxonalari STP-1 va STP-2 (to’yimli torfli substrat) markali torfni ham toy ko’rinishida chiqaradi, ammo ular neytrallashtirilgan, o’g’itlar va shu jumladan mikroelementlar bilan ham boyitilgan. Rossiyada «Fornosovo» (Leningrad viloyati) korxonasi kattaligi 29×29×5 sm vazni 2 kg li, quruq presslangan va plyonkaga o’ralgan torf plitalarini (taxtalarini) chiqaradi. Namlangandan so’ng ularni hajmi 3 marta kattalashadi. Rossiyada (Tver shahri) ZAO «Sipeger- Xolding» eksklyuziv kompaniya vakili «KlasmannDeilmann» asosan torfli substrat chiqaradi. Adler sabzavotchilik tajriba stansiyasi tomonidan xo’l presslangan torf plitalar ishlab chiqarilgan. Ko’chat yetishtirishda torfni qo’lashni eng ratsional usuli – konteynerli ekin va lotoklarda yetishtirish (45-rasm). 45- rasm . Torfdan ko’chat yetishtirishda foydalanish . Lotoklarda yetishtirilganda, lotok tubiga 2-3 sm qalinlikda maydalangan tosh solish tavsiya etiladi, u substratdan drenaj suvini chiqib

ketishini yaxshilaydi. Substratni yuqori qatlami qurib va zahlanib ketishini oldini olish uchun, lotoklar ustidan oq-qora plyonka yopish kerak. Ukrainada lotoklarni qo’llash tajribasi shuni ko’rsatdiki, bunda teng miqdorda torf va agroperlit (2-5 mm fraksiyali) aralashmasidan foydalanish juda samarali ekan. Bu substratda ildiz tizimini rivojlanishi uchun maqbul suv-havo tartibotini oson saqlashga imkon beradi. Torf o’simliklarni mustahakam bog’lovchi yuqori ko’rsatkichli – 9-17% hajmini namlikka ega ekanligini esadan chiqarmaslik kerak. Shu bois kampyuterli dastur yordamida (drenajni) zahini mavjudligi va uni kimyoviy tarkibini kuzatib brish kerak. Qishda drenaj sug’orish me‟yoridan 3-5% ni, bahorda va yozda esa – 10-25% va undan ko’proq bo’lishi mumkin. O’zbekistonda torfni yo’qligi, uni boshqa davlatlardan keltirish qiyinligi va qimmatliligi tufayli kichik hajmli ekinda yuqori torfdan substrat sifatda kam foydalanilmoqda. Mineral paxta. Mineral paxta 80 yillarda Daniyada paydo bo’lgan. Birinchi marta undan daniya «Grodaniya AG» firmasi foydalanaboshladi. Uni harakatlari tufayli mineral plitalar sinovdan o’tkazildi va butun Yevropada mineral paxtani substrat sifatida qabul qilaboshladilar. U oson namlanadi va quriydi, hamda ildiz atrofida havo va suvni maqbul nisbatini ta‟minlaydi (46- rasm). 46-rasm . Mineral paxtaning ko’rinishi .

Plitalarni ishlab chiqarish bo’yicha tajribalar muvaffaqiyatli ortib borgan sari ularni ishlab chiqarish takomillashib borgan. Boshida vertikal tolali plitalar paydo bo’ldi, so’ng ancha tejamkor, havo va suv nisbati sal kamroq zichligi pastroq, ammo foydalanish davri ancha qisqaroq bo’lgan plitalar chiqarilaboshlandi. Yaqinda ayrim ekinlar talabini qondirish uchun turli zichlikdagi, buyurt-ma orqali plita chuqurligida suvni tarqalishiga, uni oqib va to’yinishiga imkon beruvchi plitalar paydo bo’ldi. Mineral paxtani, yana toshli paxta deb ham ataydilar, uni bazaltli tog’ jinslaridan yoki unga o’xshash diabazlardan ishlab chiqaradilar. Maydalangan tog’ jinslari koks bilan aralashtirib 1600  S haroratda erish nuqtasigacha qizdir- iladi. So’ng erigan materialga oz-ozdan oxaktoshlar, fenol asosida tayyorlangan namlashtiruvchi agent, plitalarni ishlab chiqarish uchun tolalarni birga birlashtiruvchi organik polimer qo’shib tolalar qilinadi. Minerallashgan paxta plitalar uzluksiz ekin ekilganda o’ziga xos struktura-ni 4 yil davomida va har bir yangi ekin oldidan bug’ bilan sterilizatsiya qilinib bir yillik ekinlar uchun takroran foydalanilganda 3 yil davomida saqlab turadi. Pastroq zichlangan plitalar qisqaroq foydalanish davriga ega, lekin ularni ham sterilizatsiya qilib doyimo foydalanish, agar ularni sifati yaxshi bo’lsa, kamida yana bir marotaba foydalanish mumkin. Hozirgi vaqtda ishlab chiqarishda turli xususiyatlarga ega bo’lgan, sotuv markalari turlicha mini plitalardan foydalaniladi. «Grodan» mineral paxtani chiqaruvchi Qradaniya AG Daniya kompaniyasi suv va oziq moddalarni ayrim olingan tushkalarni turli joylarida va turli tushak-larni issiqxonalarda ham bir me‟yorda taqsimlanishini ta‟minlaydigan Qrotop Master va Qrotop Expert mineral substratlarni ishlab chiqarishni o’zlashtirdi. Koreliyada (Rossiya) «Gravilen» mineral paxtasi chiqarilmoqda.

Mineral paxtani asosiy avzalligi – uni tozaligi va sug’orish jadalligini tegishli ravishda sozlash va ildiz joylashgan muhitda havo va suv nisbatini ta‟- minlab berish qobiliyatidadir. Ekin va substrat issiqxona tubidan (polidan) har doyim to’la ajralgan bo’lishi kerak. Uni odatda tuproq yuziga polietilen choyshablarni, gazlama, tarnovlarni joylash yo’li bilan amalga oshiriladi. Mineral plitalar yer yuzidan (polidan) yuqorida tarnovlarda yoki sukchalarda (stelajlarda) o’rnatilgan bo’li- shiga qaramasdan, substratga qandaydir ildizni kasallantiruvchi mikroorganizm- larni tushishini oldini olish uchun yer yuzini (polni) qoplash zarurdir. Mineral paxtani muhim xususiyati uni strukturada suv va havo o’rtasidagi muvozanatni sozlab ushlab turish qobilyatidir. Mineral paxtali ekin (o’simlik) hech qachon na qurib qolishdan, na ko’llanib ketishidan, na kislorod ochligidan qiynalmaydi. Minerallashtirilgan plita hajmida tola faqat 5% ni, g’ovakli muhit esa 95% ni tashkil qiladi. To’la namlanib to’yintirilgan plita tarkibida 65% ga yaqin suv va 30% ga yaqin havo tashkil topgan, ya‟ni 10 litrli, uzunligi 1 m bo’lgan plitada 6 l dan ortiq suv mavjud. Ko’chat yetishtirishda mineral paxta torfga qaraganda quyidagi avzalliklarga ega:  yuqori g’ovaklilikka va havo hamda suv nisbatlarini yaxshi saqlab turish qobiliyatiga;  kimyoviy inert;  strukturali barqaror va o’zgarmas sifatiga;  uni par va kimyoviy usullarda strelizatsiya qilish hamda takroran bir necha aylanishlarda foydalanish mumkin. Agar mineral paxtali ekin namlanganda u 15% kam bo’lmagan suvni o’zida saqlasa, bunda u hech qachon suvni etishmovchiligidan yoki oshib ketishidan qiynalmaydi. Agar plita asosida suvni bemalol oqib ketish imkoni bo’lsa, ekin hech qachon qolishdan qiynalmaydi, chunki sug’orishlar orasida yetarli tannafus bo’l-ganda, paxta yana 30% yaqin havoni to’playdi.

Suvda yuqori miqdorda tuzlarni bo’lishi tuproqli ekinlar uchun yaroqsizdir, mineral paxtali ekinlar uchun esa halokatlidir. Sifatsiz suv mineral paxtada yetishtirishni boshqarishni qiyinlashtiradi. Mineral paxta butunlay inert, shu bois ekinlar uchun oziq eritmalarni to’liq tushishini doimo ta‟minlash zaruriyati mavjud. Ekinlar uchun bir qancha eritmalar mavjud, buning uchun kompyuter orqali boshqariladigan aralashma tayyorlaydigan bir bakdan boshlab, to aralashma tayyorlaydigan bir necha bakli qurilmalar bor. Ko’chatlar alohida kichik hajmli plitalarda 2-3 dan yetishtiriladi. Shu bois har bir sug’orishda, har bir plitaga bir xil hajmda oziq eritma berilishi muhimdir. Me‟yorlab sug’orish va sug’orish tizimidan to’g’ri foydalanish mineral pahtada yetishtirishning asosiy omili hisoblanadi. Vermikulitli substratlar. Vermikulit – bu tabiiy mineral bo’lib, slyudani (shaffof mineralni) o’zgargan mahsuloti hisoblanadi. U olovga chidamli, zarrachalarini kattaligi 1-3 mm, zichligi 0,19 g/sm 3 va nam sig’imi 64%. Bu mineralni eng yirik kelib chiqish koni Kalskiy yarim orolida joylashgan Kondorsk hisoblanadi. Bu yerda vermikulitni 80% ortiq dunyo zapaslari to’plangan. Vermikulitni yirik konlari Natkrutks (Janubiy Afrika), Potaninsk (Ural) va Kaksharovsk (Uzoq Sharq) kabi makonlarda mavjud. Hozirgi vaqtda vermikulitli substratlar sabzavotchilikda, sanoatlashgan bog’dorchilik va gulchilikda, urug’larni g’o’lalashda, mevalarni, sabzavotlarni, piyozlarni, qalamchalarni va boshqa o’simlik materiallarini saqlashda hamda tashishda, shuningdek texnogen-buzilgan hududlarni biorekultivatsiya qilishda keng qo’llaniladi. Issiqxona sabzavotlarini gidropon usulda yetishtirishda vermikulitni o’zidan foydalanilmay, vermikulit kuydirilgandan so’ng hosil bo’lgan vermikulitli substratdan foydalaniladi. Kondorskdaga Vermikulit koniga yaqin joylashgan N.A. Avronin nomli Qutub-Alsp botanika instituti kuydiradigan

apparat va to’rtinchi modifikatsiyali fraksiyalangan vermikulitli substratlarni yangi avlodini ishlab chiqarishni tashkil qilgan. Elektr bilan kuydirilgandan so’ng substratni har bir granulasi modifikatsiyasidan ka‟tiy nazar plastinka slyudali (shaffof mineralli) «gormoncha» aylanadi (47-rasm), substrat esa bir qator qimmatli fizik va kimyoviy xususiyatlarga ega bo’lib, u boshqa foydalaniladigan substratlardan va tuproqdan avzalligi bilan farq qiladi. Vermikulitli substratlar juda universal. Ularni giropon usulda xoxlagan ekinlarni yetishtirishda va tuproq aralashmalarini tayyorlashda qo’shimcha komponent sifatida qo’llaydilar. Ular urug’larni g’o’llashda (drojalashda), qalamchalashda, meva va sabzavotlarni saqlash hamda tashishda qo’llaniladi. 47-rasm . Vermikulitli substrat granullari. Vermikulitli substratlarda quyidagi kimyoviy elementlar mavjud: Mg – 14,68-15,62%, Fe – 3,37-3,74%, Ca – 0,25-0,55%, K – 0,22-0,33%, P – 0,02- 0,05%, Mn – 0,041-0,076%, Ni – 0,070,053%, Co – 0,004-0,005%, Zn – 0,007- 0,012%, As – 0,005%, Cu, Mo, Pb, Cd – 0,001% dan. Yuqori haroratda quydirilgan substratlar sterizatsiyalangan bo’ladi, bu esa kasallik va zararkunandalarni qo’zg’atuvchilarni rivojlanishiga to’sqinlik qiladi. Ularni tarkibida zaharli moddalar bo’lmaydi va radioaktiv emas, yaxshi rivojlangan kapilyarlik tizimiga ega bo’lib, katta miqdorda suv va oziq eritmalarni singdirish va saqlab turish qobiliyatiga ega. Substrat granullari juda

g’ovakli (hajmini 74-85%), shu bois juda engil. Ular to’la suvga to’yin- tirilganda ham havoga to’yinishi (ayratsiyasi) yaxshi. Ular juda pishiq, uzoq muddatga chidamli, fizik va kimyoviy qarishga duchor bo’lmaydi, substratlarning ph=7,0-7,5. Suv-fizik xususiyatlariga ko’ra vermikulitli substratlar ko’pchilik boshqa substratlardan ustun turadi (27-jadval). Katta g’ovaklilik tufayli oziq eritma bilan namlangandan so’ng vermikulit granulalari yuzida suvli parda hosil bo’ladi va maqbul suv-havo tartiboti yaratiladi. Bu sharoitda o’simliklar to’xtovsiz yetarli miqdorda suv, kislorod, oziq moddalar bilan ta‟minlanadi. 27-jadval Substratlarni fizik xususiyatlari (Ivanova L.D., Inozemseva E.S., 2010) Substratlar Zarrachalarni kattaligi, mm Hajmiy vazni, kg/m 3 Umumiy hajmiga nisbatan nam sig’imi, % Qum 0,2-2,0 1500-1600 37 Mayda tosh 3,0-5,0 1600 43 Keramzit 1,0-3,0 610 53 Maydalangan tosh 5,0-25,0 1500-1700 40 Perlit 1,0-3,0 250 52 Vermikulit (modifikatsiyasiga ko’ra) 1,0-20,0 120-530 80 va undan ortiq Vermikulitli substratlardan foydalanish mineral oziqlantirishni muvozanatini ta‟minlashga imkon beradi, bu sifatli qishloq xo’jaligi mahsulotlarini olishga yordam beradi. Ular gidroponikada ko’p yil foydalanilgandan so’ng, utilizatsiya qilishni talab qilmaydi, chunki ulardan

ochiq yerda tuproqni suv-fizik xususiyatlarini yaxshilashda komponent (tarkibiy qism) sifatida foydalanish mumkin. Perlitni vulqonli alyumosilikatli tog’ jinslaridan ishlab chiqaradilar, ularni oldin maydalaydilar, so’ng 1000  S yaqin haroratgacha qizdiradilar. Qizdirilganda tog’ jinsiga kiruvchi suv gazli holatga o’tadi va zarrachalarni kengaytiradi va juda engil, havo bilan to’yingan, kattaligi changsimondan to 6-7 mm gacha bo’lgan, notekis, dag’al oq granullar hosil bo’ladi. 60-yilardan buyon perlit tuvakchalar uchun sodda aralashma komponenti hisoblanadi, odatda uni torf yoki vermikulit bilan birga qo’shib olib boradilar. Perlit juda engil, uni zichligi 100 kg/m 3 yaqin. Issiqxona sabzavotchiligida foydalaniladigan perlit granulalarining kattaligi 2-5 mm bo’lib, kirishi mumkin bo’lgan suv, granulalarni notekis yuzalari orasida va ularni ichida saqlanadi. Perlit bir oz kation alamashinuvli xususiyatga ega, bu uni inertli qiladi. Unda pH 7-7,5 yaqin bo’lib, oziq eritmani ph ga ta‟sir etmaydi. Perlit granulalari yetarli pishiq, shuning uchun uni fizik xususiyatlariga qandaydir sezilarli o’zgartirishlar kiritmay substratdan takroran bir necha bor foydalanish mumkin. U bug’ haroratiga chidami, shu bois uni zarur bo’lganda sterizatsiya qilish mumkin. Perlit har biriga uchta o’simlik to’g’ri keladigan, uzunligi – 90100 sm 20-30 litrli qoplarni to’ldirish uchun foydalaniladi. Har bir konteyner asosida kichik tindirgich bo’lishi kerak, undan oziq eritmani chiqarib tashlash mumkin. Ildiz joylashgan muhitni isitish qoplarda yoki ularni tagida yoki suv oqa-digan tarnov, trubadar tagida joylashtirilgan tizimlar yordamida amalga oshiriladi. Ikki holatda ham isitish konturi (shakli) tizimni issiqxona polidan (eridan) ajaratib turish uchun o’rnatilgan polistirolli plitalardan bo’lishi kerak. Perlitli tizimlarni sug’orish odatda har bir qop yoppasiga tomchilagichlarni joylashtirish yo’li bilan amalga oshiriladi. Perlitga o’tkaziladigan ko’chatni, mineral paxtali kubiklarda yoki perlitli kassetalarda yetishtiradilar. Ko’chatni o’tkazish nihotada puxtalik bilan

olib borilishi zarur, bu perlitni kuchli kapilyalik kuchiga bog’liq bo’lib, u mineral paxtadan oziq eritmani tortib olishi mumkin, ko’chatni ekishdan oldin perlitni namlash esa yetarli emas. O’simliklar to’la ildiz olib ketgungacha kubiklarni doimo nam holda ushlab turish uchun o’simliklarga tez-tez, kam hajmda eritmani berib turish zarur. Perlit uchun substratlarning texnologik modellari, boshqa granullangan materiallar bilan birga, mineral paxta va boshqa plitalarda foydalaniladigan- larga nisbatan katta farq qiladi. Eritmani kundalik elektr o’tkazuvchanligi va pH holatini monitoring qilish uchun rezurvar drenajidan eritmani tanlab olish yetarli hisoblanadi. Buning uchun rezurvardagi tizimni ostki qismiga diametr 2-3 sm li bir necha turbalar o’rnatiladi va har bir testirlanadigan ob‟ektni tubidan kam hajmli eritma olish uchun shpritsdan foydalaniladi. Haqiqatda ahamiyatli ma‟lumotlarni ta‟minlash uchun, kamida 1215 sinov nuqtalarini begilash zurur. Perlitda eritmani elektr o’tkazuvchanligi odatda 1,0 mSm/sm yaqinroq. Seolit – bu suvli alyumosilikatlar guruhiga kiruvchi ishqorli va ishqor tuproqli elementlardan iborat tabiiy tog’ minerali. Maydalangan seolit tuflari (g’ovak toshlar) yaxshi g’ovaklilik, ionalmashuvlik va adsorbsionlik, havo va suvni o’tkazuvchanlik qobiliyatlariga ega bo’lib, tarkibida kaliy, magniy va kalsiy miqdori yuqori. Ularni tarkibida azot va fosfor yo’q. Kationlarni yutish (1-5 mg-ekv/g) hajmiy sig’imi yuqoriligi tufayli siolitlar katta miqdorda solingan o’g’itlar bilan birga o’simliklar uchun mumkin bo’lgan kaliy va ammoniy ionlarini saqlab turishi mumkin. Agronomiya nuqtai nazaridan olganda, siolitli substratlar: bir necha hosil olishda o’simliklarni normal oziqlanishini ta‟minlaydigan oziqali mineral elementlarni katta potensialiga ega ekanligi; o’simliklarni kuchli ildiz tizimni va yer ustki qismini shakllanishini ta‟minlaydigan yaxshi fizik xususiyatlarga, katta havo sig’imiga ega bo’lishligi o’simliklarni tez rivojlanishiga va ancha erta hosilga kirishiga imkon beradi; foydalanish muddatini uzunligi; begona o’tlarni yo’qligi; toza va yaxshi estetik ko’rinishi bilan farqlanadi.

Siolitlarda yetishtirilganda o’simlik mahsulotlari yaxshi ta‟m sifatlari bilan ajralib turadi. Laboratoriya tadqiqotlari shuni ko’rsatdiki, ularni kimyoviy tarkibi halqaro standartlarga javob beradi va unda nitratlar va nitritlar topilmagan. Siolitlar sof holda yoki ayrim qo’shimchalar (perlit, kokos) qo’shilib foydalaniladi. Siolitli substratlar bilan ishlashda eritmada kremniyni mavjudligi va uni o’simliklarga tushishiga e‟tibor berish kerak. Mayda fraksiyali (0-2 mm) siolitlarni mavjudligidan chetlashish kerak. Siolitdan foydalanish jarayonida uni ulushi ortib boradi. Na, Cl, bikarbonatlarni miqdori oshib ketganda substratni foydalanish oldidan suv bilan yuvish zarur. Siolitdan gidroponikali substrat sifatida foydalanishda unga qo’yiladigan agrofizik va agrokimyoviy talablar quyidagilar: klinoptilolitni vaznli ulushi 60% dan kam va chiqindilar (loyli) 10% ortiroq bo’lmasligi; suv va mexnik pishiq, zarralarni diametri – 3-8 mm; solish zichligi – 0,80-1,10 g/sm 3 ; kattiq fazasi – 2,30-2,40 g/sm 3 ; umumiy g’ovaklar – 57-60%; suvni saqlab turish qobil-iyati (NV) – 25-35%; havo sig’imi – 25-36%; kattiq, suyuq va gazli fazalar nisbati – 40:28:32; pH kattaligi – neytralga yaqin; yutish qobiliyati – 1,0-1,5 mekv/g; suvni so’rib olish nisbiy elektr o’tkazuvchanligi (EP)  2 mSM/sm dan oshmasligi kerak. Kokosli substrat. Oxirgi yillarda issiqxona ishlab chiqarishida organik xom-ashyo tolalaridan iborat kokos palmasi mevalari ustini qoplaydigan yangi substratdan juda keng foydalanilmoqda. U texnologik xususiyatlarini yuqori va ko’pga chidamliligi bilan tavsiyalanadi. Undan AQSH, Kanada va Meksikada, afrika qit‟asidagi mamlakatlarda, o’rtadengiz sohilidagi mamlakatlardan: Isroil, Ispaniya, Portugaliya, Italiya, Gretsiya, Fransiya, Gollandiyada va boshqa Yevropa davlatlarida keng foydalaniladi. U Rossiya va Ukraina issiqxona xo’jaliklariga ham joriy etilmoqda. Bizda O’zbekistonda ham uni qo’llash boshlangan.

Kokosli substratni ishlab chiqarish markazi Shri-Lanka, Hindiston, Filippin, Indoneziya, Markaziy Amerika hisoblanadi. Eng taniqli kokosli substratni etkazib beruvchilar «Pelemix Industries» (Isroil), «Dutch Plantin» (Gollandiya) firmalari va ayrim boshqa ishlab chiqaruvchilar hisoblanadi (48- rasm). Kokos yong’oqlari po’sti tolalari bilan birga katta uyumlarda kamida uch yil davomida saqlanadi, bu yerda ular har yilning ikki mavsumida davom etadigan musson yomg’irlarida yaxshi namlanadi, ya‟ni uch yil davomida olti martagacha. Bu uni tabiiy holda kompostirlashga va organik moddalarni bir qismini chirishiga imkon beradi. Shundan so’ng bir vaqtni o’zida tolalarni po’st yuzidan ajratib olib massani qayta ishlaydilar. Kompostli massani mexanizatsiya yordamida qayta ishlash jarayonida kokosli massani ayrim miqdori po’stining o’rtasidagi yumshoq o’zagidan, mayda chang zarrachalari bilan birga olib tashlanadi. Shundan so’ng tolalar uzunligi bo’yicha saralanadi va uni yanchilgan o’zagi bilan birga ikki marotaba elaydilar. Bu davrda uni qo’shimcha qayta ishlash zaruriyatini aniqlash maqsadida kimyoviy taxlil o’tkaziladi. Yaxshi etilgan kokosli substrat quyidagi ko’rsatkichlarga ega bo’lishi kerak: ph – 5,5- 6,5 va EC – 1 mSm/sm pastroq.

48-rasm . Kakos yong’og’i, qipig’i va to’ldirilgan qopchalarga o’tkazilgan pomidor ko’chatlari. Turli ekinlarni yetishtirish uchun mexanik tarkibi farq qiluvchi turli xildagi kokosli substratlardan foydalaniladi. Odatda kattaligi yirik fraksiyali zarrachalar ajratiladi, qolgani – bu mayda kompostirlangan zarrachalardir. Fibrali tolalar fraksiyasini uzunligi: 6,3 mm, 12,5 mm va 18,9 mm. Masalan, ATK firmasidan keltiriladigan «Pelemiks» firmasining kokosli substrati, barcha uch fraksiyali tolalarni aralashmasidan yoki ayrim fraksiyalardan va mayda

zarrachalardan iborat. Substrat suv bilan to’la to’yintirilganda, u yuqori havo sig’imliligi (28% va undan ortiq) bilan tavsiflanadi. Agar tolalarning asosiy massasi (70%) 18,9 mm zarrachalardan iborat bo’lsa, bunday substrat suv bilan to’yintirilganda tarkibida – 37% gacha, 12,5 mm – 24-28%, 6,3 mm – 15% havo bo’ladi. Kokosli substratni ikkinchi muhim xususiyati fibrali tolalarni uzoq davr davomida – 8-10 yilgacha chirishga chidamli ekanligidir, vaxolanki mayda zarracha-lar (30% hajmigacha) sekin asta (4-5 yildan so’ng) qisman chiriydi va umumiy havo sig’imini biroz kaymaytiradi. Kokosli substratdan uzoq muddat foydalanilganda uni vaqti-vaqti bilan par (bug’) bilan dezinfeksiya qiladilar yoki oz miqdorda yangi substrat qo’shib foydalanishni davom yettiradilar. Issiqxona sabzavotlarini kokosda yetishtirishni kichik hajmli ekinlardagi boshqa substratlarga nisbatan avzalligi kapilyar suvni baland (qulay 17-20 sm gacha) ko’tarilishi va suv-havo nisbatlarini eng yuqoriligi; buferligini yuqoriligi, ya‟ni harakatchan oziq elementlarni biroz zahirada saqlash qobiliyati; substrat eritmasidagi pH ni optimal darajasi 5-6 yaqin bo’lishida. Kokosli substratlar ekin va mahsulot turiga qarab ham sof holda ham boshqalar bilan aralashtirilgan holda foydalaniladi. Kokosni olishda va u yumshaganda undagi K, Na, Cl qoldiqlarining miqdori-ni aniqlash uchun 1 : 2 suvni tortib (sug’urib) olish uslubi bilan tahlil o’tkazish va substratni tegishli darajagacha yuvish zarur. Bunday zaprvaka sifat sertifikatida ko’rsatiladi. Agar substrat qo’shimchalarsiz keltirilsa, unda yuqorida ko’r-satilgan taxlil o’tkaziladi va substratni qo’shimchalar bilan to’ldirish yetishtirish boshlanishidan oldin o’tkaziladi. Qo’shimchalar qo’shilgan kokosli substratda tuzlar konsentratsiyasini o’rtacha ko’rsatgichi quyidagicha (so’rib olingan suvdagi substrat mg/l): NO 3 – 90 gacha, P – 15 gacha, K – 90 gacha, Ca – 100 gacha, Mg – 27 gacha, Fe – 0,7, pH – 5,0, ES – 1,0 gacha. Bodring va pomidor uchun qo’shimchalar ancha yuqori darajalarda qo’shilishi ham mumkin.

Shri-Lankada kokosli substratni quyidagi mahsulotlar ko’rinishida ishlab chiqariladi. 1) Kattaligi 30×30×15 sm, og’irligi 5 kg, hajmi 13,5 l. presslangan briketlar shaklida bo’lib, namlangandan so’ng ular 60 l yaqin hajmni egallab 4,4-5,2 marta kengayadi. Unda 6,3-18,9 mm uzunlikdagi tolalar 70% quruq modda hajmini egalaydi. 2) Kattaligi 35×35×12 sm, og’irligi 5 kg, hajmi 15,9 l presslangan briketlar. Namlangandan so’ng ular 60-65 l hajmni egallab 3,8-4,1 marta kengayadi. 70% yaqin quruq modda hajmini 12,5 mm yoki 18,9 mm uzunlikdagi tolalar egallaydi. Bu briketlardan uzoq muddat foydalanish jaaryonida ular yuqori havo o’tkazuv-chanligini (8 va undan ortiq yil) saqlaydi hamda uzoq muddat yetishtiriladigan ekinlarda qo’llanaboshlanayapti. 3) Kattaligi 20×10×5 sm, og’irligi 0,65 kg 8 l gacha kengayadigan presslangan briketlar. Ular uncha katta bo’lmagan, hajmi 1016 l gacha bo’lgan konteynerlarni to’ldirish va interyerlar (binoning ichki qismini bezatish uchun) uchun katta o’lchamli o’simliklarni yetishtirishda foydalaniladi. Substratni asosiy massasini 6,3 va 12,5 mm uzunlikdagi tolalar egallaydi. 4) Kattaligi 60-120×15-30×2-3 sm, og’irligi 1,6 dan 5 kg gacha bo’lgan presslangan tushaklar. Namlangandan so’ng 12-18 sm balandlikka va 14-50 l hajmga ega bo’ladi. Barcha tushaklar ultrabinafshaga bardoshli, ichi qora va tashqarisi oq plyonkali qoplarga joylangan. Bunday qoplar quyosh nuri ta‟sirida bir necha yil davomida parchalanmaydi. Ularni asosiy massasi uzunligi 12,5 va 18,9 mm li kokosli tolalar egallaydi. Bir necha yil ekspuluatatsiya qilingandan so’ng bunday substratni bug’lab, agroperlit qo’shib undan qayta foydalanish mumkin. 3. Ozuqali eritmalar

Issiqxona ekinlarini oziqalashtirishni optimallashtirish asosiga, bir tomondan tegishli nisbatda makro va mikroelementlar, es, ph darajalari bilan balanslangan, yetishtirish davrlari bo’yicha standartli eritmalardan foydalanish, va ikkinchi tomondan zarur mikroiqlim sharoitlarini saqlashdir. Yetishtirish jarayonida doimo turli xolatlar ro’y beradi, oziqalantirishni optimallashda ularni hisobga olish zurur. Bu oziqali elementlarni substratli eritmadagi ayrim elementlarni haqiqiy konsentratsiyasi bilan bog’liq antagonizmi (qarama-qarshiligi), buning natijasida balanslangan oziqali eritmalardan foydalanilganligiga qaramasdan, ayrim oziqali elementlarni o’simliklar tomonidan o’zlashtirilishi buziladi. Shu bilan bir qatorda o’simliklarni normal o’sishi va rivojlanishu uchun zarur elementlarni etishmovchiligi yoki oshib ketishi tufayli oziqalanishni buzilishi ro’y beradi. Bu ayniqsa oz hajmli ildizga ega bo’lgan kichik hajmli ekinlar sharoitida namoyon bo’ladi. Shu bois bu yerda o’simliklarni oziqalantirish bo’yicha tavsiyalarga qa‟tiy rioya qilish va ishchi oziqali eritmalarni balanslanganligiga asosiy e‟tibor berilishi kerak. Ishchi eritmani konsentratsiyasi o’simlik xujayralaridagi osmatik bosimidan baland bo’lmasligi kerak, yo’qsa (aks holda) ularni suv va oziqali elementlarni o’zlashtirishi to’xtashi mumkin. Ularni optimal konsentratsiya 0,5-0,6 g/l, elektr o’tkazuvchanligi – 1 mSm/sm gacha, pH – 6-7. Kichik hajmli gidroponikada ekinlar va o’sish davri bo’yicha differensiatsiyalangan turli eritmalardan foydalaniladi. Misol uchun ulardan biri 28-jadvalda ko’rsatilgan.

28-jadval Turli substratlardagi bodring va pomidor uchun oziq eritmalarning tarkibi, mg/l (Zonnefeld S., bo’yicha) Ko’rsatki ch Bodring Pomidor torfda mineral paxtada torfda mineral paxtada mi n opt ma x min opt ma x mi n op t m ax mi n op t ma x N- NO 3 12 0 15 0 20 0 120 160 200 12 0 14 0 18 0 10 0 15 0 18 0 N – NH 4 – 7 20 7 20 14 20 7 20 P 20 30 40 30 40 50 20 30 40 30 40 50 K 18 0 20 0 25 0 190 230 270 20 0 25 0 32 0 20 0 27 0 35 0 Ca 80 10 0 25 0 120 140 300 80 10 0 25 0 12 0 15 0 30 0 Mg 20 25 60 150 20 60 20 25 60 20 25 60 S 30 40 60 25 35 60 40 60 80 60 80 10 0 Fe 0,4 0,6 2,0 0,4 0,6 2,0 0,4 0, 6 2, 0 0,4 0,6 2,0 Mn 0,3 0,6 1,0 0,3 0,6 1,0 0,3 0, 6 1, 0 0,3 0,6 1,0 Zn 0,1 0,3 1,0 0,1 0,3 1,0 0,1 0, 3 1, 0 0,1 0,3 1,0 B 0,1 0,2 0,5 0,1 0,2 0,5 0,1 0, 2 0, 5 0,1 0,2 0,5 Cu 0,0 2 0,0 3 0,0 6 0,0 2 0,0 3 0,0 6 0,0 2 0, 03 0, 06 0, 02 0,0 3 0,0 6 Mo 0,0 3 0,0 5 0,0 8 0,0 3 0,0 5 0,0 8 0,0 3 0, 05 0, 08 0, 03 0,0 5 0,0 8 rN 5,0 5,5 6,0 5,0 5,5 6,0 5,0 5, 5 6, 0 5,0 5,5 6,0 EP, 1,5 2,0 2,5 1,5 2,0 2,5 1,5 2, 2, 1,5 2,2 2,5

mSm/sm 1 5 Ishchi eritmalar onalik asosida eritma tuzilib, ularni 1:50-200 nisbatda suv bilan aralashtirish yo’li bilan tayyorlanadi. To’g’ri hisoblab chiqilgan va tayyorlangan onalik eritma uzeli nuqsonsiz ishlashini ta‟minlaydi. Onalik va ishchi eritmalar 1,5-2 m 3 hajmli idishlarda tayyorlanadi. Onalik eritmalarni A (azotli o’g’itlar uchun), V (kompleks o’g’itlar uchun), S (kaliylilar uchun) kabi xarflar bilan belgilanadi. Ular ishchi eritmalar tayyorlash uchun suv bilan aralashtiriladigan idishlarga bir vaqtda beriladi. Dunyo amaliyotida oziqali eritmalar tarkibini molda belgilaydilar. 1 mol quyidagi miqdordagi mg to’g’ri keoadi: NH 4 i NO 3 – 14, K – 39,1, Na – 23,0, Ca – 40,1, Mg – 24,3, Cl – 35,4, HCO 3 – 161,0, SO 4 – 32,6, P – 31,0, Fe – 0,0558, Mn – 0,0549, Zn – 0,0654, B – 0,0108, Cu – 0,0635, Mo – 0,0959. Kichik hajmli gidroponika uchun juda ko’p turli xil oziq eritmalarning tarkibi tavsiya etilgan. Ular turli ekinlar, substrat turlari, yetishtirish mintaqalari uchun va boshqa omillarni hisobga olib ishlab chiqarilgan. Ularni izlash va takomillashtirish davom etmoqda. Oziq eritmalarni tuzishni asosiy prinsiplarini o’zlashtirish uchun pastda bodring va pomidor uchun ularni ayrimlari keltiriladi. Himoyalangan yer ekinlari bo’yicha ilmiy-tadqiqot markazi (Niderlandlar) bodring uchun quyidagi tarkibdagi oziq eritmani taklif etadilar (29-jadval). Pomidor ekini uchun bu markaz quyidagi makroelementlarning standart oziq eritmasini tavsiya etadi (30-jadval). Millimollarda keltirilgan tarkibni ishchi eritmalar uchun mg/l ga, onalik uchun esa yuz barobar suv bilan aralashtirilgan holda kg/m 3 aylantirib qaytadan hisoblab chiqiladi. Kichik hajmli gidroponika ko’chatlarni rivojlanishish fazalarini hisobga olib mineral oziqlantirishni differensiatsiya qilish imkonini beradi. Bu oziq eritmadan foydalanishda uni nordonligini pH – 5,5 yaqin darajada va elektr

o’tkazuvchanlik – 2,4-3,0 mS/sm da saqlanadi. «Kemira» Finlandiya firmasii pomidorni torfli substratda va mineral paxtada yetishtirishda ularni rivojlanish fazalari bo’yicha differensiatsiyalanadigan oziq eritmalarni tarkibi bo’yicha o’zini tavsiyanomalarini ishlab chiqdi. 29-jadval Bodring uchun tayyor va onalik eritmalarda asosiy elementlarni tarkibi Makroelementlar Mikroelementlar NH 4 NO 3 0,5 40 4,0 Fe – DETPA 6% 10 Fe 9,32 932 KH 2 PO 4 1,25 170 17,0 MnSO 4 10 Mn 1,69 169 Ca(NO 3 ) 2 3,5 700 70,0 ZnSO 4 4 Zn 1,15 115 KNO 3 4,25 430 43,0 Na 2 B 4 O 7 × 10H 2 O 20 B 1,91 191 MgSO 4 × 7H 2 O 1,0 246 24,6 CuSO 4 2,5 Cu 0,12 12 Na 2 MoO 4 × 2H 2 O 0,5 Mo 0,12 12 30-jadval Suv ionlarini hisobga olib pomidor uchun oziq eritmani hisoblash Standart tarkibi, mM/l O’g’itlar, mM/l Korreksiya +3,0 -1,0 -0,5 Hisoblash uchun tarkibi 10, 5 1,5 2,5 3,0 0,5 7,0 2,7 5 0,5 H 3 PO 4 1 ,5 1 ,5 1 ,5 HNO 3 1,5 1/5 1,5 o„g„itlar standartli tarkib, m M /l tayyor eritm a, m g/l onalik eritm a, kg/m 3 o„g„itlar standartli tarkib, m M /l tayyor eritm a, m g/l onalik eritm a, kg/m 3 NO3 – 105, H2PO4 – 15, SO4 – 25, H 3O + NH4 + 05, K + 70, Ca ++ 3 75 , M g ++ 1 0,

NH 4 NO 3 0,5 0/5 0,5 Ca(NO 3 ) 2 2,75 5,5 2,7 5 KNO 3 3,0 3,0 3,0 K 2 SO 4 2,0 2,0 4,0 MgSO 4 0/5 0,5 0,5 Kichik hajmli gidroponika uchun oziq eritmalarni tayyorlashda ko’chatlarni turli rivojlanish bosqichlarida oziq elmentlardagi ionlarni nisbataiga (masalan N : K, K : Cl va boshqalar) a‟lohida e‟tibor berish kerak. Substratlarni to’yintirish uchun eritmalarni tarkibi ko’chatlarni boshqa rivojlanish fazala-rida foydalaniladigan yeritmalardan bir valentli kationlarni (K va NH 4 ) miqdorini pastligi, bor va ikki valentli kationlarni (Ca va Mg) miqdorini yuqoriligi bilan sezilarli darajada farq qiladi. Buning sababi o’simliklar bir valetli ionlarni tezroq o’zlashtiradi va shu bois ikki valentli ionlarni konsentratsiyasi ildiz joylashgan muhitda yuqori bo’lishi kerak. Shuning uchun substratni to’yintirish uchun eritma tarkibi ildiz atrofidagi zonalarda iloji boricha optimalga yaqin bo’lishi kerak. Kichik hajmli gidroponikada ildiz tizimi joylashgan mintaqaning turli nuqtalarida oziq elementlarni o’simliklarga o’tishi bir hilda emasligini nazarda tutmoq kerak. Bunday sxema 49rasmda keltirilgan. Ko’chatlarni mineral oziq element- larni singdirishi va 49-rasm. Tomchilab sug’orishda asoslangan kichik xajmli mexnologiylarda oziq

ularni kichik hajmli substratlar- elementlarni ildiz tizimi zonasiga utishini (tushishi) taqqoslash sxemasi da to’planishi, oziq eritmalarda oziq elementlarni miq-dorini (tarkibini) sezilarli darajada o’zgartirishi mumkin. Optimalga yaqin oziq eritma tarkibini ushlab turish uchun kamida oyda bir agrokimyoviy taxlil o’tkazilishi zarur. Eritmada makroelementlarni miqdorini baholashda 31-jadvalda keltirilgan darajalarga tayanmoq kerak. Undan tashqari kichik hajmli substratda elektr o’tkazuvchanlik va nordonlikni muntazam haftada bir necha marta aniqlash zurur. 31-jadval Mineral paxtada yetishtirishda to’pondagi oziqalarning darajalari, mmol/l = mg/l ES NO 3 P SO 4 N H 4 K Ca Mg Bodring 2,7 o t p 18= 250 0,9= 2,8 3,5= 138 < 0, 5 < 7 8=312,8 6,5=26 0 3=72,9 suvi hisobga olinma gan m i n 15= 210 0,6=1 8,6 2,2= 106 – 6=235 5=200 1,5=36,5 m a x 24= 336 1,2=3 7,2 4,5= 216 < 0, 5 < 7 10=331 8=321 4,5<109 Pomidor

2,7 o t p 17= 328 0,7=2 1,7 5,0= 240 < 0, 5 < 2 7=273,7 7=281 3,5=85 suvi hisobga olinmag an m in 13=1 82 0,5=1 5,5 3,5=1 68 – 5=196,5 5,5=220 2,5=60,7 m a x 21=2 34 1,5=4 6,7 6,5=3 12 > 0, 5 8=313 8,5=341 4,5=109 Qalampir 2,7 ot p 19=2 66 0,9=2 7,9 3,5=1 68 < 0, 5 7=281 6,25=25 0, 6 3,25=79 suvi hisobga olinmag an m in 15=2 10 0,6=1 8,6 2,5=1 20 – 5,5=220 4,5=180 2,25=54, 3 m a x 25=3 50 1,2=3 7 5,0=2 40 > 0, 5 8,5=341 7,5=300 ,8 4,25=10 3 Baqlajon 2,7 ot p 20=2 80 0,9=2 7,9 3,0=1 44 < 0, 5 6,25= 250,6 6,25=25 0 4,25=103 suvi hisobga olinmag an m in 15=2 10 0,6=1 8,6 1,5=7 2 – 5,0=135 4,5=180 3,5=85 m a x 25=3 50 1,2=3 7 4,0=1 92 > 0, 5 8=313 7,5=300 ,8 5,5=133

4. Kichik hajmli gidroponikani qo’llash va ko’chat yetishtirish xususiyatlari Kichik hajmli gidroponikaning tavsifi . Kichik hajmli gidroponikani qo’llash maxsus uskuna va materiallarni, eritma uzellarini, tomchilab sug’orish tizimini, avtomatika, yuqori sifatli substratlarni, to’liq eriydigan o’g’itlar to’plamini, normativ asboblarni, yaxshi tashkilashtirilgan va operativ agrokimyoviy xizmatini, yuqori malakali xizmatchi xodimlarni talab qiladi. Kichik hajmli gidroponikani muvaffaqiyatli qo’llashning majburiy shartlari issiqxonalarda maqbul mikroiqlim tartibotini yaratish, shu jumladan o’simliklarni SO 2 bilan ta‟minlashdir. Kichik hajmli gidroponika tomchilab sug’orishni qo’llashga asoslangan. Tomchilab sug’orish tizimi magistral va tarqatuvchi trubaprovodlarni filtirlarni, elektr oraqali va mexanik sozlantiradigan vintellarni, sug’orish kanallarini, nazorat vositalarini o’z ichiga oladi. Sug’orish kanallari turli tuzilishdagi tomchilagichlar, mikrotrubalar va akvadroplar ko’rinishida bo’lishi mumkin. Akvadrop teshikchalar bo’lgan yupqa devorli trubadan iborat bo’lib, unda tomchilarni kattaligini shakllantiriuvchi gofrirovkali (qat-qat buramali) truba mavjud. larda, tarnovlardagi egatlarda, konteynerli qoplarda va boshqa quril- 50-rasm. Mineral paxtada sabzavot o’simliklarini yetishtirish uchun qurilma sxemasi 1 – grodanli qatlam; 2 – to’shaladigan pl yo nka; Mineral paxtali kichik hajmli gidroponika usulida ekinlarni yetishtirish uchun

qurilmani sxemasi va oziq eritma bilan tomchilab sug’orish tizimining sxemasi 50-rasmda keltiriladi. Kichik hajmli gidroponikada ildiz joylashgan muhit kichik egat- malarda joylashtiriladi. 4 – 3 grondanli – qoplanadigan oziq kubik yo rug; 5 ’ lik– k o o ’ ’ chatli tkazmaiydigan kubikni jo plylashtirish yo nka; Birinchi usulda uchun qoplagich pl yo nkadagi krest shaklida kesilgan joy; substrat issiqxona poli- 6 – plastmassali sug’orish quvuri; 7 – tomchilagich; dan ajratib turuvchi 8 o’g’ – magistral vodoprovod; 9 itlarning e ritmasi turadigan idishlar; 10 – konsentratsiyali mineral – ventil'; plyonkali to’shaklarga 11 – pompa; 12 – aralashtiradigan kamera; 10-12 sm qalinlikda 13 – konsentratsiy klapan; 14 ali mineral – konsen o’ g’it trometr datchigi; lar e ritmasini sozlaiy digan yoyib solingan to’p, past 15 – sozlaiydigan kosentrometr; 16 – quyosh radiatsiyasini egatlarga joylashtirilgan qirim datchigi; 17 – qu yo sh radiatsiyasini integratori; kip, plitalar ko’ rinishida 18 – su g’ oriladigan suv sarfini sozlagich bo’ladi. Egatlar usti eni 80-100 sm qora-oq plyonka bilan yopilib, uni yon chetlariga substrat o’raladi. Plyonka aynan qora-oq bo’lishi kerak; oq yorug’likni qaytaradi, qora esa suv o’tlarini rivojlanishga to’sqinlik qiladi. Egatlarni yuzi dastlab nivelirlanadi va zichlanadi, bunda ortiqcha eritma oqib ketishi uchun yuza sal qiyaroq (1:100) qoldiriladi. Oziq eritma yuqoridan substratni namlab beriladi, va uni ortiqchasi egat tubidan oqib chiqadi. Ayrim vaqtlarda egatlar o’rniga substratni tarnovlarga yoki yuqori qismi olib tashlangan asbestsementli trubalarga joylashtiriladi. Bir o’simlikka 2-

2,8 l substrat to’g’ri keladi. Oziq eritma topshiriq dasturi bo’yicha truba yoki tarnov tubidan beriladi, u substratni namlab kollektorga oqib tushadi. Konteynerli ekinda, plyonkali konteynerlar torf yoki boshqa substratlar bilan to’ldiriladi, ularni har birida ikkitadan bodring yoki pomidor o’simliklarini joylashtirish mumkin. Plyonkali konteynerlardan tashqari, qattiq plastmass yashiklar, chelak, banka va boshqa idishlardan foydalaniladi. Konteynerli ekin eng istiqbolli hisoblanadi, chunki bu usul bir qator avzalliklarga ega: substratni har tomonidan yopiqligi suvni parlanib ketish sarflarini qisqartiradi; begona o’tlarni, kasallik va nematodalarni tarqalishiga yo’l qo’ymaydi; oziq eritma deyarli oqib chiqib ketmaydi, bu suv va o’g’it-larni iqtisod qilinishini ta‟minlaydi, hamda atrof muhitni ifloslanishini kamaytiradi. O’zbekistonda kichik hajmli gidroponika usulda qurilgan issiqxonalar Toshkent va Navoiy viloyatlarida mavjud bo’lib, hozirda bunday issiqxonalarni soni ortib bormoqda. Bu uslubda sabzavot ekinlarini yetishtirishda substrat sifatida gradan tipidagi mineral vatadan foydalaniladi, torf kamroq qo’llaniladi. Oxirgi yillarda sof holdagi yoki perlit yoki vermokulit bilan aralashtirilgan kokos substratlarini qo’llay boshladilar. Ikki qism kokos substratiga bir qism perlit yoki vermikulit olinadi. Gidroponika issiqxonalarida sabzavot ko’chatlarini o’stirishda Toshkent davlat agrar universiteti Gidroponika issiqxonasida pomidorni kichik hajmli gidropon usulda o’stirish uchun ko’chatlarini tayyorlash texnologiyasi keltirilgan (51- rasm.).

Mineral paxtani bo’laklarga ajratish va penoblok tuvakchalarga joylash Urug’larni ekish va ustini mulchalash Urug’larni namlash va undirishga tayyorlash Pomidor yosh nihollarini o’sishi Gidroponika sharoitida pomidor ko’chatlarini o’stirish

51-rasm . Gidroponika issiqxonasida pomidor ko’chatlarini o’stirish . Pomidor ko’chatlarini tayyorlash uchun 264 talik penoblok kassetalar olinib, har bir uyasiga mos hajmdagi gradan tipidagi mineral paxtadan bo’laklar kesib olinadi. So’ng ushbu bo’laklarni kassetaning har bir uyasiga joylanadi. Pomidorni gidropon issiqxonalarda yetishtirishga moslashgan nav namunalari urug’lari penoblok kassetalarga xar bir uyaga bir donadan ekiladi. Urug’lar ekilgandan so’ng vermokulit va kasos qipig’i aralashmasi bilan 0,5-1 sm qalinlikda mulchalanadi. So’ngra urug’larni namlash uchun suvli idishga botirib olinadi. Namlangan kassetalar balandligi 40 sm li so’kchak ustiga bir qavat qilib terib chiqiladi va kassetalar usti qog’oz yoki mato bilan yopib qo’yiladi. Urug’lar unib chiqquncha namlab turiladi. Ushbu yopilgan qog’oz yoki mato urug’lar bo’rtishi bilan olib tashlanadi. Penoblok tuvakchalarda unib chiqqan yosh nihollar 1-2 chinbargi paydo bo’lguncha ushbu kassetalarda turadi. Bir yoki ikki chinbargi paydo bo’lguncha yosh nihol ildiz tizimi penoblok kassetadagi mineral paxtaning ichki qismida o’sib rivojlanadi. So’ng mineral paxta bo’lagida joylashgan yosh nihollarni penoblok kassetalardan mineral paxtaga o’tqaziladi. Mineral paxtaning markaziy qismida ochilgan teshikka yosh nihol ildiz tizimi joylashgan mineral paxta bo’lagi joylashtiriladi va sug’oriladi. Mineral paxtaga o’tqazilgan nihollar oziqlantiriladi va 4-5 ta chinbargi paydo bo’lguncha ushbu joyda o’stiriladi. So’ng ularni doyimiy joyga ya‟ni kichik hajmli gidropon usuldagi kakos qipig’i yoki boshqa substratlar bilan to’ldirilgan polietilen qopchalarga o’tqaziladi. Qopchalarni uzunligi 100 sm bo’lib xar 33 sm oraliqda to’rtburchak qilib polietilen qop yirtiladi va substrat ustiga mineral vata o’rnatib qo’yiladi. Ko’chatlar doyimiy joyga o’tkazilgandan so’ng barcha agrotexnik tadbirlar o’z vaqtida olib boriladi. Kichik hajmli gidroponikada mineral oziqlantirish sharoitlarini optimallash asosi yetishtirish davrlari bo’yicha makro va mikroelementlar,

elektr o’tkazuvchanlik (ES) va nordonlik (pH) darajasi bo’yicha tegishli nisbatda balanslashtirilgan standart oziq eritmalardan foydalanish; zarur mikroiqlim sharoitlarini saqlab turishdir. Ko’chatlarni oziqlantirishni optimallashtirishda ayrim oziq elementlarni etishmovchiligi yoki ortib ketishi natijasida, sodir bo’ladigan hamda ko’chatlar tomonidan ayrim oziq elementlarni o’zlashtirilishini buzilishiga olib keluvchi ionlarni antogonizmini (ziddiyatni) hisobga olish zurur. Ko’chatlarni oziqlantirish sharoitlarini optimallashni bir qator uslublari mavjud. Dastlab butun o’suv davri davomida to’g’ri, o’suv davrida tez o’zgarib turadigan suvning kimyoviy tarkibi bo’yicha to’g’ri ma‟lumotga ega bo’lish muhimdir. Takroriy taxlilarni har 2-3 oyida bir o’tkazadilar, ayniqsa bu suv ochiq xavzalardan bo’lsa. Taxlil quyidagi ko’rsatkichlar bo’yicha o’tkaziladi: pH, NSO 3 , Cl, NH 4 , K, Ca, Mg, Fe, Mn, Zn, B, Cu. Ko’chat yetishtirishda ishchi eritmalarni tayyorlashda o’g’itlarni suvda yo’l qo’yiladigan elementlarni oxirgi darajasi quyidagi maksimal chegarlarda yoki ulardan pastroq bo’lishi kerak (mg/l): Ca – 150-200, NSO 3 – 4,0-4,5 mM, Cl – 50-100, Na – 30-60, Fe – 1,0, Mn – 1,0, Zn – 0,3, S(SO 4 ) – 60 (200). Ko’chatlarni kichik hajmli uslubda yetishtirishda suv buferligini doimiy nazorat ostida ushlab turish zurur, ya‟ni ozod ionlarni NSO 3 -1 tarkibi, ularni eritmadagi umumiy miqdori Ca +2 va Mg +2 ionlarining yig’indisidan oshib ketmasligi kerak, gidrokarbonatlarni odatdagi me‟yori 0,5-1 mMo/l. Suvni qattiqligini ham hisobga olish zurur – Ca(HCO 3 ) 2 , Mg(HCO 3 ) 2 , CaCl 2 , MgCl 2 , CaSO 4 , MgSO 4 tuzlarining umumiy miqdori. 1  qattiqlikda Ca va Mg kationlari konsentratsiyasini 10 mg/l CaO ekvivalent (teng) ekanligini bildiradi. Foydalaniladigan Ca va Mg ionlarini miqdori ishchi eritmda bu ionlarni hisobga olingan miqdoridan past bo’lmasligi kerak, aks holda K va Ca +Mg ionlarini optimal nisbati buziladi, ular o’rtasida antagonizm (qarama- qarshilik) namoyon bo’ladi va ko’chatlar tomonidan K singdirilishi qisqaradi.

Na yuqori miqdordagi ta‟siriga qarshi, oziq eritmalarda va drenajda Ca, Mg, K me‟yorini bu elementlarni nisbatini saqlab turgan holda oshirish lozim. Suvda oltingugurtni ortiqcha miqdori suvni dastlab faol xlor (Ca(HOCl) 2 , xlorli ohak, suyuq xlor bilan ishlov berish orqali kamaytiriladi. Faol xlorning me‟yori 1 mg oltingugurtda 0,6 mg ni tashkil qiladi. Shu me‟yordagi faol xlor bilan Fe 2 va Mn ortiqcha miqdordagi faolligi kamaytiriladi. Suvdagi ortiqcha oltingugurt miqdorini dastlab cho’ktirish uchun suvga bo’r CaCO 3 qo’shib, suvni aktiv (fontanlashtirib) aralashtirish orqali amalga oshirish mumkin. Issiqxonalarda oziq moddalarni etishmaslik belgilari o’simlikni turli qismlarida namoyon bo’lishi mumkin: yosh va qarigan barglarda, o’suv nuqtalarida. Yosh barglarda va o’suv konuslarda oziq elmentlarni etishmovchilik belgilari ko’pincha B, Ca, Cu, Fe, Mn, Zn, ya‟ni kalsiy va mikroelmentlarni, qari barglarda esa – N, Mg, K, S, Mo etishmasligidan darak beradi. Talabga to’la javob beradigan tarkibdagi oziq eritmalardan foydalaniladigan sharoitda turli xil dog’-xollar, nektrozlar, xlorozlar – substrat haroratini past yoki yuqoriligi, ildiz tizimini sust rivojlanganligi yoki himoyalanadigan yoki oziqlantiriladigan kimyoviy vositalarni fitozaharlilik reaksiyasi tufayli ularni o’zlashtirish imkoni yo’qligini tasdiqlaydi. Substrat va oziq eritmada nafaqat oziq elementlarni doimo monitoringni olib borish, balki oziq elementlarni talab qilinadigan darajalarda va nisbatda saqlash bo’yicha tadbirlarni amalga oshirish ham zarur. Bunga drenajdan yana ham kengroq foydalanish, qisqa vaqt ichida oziq eritmani (korrektirovka) to’g’rilash orqali erishiladi. Issiqxonalarda oziq eritmani nordonlik ko’rsatkichini doimo nazorat qilib turish zarur, chunki u ko’pchilik oziq elementlardan foydalanishga katta ta‟sir etadi. pH optimumdan (5,1-5,9) yuqori ko’tarilganda P, B, Cu, Fe, Mn, Zn, o’zlashtirilish nordon muhitda esa Mo o’zlashtirilishi pasayadi. Ko’pincha

noto’g’ri oziqlantirishni sababi oziq elementlarni etishmovchiligi emas, balki ishqorli reaksiyadagi eritmada ularni singdirishni iloji yo’qligidadir. Ph  6 darajada sozlash uchun ishchi eritmadagi KH 2 PO 4 tuzini ortofosfor kislotasi bilan almashtiriladi. ph  5 past ko’rsatgichi ammoniydan (ammoniy fosfat, amselistra) katta miqdorda foydalanilganda kuzatiladi. Bu holda ishchi eritmadagi pH ni pH – 6 gacha, eritmada NH 4 miqdorini 10 mg/l oshirmay beradilar. Bu holda K me‟yorini kamaytirish, bir marotaba tomchilab sug’orish me‟yorini 70 ml gacha kamaytirish kerak. ph yuqori bo’lganda, NH 4 me‟yorini biroz ko’paytirib 20 mg/l gacha etkaziladi, eritmada Fe me‟yorini 2- 2,5 mg/l gacha ko’paytiriladi. Kichik hajmli substratlardan foydalanishda o’simliklar muntazam va kun davomida ko’p marotaba mineral o’g’itlarning tegishli umumiy konsentratsiyadagi tuzli eritmalari bilan sug’orish qo’llaniladi, bu ekinlarni tuzga chidamligiga bog’liq (32-jadval). 32-jadval Issiqxona ekinlarini yetishtirish uchun eritmalarda mineral o’g’itlarning yo’l qo’yiladigan konsentratsiyalari, atmosferadagi osmatik bosim va ES birligida (Rinkis va Nollendorf bo’yicha, 1981) Tuzga kuchli ta‟sirchan ekinlar Tuzga o’rtacha ta‟sirchan ekinlar Sho’rlanishga o’rtacha chidamli ekinlar Sho’ralnishga yuqori chidamli ekinlar 0,25-0,5 OB 0,5-0,8 OB 0,8-1,0 OB 1,0-1,5 OB 0,61- 1,22 mS/sm 1,22- 1,97 mS/sm 1,97-2,45 mS/sm 2,45-3,68 mS/sm

Ammakli va nitratli azot miqdorlarini ayrim-ayrim nazorat qilish kerak. Kichik hajmli gidroponikada yetishtirishda oziq eritmada kation va anionlarni nisbatini doimo nazorat qilib turish zarur, ular taxminan barobar bo’lishi kerak. Kichik hajmli gidroponikada oziqlantirishga qo’shimcha qilib ilidizdan tashqari oziqlantirishlar qo’llaniladi. Ular vaqti-vaqti bilan qaysidir oziq elementlar etishmaganda va ko’chatlar kasalga chalinganda – zaruriyatga qarab beriladi. Ildizdan tashqari oziqlantirish uchun zararli aralashmalari bo’lmagan, faqat suvda eruvchan o’g’itlardan foydalaniladi. Ular uchun eritmalar qo’shimcha filtrdan o’tkaziladi. Ko’chatlarga ishlov berish bulutli kunlarda yoki kunning ikkinchi yarmida, tiniq quyosh yorug’ligidagiga nisbatan barglarda parlanish kamayganda o’tkaziladi. Bu xolatda kuyish xavfi kamroq va o’simliklar past konsentratsiyali eritmadan oziq moddalarni o’ziga oladi. Ildizdan tashqari oziqlantirish uchun eritma konsentratsiyasini ekinlarni biologik xususiyatlari va o’simliklarni rivojlanish bosqichlariga ko’ra belgilaydilar. Bodring uchun mineral o’g’itlar eritmasining yaxshi konsentratsiyasi 0,22-0,27%; pomidor uchun – 0,4%. Eritma tarkibiga, makroelementlar bilan birga. Mikroelementlarni kirtish maqsadga muvofiq. 5. Ko’chatlarni oziqlatirishni nazorat qilish uslublari Ko’chatlar oziqlanishni etishmovchiligi yoki ortiqchaligini tashqi belgilarga – barglarni tuzilishi, shakli va rangiga, ba‟zan to’qimalarni nobud bo’lish xarakterlariga qarab baholash mumkin. Ba‟zi issiqxona xo’jaliklari, ayniqsa mayda-roqlari, buni hisobga olib ko’chatlarni oziqlantirishni nazorat qilishda ko’z bilan ko’rish uslubidan foydalanadilar. Ammo ko’chatlarda oziq elementlarni etishmovchiligi yoki oshib ketganligini tashqi belgilarga qarab aniqlash ishonchsiz bo’lishi mumkin, chunki ko’chatlarni ochiqish belgilari, ko’pincha zaharlanish belgilariga o’xshash

bo’ladi. Azot, oltingugurt va fosforni etishmovchilik alomatlari juda o’xshashdir. Barglarni rangsiz bo’lib qolishi (xloroz) yoki mayda-mayda bo’lishi nafaqat o’simliklarni mienarl oziqalanishini buzlishi, balki ayrim virus kasalliklar, ildizni shikastlanishi yoki substrat va oziq eritma haroratini pastligi tufayli bo’lishi mumkin. Shuning uchun yirik issiqxona xo’jaliklarida minral oziqali elementlarni etishmovchiligi va ortiqchaligini to’g’ri (diagnoz) aniqlash uchun, ularni barglardagi miqdorini aniqlash zurur, ya‟ni oziqlanishni nazorat qilish barglarni kimyoviy tarkibi bo’yicha amalga oshiriladi. Azot. Pomidorda uni etishmovchiligi bo’yini cheklanishida ko’rinadi. Ko’chatlar urchiqsimon (gabitus) tashqi ko’rinishga ega bo’ladi. Eski barglar och-yashil bo’lib, keyinchalik sarg’ayadi. Bagni orqa tomonida asosiy tomirlar bo’ylab to’q qizil rang ko’rinadi. Fosfor. Barglar to’q yashil, dag’al rangli tusga kiradi; o’sish sekinlashadi, qizg’ish (tuslar) belgilar paydo bo’ladi. Kaliy. Barg to’qimalarini sarg’ayishi (yoki qo’ng’ir) va nobud bo’lishi, hamda barg chetlarini pastga buralashi kuzatiladi; barglar burishib qoldai, bo’g’imlarni o’sishi to’xtaydi. Oltingugurt. To’qimalar nobud bo’lmasdan barglar och-yashil rangga kiradi. Pomidorda yosh barglar bir tekis sarg’ayadi, tomirlar esa qizg’ish rangga kiradi. Magniy. Xlorofill etishmasligi tufayli barglarni oqaraboshlashi kuzatiladi; rangi sariq, qizil, pushtiga aylanadi, tomirlar orasidagi xloroz yashil rangda. Pomidor barglarining tomirliri orasida jigar ranglar paydo bo’ladi. Barg so’liydi, quriydi va tushib ketadi. Kalsiy. Yuqoridagi kurtaklar va ildizlar zararlanadi va nobud bo’ladi. Yosh barglarni uchi va chetlarida nekroz kuzatiladi. Pomidorda yosh barglarini cheti sariq-yashil bo’lib koladi. Barglar mayda, shakli o’zgargan, nuqta

ko’rinishdagi, keyinchalik qo’shilib ketadigan nekrozli dog’lardan iborat bo’ladi. Barglarni chetlari pastga egilib turadi. Temir. Barg tomirlari orasida birtekis xloroz paydo bo’ladi, barg to’qima-lari ko’rib ketmay och-yashil va sarg’ish bo’lib qoladi. Nekrotik dog’lar odatda bo’l-maydi. Bor. Tepadagi kurtaklar, tomirlar va barglar quriydi. Pomidorda o’suv nuqta quriganda ko’p yon bachkilar hosil bo’ladi, buning natijasida o’simliklarda to’p-to’p bo’lib o’sadigan gabitus (tashqi ko’rinish) paydo bo’ladi. Mis. Barglarda xloroz va uchini oqarishi, ularda turgorni yo’qolishi, o’simliklarni so’lishi, poyalanishini sekinlashishi kuzatiladi. Pomidorda barglar, ayniqsa yoshlari, mayda, ko’k-yashil bo’ladi. Xloroz ko’rinmaydi. Marganets. Tomirlar orasida xloroz paydo bo’ladi; tomirlar ko’kligicha qoladi, barg esa naqshli rang-barang ko’rinishga ega bo’ladi. Pomidorda dastlab o’rta yarusdagi barglar va asosiy tomirdan naridagi barg maydonlari sarg’ayadi. Marganetsni xaddan tashqari etishmasligi tufayli maydaroq nekrotik dog’lar xatto asosiy tomirlar yaqinida ham paydo bo’ladi. Sink. Barglarda, bazan tomirlarga ham o’tuvchi sarg’ayish va xol-xollik paydo bo’ladi. Pomidorda barglar juda ingichka, spiral ko’rinishida buralgan bo’ladi. Molibden. Barglarni yashil rangi azot almashinuvini buzilishi tufayli, xiralashadi. Chet elda mineral oziqali elementlarni etishmovchilik belgilarini aniqlaydigan sodda ko’rsatkich tuziligan (33-jadval). 33-jadval Pomidorda oziq elementlarni etishmovchilik belgilarini ko’rsatkich (J.P.N.L. Roorda, K.W. Smilde bo’yicha, 1981) Yosh barglar Eski (qari) barglar rangi deformatsi rangi deforma

yalanish tsiyala nish N sariq- yashil to’g’ri turuvchi shund ay shunday tepasi ko’ki mtir, pasti to’q qizil mayda, qattiq, pastga buralgan sarg’ ayadi, to’q- jigarr ang dog’li K kechk i stadiy alarda xloro z va nekroz tomir lar orasida xloroz, ba‟zi navla rni xlorotik areallarida cheti jigarrang quruq dog’l ar, mayda tomirlar yorqinlashadi maydala ri tomir bo’ylab yuqoriga buralgan g chetla rini sarg’ ayishi, nekro tik dog’lar (tomi r-lar orasida qo’shilib ketishi mum pallalar ni uchlari tepaga qayirilgan

kin), mayda tomir lar yorqinlashadi a tepasi qoramtir chetlari mayda, pastga buralgan tomir lararo xloroz, nekrotik oqargan, pasti to’q qizil, uchlari jigar- rang, chetlarida qo’ng’ir dog’lar dog’l ar sariq, to’g’ri shaklli katta nekrotik dog’lar qattiq, pastga buralgan dog’l ar arosi qo’ng’ir, uchla rida nekroz B uchidan asosigacha sarg’ish- jigarrang, pallalar jigarrangla shib quriydi u ko’kimtiry ashil pallala r markaziy tomir bo’ylab tepaga

buraladi (trubk aga) barglar pastga egilgan e oq- sarg’ish va oq, tomirlar yashil va sarg’ish paydo bo’ladigan bargla r mayda n sekin-asta oqlashadi, tomirlari yashil oqarg an, tomirlar yashil, markaziy tomir oldilarida sarg’i sh mayda dog’lar o oqarg an va tomir lar orasida sarg’ish dog’lar mayda tomirlar sarg’ayadi, tepa chetlada nekroz n xloro z, tomirlar orasi, bandlarda noto’g’ri barglar odatdag idan maydaroq, pallalar ni bandi pastga

shakl dagi jigarr ang dog’lar qayirilg an, barglar buralgan Elementlarni oshib ketishi tufayli o’simliklarni zaharlanishini birinchi alomatlari, butun o’simlikni shikastlanishidir. Pomidorda o’rta va yoshi bo’yicha qarigan barglarda hollar paydo bo’ladi, bargni cheti tepaga qarab buraladi. Bargni mayda tomirlari rangini yo’qotadi, ular orasida esa yorug’- sarg’ish ranglar hosil bo’ladi. Ayrim oziqali elementlarni ortiqchaligini aniqlash uchta asosiy shakllarda ifodalanadi: nekrozlar, to’qima nekrotik emas; shikastlanishi joyida (mahalliy) to’qima nekrotik. Nekrozlar. Magniy. Barglar sal qorayadi va o’lchami kichiklashadi; ba‟zan yosh barglarni buralishi va bujmayishi kuzatiladi, keyinchalik ularni oxiri ichiga tortiladi va quriydi. Fosfor. Barglarni umumiy sarg’aishi kuzatiladi; qarilarining oxiri va chetlari sarg’ish yoki jigarrang, ularda yorug’ nekrotik dog’lar (hollar) paydo bo’ladi, shundan so’ng barglar to’kiladi. To’qima nekrotik emas. Xlor. O’simliklarda o’ziga xos umumiy dag’allanish; barglar kichkina, xira-yashil, poyalar qattiq; ba‟zi o’simliklarda ancha eskirgan barglarda to’q qizil-jigarrang dog’lar, bu ularni to’kilishiga sabab bo’ladi. Oltingugurt. Alomatlari xloroz bilan zaharlanganda qanday bo’lsa, shunday; kechki barglar ichiga buralishi va o’simtalar bilan qoplanishi mumkin; chetlari jigarrang, keyinchalik och-sarg’ish bo’lib qoladi. Kaliy. Erta pallada o’simliklarni sust o’sishi, bo’g’imlar orasini cho’zilishi, barglarni och-yashil rangdaligi seziladi; kechkilarida o’sish sekinlashadi; barglarda dog’lar paydo bo’ladi, ular so’liydi va to’kilib ketadi. SHikastlanishi mahalliy. To’qima nekrotik. Azot – ammoniyli va nitratli. Xloroz barg chetlarida rivojlanadi va tomirlar oralg’ida tarqalib,

jigarrang nekroz va barglarni oxiri buralishi bilan birga sodir bo’ladi, keyinchalik ular to’kiladi (alomatlari kaliyga ochlik alomatlariga o’xshash). Kalsiy. Xloroz tomirlar oralig’ida oqish va nekrotik dog’lar ko’rinishida rivojlanadi, ular bo’yalgan yoki suv bilan to’ldirilgan bo’lishi mumkin; ba‟zi o’simliklarda poyalarni qurishi va barglarni to’kilishi (magniy va temir etishmovchiligiga o’xshish) kuzatiladi. Bor. Barglarni chetida xloroz (rangsizlik) paydo bo’ladi, u butun barg och-sariq yoki oqish bo’lmaguncha tomirlar orasi bo’ylab barg markaziga tarqaladi; undan tashqari, barglani «kuyishi» va nekroz kuzatiladi. Rux. Ba‟zi o’simliklarda bargning asosiy yashil tomirlari bo’ylab tiniq, suv bilan to’ldirilgan maydonlar paydo bo’ladi; tomirlar orasida xloroz rivojlanadi; keyinchalik barglar jigarrang bo’lib qoladi va to’kilib ketadi. Mis. Xloroz pastki barglarda rivojlanadi; u jigarrang dog’larni paydo bo’lishi bilan birga davom etadi, shundan so’ng barglar tushib ketadi. Pomidorda elementlarni oshib ketishi tufayli quyidagi zaharlanish belgilari ko’proq uchraydi (34-jadval). 34-jadval Pomidor barglarida elementlarni ortiqchalik belgilari Yosh barglar Qari barglar rangi deformatsi yalanis h r angi deformatsiy alanish N t o’q- y ashil turgori yo’q, barg kalta, chetlaridan quriy boshlaydi, tomirlar orasida botiq sersuvli dog’lar B konsentrik jigarrang dog’lar,

barglar quriydi, buraladi va to’kilib ketadi n xloroz if los tomirlar oralig’ida xloroz, markaziy va yirik tomirlar quriydi n oqish, tomirlar orasi rangsizl angan va qo’ng’ir barglar mayda s ariq tomirlar qo’ng’ir, barglar pastga buralgan, to’kilishi mumkin Shuni ta‟kidlab o’tish kerakki, mineral oziqlantirishni bargli diagnostikasi jiddiy kamchiliklarga ega (yuqorida keltirilganlardan tashqari). Ko’rsatib o’tilgan barglarni rangi bo’yicha farqlar nafaqat haqiqiy ochlik, balki suvni etishmovchiligi, o’simliklarni zararkunandalar va kasalliklar bilan shikastlanishi, mikroiqlimni o’zgarishi va boshqa omillar tufayli ham paydo bo’ladi. Nam keragidan ortiq bo’lsa pomidor va bodring barglari, azotga ochiqish kabi och-yashil rangga kiradi. Ildizdan tashqari oziqlantirishda yoki ularni tiniq quyoshli havoda purkashda barglarni quyishi dastlab sariq, keyin esa qoramtir nuqtali hollar ko’rinishida nomayon bo’aldi. Kuyishlar ko’pincha yosh barglarda tuzlarni yuqori konsentratsiyali eritmasi bilan ildizdan tashqari oziqlantirilganda kuzatiladi. Shu bois o’simliklarni oziq moddalarga talabini tashqi ko’rinishiga qarab (diagnostika qilish) aniqlash natijalarni tekshirish va yna ham aniqroq uslublar bilan to’ldirish zarur, jumladan o’simliklarni kimyoviy taxlili orqali. Barglarni kimyoviy tarkibi bo’yicha o’simliklarni oziqlanishini nazorat qilish. Mineral oziqlanishni diagnostika qilish uchun o’simliklarni

kimyoviy taxlili, o’simliklarni oziq elementlarni olib chiqishi va ularni hosildorligi o’rtasidagi qalin a‟loqani mavjudligiga va yuqori hosilni faqat o’simliklarni xujayra suyuqligi optimal konsentratsiyada bo’lgandagina olish mumkinligiga asoslanadi. Bunday qarsa barglarni kimyoviy tarkibi natijalaridan foydalanish – taxlil ma‟lumotlarni ilgari olingan standart ko’rsatkichlar bilan taqqoslashdan iborat sodda masala bo’lib ko’rinadi. Ammo taxlil natijalarini baholash, o’simliklarni kimyoviy tarkibiga oziqali eritmalarda oziq elementlarni miqdoridan tashqari ko’p sonli omillar, jumladan: ekin turi, o’simliklar-ni yoshi, tashqi muhit sharoitlari ta‟sir etishi tufayli yana ham murakkablashadi. Demak, substratni harorati pasayganda (10-12  S) o’simliklarga azotni, magniyni va ayniqsa fosforni tushimi keskin pasayadi. Ildizlarni shikastlanishi, hamda eritmada anion va kationlarni antogonizmi (qaramaqarshiligi) ildiz tizimini singdirish qobiliyatini pasaytiradi. Oziq eritmada ph ishqorli reaksiya tomonga o’zgarishida temirni etishmaslik belgilari kuzatilishi mumkin, chunki bunda u cho’kma bo’lib tushadi. Barglarni kimyoviy taxlil oziqlanishni murakkab jarayon ekanligini ko’rsatadi va aniq sharoitda o’simliklarni u, yoki bu oziq elementlar bilan ta‟minlanganlik darajasini baholaydi. Oziq elementlar bilan ta‟minlanganlikni 5 ta darajasi aniqlangan: juda past, past, optimal, baland va juda baland. Past, optimal va baland darajalar va ko’p sonli omillarni ta‟sirini hisobga olib ta‟minlanganlik ma‟lum diapazonda (chegarada) belgilab qo’yiladi (35-jadval). 35-jadval Issiqxonadagi bodring va pomidor barglarida oziq elementlarni miqdori (quruq massasida, %) O ziq elementlar Ta‟minlanganlik darajasi j uda past p ast opti mal bal and kerag idan ortiq Bodring Makroelementlar, % N 3 3 4,5- 6,0 7,0

,0 ,0-4,5 6,0 -7,0 P 0 ,3 0 ,3-0,5 0,5- 1,0 1,0 -1,4 1,4 K 1 ,5 1 ,5-3,0 3,0- 5,0 5,0 -7,0 7,0 C a 0 ,7 0 ,7-1,2 1,2- 2,0 2,0 -3,0 3,0 M g 0 ,3 0 ,3-0,5 0,5- 0,9 0,9 -1,2 1,2 Mikroelementlar, mg/kg F e 1 00 1 00-150 150 -250 25 0-400 400 M n 2 5 2 5-40 40- 80 80- 120 120 Z n 2 0 2 0-30 30- 60 60- 100 100 C u 6 6 -10 11- 16 16- 20 20 B 2 5 2 5-30 30- 60 60- 80 80 M g 0 ,5 0 ,5-1,0 1-5 5- 20 20 Pomidor Makroelementlar, % N 3 ,5 3 ,5-4,5 4,5- 5,5 5,5 -6,0 6,0 P 0 ,3 0 ,3-0,5 0,5- 1,0 1,0 -1,4 1,4 K 3 ,0 3 ,0-4,0 4,0- 5,5 5,5 -6,5 6,5 C a 1 ,2 1 ,2-1,5 1,5- 2,5 2,5 -4,0 4,0 M g 0 ,3-0,25 0 ,3-0,5 0,5- 0,9 0,9 -1,2 1,2 Mikroelementlar, mg/kg

F e 1 20 1 20-150 150 -300 30 0-450 450 M n 3 0 3 0-40 40- 100 10 0-200 200 Z n 2 5 2 5-40 40- 80 80- 120 120 C u 6 6 -10 10- 20 20- 25 25 B 2 5 2 5-30 30- 75 75- 100 100 M g 0 ,5 0 ,5-1,0 1-5 5- 20 20 O’simliklarni oziqlantirishni kritik darajasini aniqlash ma‟lum qiyinchiliklarga ega. Turli rivojlanish darvlarida o’simliklar to’qimalarida oziq eritmalarni organik shakllarini optimal konsentratsiyasini aniqlash ayniqsa murakkabdir, chunki o’simliklarda oziq elementlarni normal tarkibi kuchli o’zgaradi. Har doyim ham oziq elementlarni yuqori miqdoriga yuqori hosil to’g’ri kelavermaydi va uni aksi. Barg yoki uni bandlarida (poyalarda) qaysi-birdir elementlar miqdorini ortiqligi, o’simliklarni ularga bo’lgan talabiga ko’ra yuzagi kelmay, balki uni oziq eritmadagi miqdorini ortiqchaligidan bo’lishi mumkin, uni miqdorini pasayishi esa, o’simlik tomonidan jadal foydalanilishi natijasida bo’lishi mumkin. Shu bois izlanishlar orqali yuqori hosil olishni ta‟minlaydigan o’simliklarda o’sish davrlar bo’yicha oziq moddalarni minimal konsentratsiyasini aniqlash muhimdir. Pomidor va bodring to’qimalarida o’sish davrlari bo’yicha oziq elementlarni taxminiy konsentratsiyalari aniqlangan (36-jadval). 36-jadval Gidropon ekinlari pomidor va bodring barglarining normal kimyoviy tarkibi, xo’l massada mg/kg Oziq element O’simliklarni o’sishi va rivojlanish davrlari bo’yicha oziq elementlarni miqdori

ko’chat jadal o’sish yalpi hosil berish hosil oxiri Pomidor N 930 300 600 300 1000- 1400 300- 800 1300- 150 380-500 P 350 380 220 300 600 370-450 220-280 K 5,1 4 5 300 600 4,5 4,8-5,4 Ca 3,9 1,2 5,5 2,0 300 600 Mg 400 160 750 250 300 600 200-300 Bodring N 300 450 250- 400 380-420 930 600 1100 700- 1900 1600- 1900 P 300 160 650 450 650- 700 450- 480 650-750 600 K 300 600 300 600 2-2,3 3-4,3 1,9-2,1 3,3-4,9 Ca 300 600 300 600 3,9- 4,2 1,2- 1,3 4,2-4,5 1,2-1,4

Mg 300 600 300 600 800- 1100 650-900 900-1600 620-900 Eslatma: suratda – plastinkada neorganik shakldagi elementlarni miqdori, maxrajda – barg banlarida Kimyoviy taxlilda oziq mineral elementlarni yalpi miqdori yoki ularni neorganik birikmalarini miqdori aniqlanadi. Kaliy miqdorini aniqlash uchun taxlil uslubi ahamiyatga ega emas, chunki u o’simlikda organik moddalar bilan mustahakm bog’langan emas. Azot va fosforni neorganik shakllari ular o’simliklardagi umumiy miqdorning oz qismini tashkil qiladi. Ularni yalpisini aniqlashda miqdorli farq ozgina bo’ladi, vaholanki neorganik birikmalarni miqdori bo’yicha farq katta bo’ladi va o’simliklarni oziqlanish xususiyatini ancha to’g’ri aks yettiradi. Mineral oziqlanishini diagnostika qilishda taxlil uchun o’simlik oganini tanlash juda muhim ahamiyatga ega. Nitratli azot, kaliy va natriy miqdorini aniqlashda barg bandlarini, neorganik fosfor, kalsiy va magniyni aniqlashda barg plastinkalarni taxlil qilish ancha aniq natijalarni beradi. Taxlil uchun barglar va bandlar qaysi joyidan olinganligi ham muhimdir. Bodringni azot, fosfor, kaliy, magniy va kalsiyga talabini aniqlashda, taxlil o’sish tugagagan, ammo fziologik faol pastki bo’g’imdagi (yarusdagi) barg plastinkalarda va bandlarida o’tkazilishi kerak. Pomidorda taxlil uchun shonalashgacha o’sishni tugatgan barglar, ya‟ni ikkinchi-uchinchi, gullash vaqtida va undan keyin esa – pastdan uchinchi-to’rtinchi barglarni olish kerak. 6. Substratsiz ekin

Sabzavotlarni substratsiz yetishtirish texnologiyasi Belorusiya Milliy Fanlar Akademiyasi sabzavotchilik instituti va «Berestoe» issiqxona kombinati tomonidan oynavand issiqxonalar uchun ishlab chiqilgan. Substratsiz ekin yetishtirish va avzalliklari. Substratsiz yetishtirish texnologiyasi suvli ekin va ayroponikani bir turi bo’lib hisoblanadi. U qora-oq plyonkalardan tayyorlangan texnologik englarda sabzavot ekinlarini yetishtirishga asoslangan bo’lib, ularga vaqti-vaqti bilan oziq eritmalar uzatiladi (51-rasm). Birinchi navbatda u ko’chatli kubiklarga etib keladi va o’simliklarni kuchli rivojlangan ildiz tizimi joylashgan texnologik engni yuzi bo’ylab tarqaladi. Ildizni ayrim qismi (havodagi) texnologik blok zonasida, boshqa qismi – texnologik engdagi ishchi eritmada joylashadi. Ishchi eritma ildiz tizimi orqali 51-rasm. Sabzavot ekinlarini substratsiz texnolgiyada yetishtirish texnologik tizimini sxemasi: 1 – issiqxona yeri; 2 – qora-oq polietilen plyonka; 3 – pufakchali plyonka; 4 – polistirolli blok; 5 – texnologik o’zlashtirilgan sari u yeng; 6 –«Spanbond» agroloni; 7 – ishchi eritma; 8 – kubik; vaqti-vaqti bilan erit- 9 – ko’chat; 10 – texnologik yengdagi plyonka

(parchasi) bargi; ma tayyorlanadigan 11 – shpilka; 12 – fiksator; 13 15 – trubo – provod emitor; 14 – mikrotrubkalar; uzeldan uzatilib turiladi. Substratsiz texnologiyani, o’ziga xos xususiyati shundaki, o’simliklarni ildiz tizimini rivojlanishi suyuq va gazsimon komponentlardan iborat ildiz joylashgan muhitda o’tadi. Bunday sharoitda butun o’suv davri davomida yuqori fiziologik faollikni saqlaydigan kuchli ildiz tizimi shakllanadi. Ishlab chiqaruvchilarni fikriga ko’ra substratsiz texnologiya quyidagilarni ta‟minlaydi:  mineral paxtani sotib olish, keltirish, tushaklarni yozib chiqish va yig’ishtirish, ko’chatlarni dastlabki joylashtirish, drenaj uchun tushaklarda teshiklarni kesib ochish xarajatlarini kamaytirish;  bir qator texnologik operatsiyalarni qisqarishi hisobiga xarajatlarni kamaytirish;  drenajdagi yo’qotishlarini bartaraf etish hisobiga suvda eriydigan mineral o’g’itlarni va sug’oriladigan suvni iqtisod qilish;  ishchi eritmalarni uzatishdagi yo’qotishlarni kamaytirish hisobiga energiya xarajatlarini iqtisod qilish;  ishlab bo’lgan mineral paxtali tushaklarni utilizatsiyasi bilan bog’liq ekologiya muammolarni bartaraf etadi. Substratsiz texnologiya mineralli texnologiyaga nisbatan tabiiy gaz sarfini – 27% ga, elektrenergiyani – 20% ga, mineral o’g’itlarni – 32% ga, suvni – 24% ga qisqartiradi. Bu sabzavot ko’chatlarni yetishtirish tannarhini jiddiy kamayishini ta‟minlaydi, bu esa bozor raqobat qudratiga ijobiy ta‟sir etadi. Umumiy material xarajatlari, material va ekspulatatsion sarflar (energoresurslar, o’g’itlar, suv) yetishtiriladigan ekinga qarab – 37-38% kamayadi (A.A. Autko va boshqalar, 2006). Moliya-iqtisodiy avzalliklari bilan bir qatorda substratsiz texnologiya yetishtiriladigan sabzavot mahsulotlarini sifatini ta‟minlashda katta ustunlikka

ega. Unda pomidorni yetishtirish vitamin S miqdorini 18% va eriydigan qandlarni 23-26% ko’paytiradi. Sabzavot ko’chatlarini substratsiz texnologiyada yetishtirish O’zbekiston issiqxona sabzavotchiligida ham ma‟lum qiziqish o’yg’otmoqda. Bu innovatsion ishlanma bizni sharoitimizda ham keng qo’llanishi mumkin. Issiqxonalarda substratsiz texnologiyada issiqxonalarni dastlabki tayyorlarligi o’simlik qoldiqlarini chiqarib tashlash, formalin bilan dezinfeksiya qilish, issiqxonalarni suv bilan yuvish, tuproq yuzini qiyalab tekislashlarni o’z ichiga oladi. Issiqxonada tuproq yuzi polietilen plyonka bilan yopiladi, bu yetishtiriladigan o’simliklarni tuproqdan boshlanadigan infeksiyalardan holi bo’lishini va plyonkadan yorug’likni qaytishi hisobiga o’simliklar uchun yoritilganlik sharoitlarini yaxshilashni ta‟minlaydi, hamda plyonkaga registrlar o’rnatiladi. Pomidor ko’chatini yetishtirish. Substratsiz ekinda ko’chatlarni yetishtirishga a‟lohida e‟tibor beriladi. Sifatli ko’chat olish uchun turli rivojlanish fazalarida optimal havo harorati, namlik va yoritilganlikni saqlab turish zarur. Urug’larni undirish maydoni 35 m 2 li mahsus mikrokameralarda olib boriladi, unda 130×140 sm kattalikdagi 4 ta stelajlar o’rnatiladi, kamera avtomatik tartibda talab qilinadigan haroratni saqlanishini ta‟minlovchi isitish uskunalari bilan jihozlangan. Ko’chatlarni yetishtirish issiqxonalarni ko’chat bo’limlarida olib boriladi. Ko’chat bo’limlarini tayyorlash quyidagilar kiradi: oq poltietilenli plyonka bilan yer yuzini ko’plab dezinfeksiyalash; DNA-3-400 lampalarini osish (shaxmatli tartibda 960 m 2 ga 24 dona); tuproq ostidan isitish turbkalarini yig’ish (diametri 25 mm PVX trubalarni 0,1 m chuqurlikda har 0,5 m masofada joylashtiriladi).

Urug’lar kassetalarga ekiladi, ularni uyalariga mineral paxtali probkalar joylashtiriladi va yupqa qalinlikda vermikulit solinadi. Namlash uchun kassetalar pH 5,0-5,2, ES 1,6-1,8 mSm va harorati – 25  S yaqin darajaga ega bo’lgan oziq eritmali idishlarga tushiriladi. Mineral paxtali probkalarni oziq eritmalar bilan to’yintirish uchun kassetalarni unga 2-2,5 daqiqa solib qo’yish yetarlidir. To’yintirilgandan so’ng, urug’ ekilgan kassetalarni mikrokameradagi so’kchalarga, dalandligi 12 qator qilib 120 kasseta joylashtiriladi. Issiqlik va namlikni saqlash uchun haroratni birinchi sutkada – 25  S darajada, ikkinchi va uchinchida – 24-24,5  S saqlab turiladi, to’rtinchi sutkada haroratni 23,5- 24,0  S gacha pasaytiriladi. Optimal namlik 70-80%. Urug’lar 10-12 soat davomida bo’rta boshlaydi. Shundan so’ng 40-48 soat davomida tinim davri boshlanadi, so’ng urug’lar ekilgandan 4 kun o’tgach unib chiqaboshlaydi. 60% nihollar unib chiqqanda kassetalar ko’chat bo’limiga kiritiladi, bunda havo harorati 24  S ni tashkil qiladi. Maysalarga 10-12 ming lyuks darajali yoritilganlik bilan kechayu-kunduz qo’shimcha yorug’lik berib boriladi va tuman hosil qiladigan purkagichlar orqali har kuni ishchi eritma (pH 5,0-5,5; ES 1,8-2,0 mSm) bilan sug’orish amalga oshiriladi. Urug’ ekilgandan so’ng 12- 14 kun o’tgach maysalar 7-8 sm balandlikka etadi va pikirovkaga tayyor bo’ladi. Kassetalar egilganda maysalar uyalardan sirg’alib chiqadi. Pikirovka qilishda o’simliklarni sinishini oldini olish uchun ularni turgorini pasaytirish zarur. Buning uchun pikirovkadan bir sutka oldin maysalarni sug’orish to’xtatiladi. Ko’chatlar oldindan ishchi eritmalar (ph 5,0; ES 2,0-2,5 mSm) to’yintirilgan mineral paxtali kubiklarga pikirovka qilinadi. To’yintir-ilgandan so’ng kubiklarda pH 5,7-6,0; ES 2,3-2,5 mSm bo’lishi kerak. Pikirovka qilish oldidan mineral paxtali kubiklar issiqxonaning 1 m 2 ga 27-30 donadan joylashtiriladi. Pikirovka qilishda maysalarni probka bo’ylab egib kubik uyalariga qo’yiladi va vermikulit bilan to’ldiriladi.

Pikirovka qilingan ko’chatlarni (pH 5,0; ES 2,6 mSm) eritma bilan sug’oriladi. O’sayotgan ko’chatlar tarqatib joylashtirishga muhtoj: 5-haftalik o’simliklar uchun 1 m 2 dagi o’simliklar soni – 20, 6-haftaliklarga – 16; 7- haftaliklarga – 14; 8-haftaliklarga – 12 donadan to’g’ri keladi (52-rasm). 52-rasm. Issiqxonalarga o’tkazish oldidagi pomidor ko’chatlari Ko’chatlarni o’tkazishdan 7-8 kun oldin haroratni 21  S gacha sekin-asta pasaytiradilar. Substratsiz texnologiya bo’yicha yetishtirishda ildiz joylashgan muhitda barqaror haroratni ta‟minlash juda muhim. Kuz va qish oylarida haro- ratni o’zgarib turishini oldini olish uchun maxsus issiqlikni o’tkazmaydigan asosni tayyorlab qo’yish kerak. Buning uchun issiqxonani yaxshi izolyasiya qiladigan xususiyatlarga ega bo’lgan oq polietilen plyonka qo’llaniladi. Plyonkani uzunligini 37 m va enini 0,4 m tilim-tilim qilib kesadilar va texnologik bloklar o’rnatilgan joylarga yozadilar. Bu plyonka ustidan, issiqlikni (izolyasiya qiladigan) o’tkazmaydigan asos sifatida qalinligi 10 mm bo’lgan pufakchali plyonka yoki qalinligi 5 mm pufakchali plyonkani ikki qavat qilib yozadilar. Ildiz tizimi umumiy hajmining eng ko’pi, ildizlarning faol hajmi va pomidor o’simliklarini hosildorligi 5 mm qalinlikdagi pufakli plyonkani qo’sh qavat qilib to’shalganda shakllanadi.

Pufakli plyonkaga polistiroli bloklar joylashtiriladi, ular trapetsiya ko’rinishida bo’lib, pastki asosi 160 mm, yuqorisidagi – 100 mm va balandligi – 60 mm qilib tayyorlanadi. Blokni uzunligi 2000 mm. To’g’ri burchakli poli- stirolli brus (yog’och) blok uzunligida teng bo’laklarda kesib olinadi, yon tomonlari esa 45  burchak qilib kesiladi. Polistirolli blok tepasidan yorug’likni o’tkaz-maydigan qora-oq plyonkali texnologik eng yozilib, unda uzunligi 37 m bo’lgan har qatorda 144 donadan kresta o’xshash teshiklar kesiladi (53-rasm). Ko’chatlarni ildiz tizimini mukammal rivojlanishi faqat uni yorug’likdan izolyasiya (ajratilgan) qilingan sharoitda amalga oshadi. Yorug’lik kirganda ildiz joylashgan muhitda yashil suv o’tlari rivojlanadi, ular o’simliklarni oziqlanishini va ularni ildiz tizimni rivojlanishini buzadi. Shu bois texnologik englarni tayyorlashda yorug’lik o’tkazmaydigan plyonkadan foydalaniladi. 53-rasm. Issiqxona tuprog’ini oq polietilen plyonka bilan yopish (a) va unda pufakli plyonkani joylashtirish (b)

Substratsiz texnologiya bo’yicha yetishtirishda qo’llaniladigan boshlang’ich va standart oziq eritmalarni tarkibi 37-javdalda keltiriladi. 37-javdal Boshlang’iya va standart eritma tarkibi (1000 l suvga)* O’g’itlarni turlari Boshlang’ich eritmani me‟yorlash (kg) Standart eritmani me‟yorlash (kg) Makroo’g’itlar NH 4 NO 3 5 HNO 3 12 4,5 K 2 SO 4 17 35 KNO 3 52 52 Ca(NO 3 ) 2 80 69 MgSO 2 56 49 Mg(NO 3 ) 2 KH 2 PO 4 14 7 H 3 PO 4 6,5 Fe 7% 2,8 2,5 Mikroo’g’itlar Marganets sulfat 390 240 Rux sulfat 130 150 Borat kislotasi 130 130 Ammaniy molibden sulfat 11 11 Mis sulfat 24 24 * Aralashtirish 1 : 100 Odatda bir o’simlik kun davomida 1500-1700 ml oziq eritmani singdiradi. Substratsiz texnologiyada esa – hammasi bo’lib 1200- 1300 ml. Tomchilagichlarni ishi o’simliklarni turgorligiga qarab nazorat qilinadi. So’liyotgan o’simliklar ko’rinishi bilan tomchilagichlarni almashtiradilar.

Bodring ko’chatini kassetalar orqali yoki mineral paxtali kubiklarga urug’larni ekib yetishtirish mumkin. Ekish oldi ishlovidan o’tgan urug’larni oldindan dezinfeksiya qilingan va vermikulit bilan to’ldirilgan kassetalarga ekadilar. Ekishdan oldin substrat oziq eritma bilan to’yintiriladi, uning tarkibi ko’chat davridagi bodring o’simligi talablariga javob beradi. Onalik eritmani (suv bilan 100 marta barobar aralashtiriladigan) tayyorlash uchun zarur makroelementlar (kg): HNO 3 – 2, K 2 SO 4 – 8, KNO 3 – 82, Ca(NO 3 ) 2 – 56, MgSO 2 – 56, KH 2 PO 4 – 7, H 3 PO 4 – 13. Fe 11% – 2; mikroelementlar (g): marganets sulfat – 240, rux sulfat – 150, borat kislotasi – 190, ammoniy molibden sulfat – 11, mis sulfat – 24 zarur. Issiqxonada urug’li kassetalar oldidan 25-27  S gacha isitiladigan kameralardagi sukchalarga joylashtiriladi. Substrat yuzida maysalarni urug’ pallalarini ekilgan joyi ko’rinishi bilan plyonkani olib tashlaydilar, kassetalarni esa ko’chat bo’limiga ko’chiradilar. Birinchi urug’lar unib chiqqandan boshlab to’rt kun o’tgach maysalar pikirovka qilinadi. Bodring ko’chatini yetishtirishda mineral paxtali kubik dastlab (taxminan bir sutka oldin) har bir kubikga 300-320 g hisobida ko’chatli eritma (ES 1,8-2,0, ph 5,0-5,2) bilan to’yintiriladi. Ya‟ni, pikirovka oldidan kubik vazni 300-320 g ni tashkil qilishi kerak. Urug’larni to’g’ridan-to’g’ri kubiklarga ham ekish mumkin. Issiqxonalarda standart ko’chat olishning muhim sharoitlari havo haroratini – 25-27  S va substratni – 25  S saqlab turishdir. Urug’lar ekilgandan so’ng kubikli egatlarni tiniq polietilen plyonka bilan yopish zarur. Urug’lar unib chiqishi bilan polietilen plyonka olinadi, harorat esa sekin-asta kunduzi – 22-24  S gacha, kechasi – 18-20  S gacha pasaytiriladi. Qo’shimcha yorug’lik berish boshlanishidan 15 kun o’tgach ko’chatlar tarqatib joylashtiriladi. Ko’chatlarni tarqatib joylashtirish oldidan oziq eritma parametrlari o’zgartiriladi, uni konsentratsiyasini biroz oshirib: ES 2,8-3,0, pH

5,3-5,5 gacha etkaziladi. Bu davrda kunduzgi havo haroratlarini – 23-24  S, kechasi-dagini – 20-21  S, kubiklarda esa – 20-21  S darajada doimo saqlab turish zarur. Issiqxonalarda maysa va ko’chatlarni muntazam sug’orib turadilar, shu bilan birga o’simliklarni yoshi kattalashgan sari tuzlarni konsentratsiyasi sekin- asta oshirilib boriladi, bundan 40 kun o’tgach eritmani ES 3,0-3,5, pH 5,5 bo’lishi kerak (6,0-6,2 gacha ham etishi mumkin). Bu muddatgacha bodring ko’chati beshta haqiqiy bargga ega bo’lishi kerak. Bunday ko’chatlarning barg koplamasi kubiklar tarqatib joylashtirilgandan so’ng to’liq tutashib ketadi va uni oldindan tayyorlangan issiqxonaga ko’chirish tavsiya etiladi. Asosiy joyga faqat standart ko’chatlar o’tkaziladi. Bunda ko’chatli kubiklar texnologik engdagi krestsimon uyasiga joylashtiriladi va fiksator bilan mahkamlanadi. Shundan so’ng kubiklarga tomchilagichlar o’rnatiladi va o’simliklar bog’lanadi. Issiqxonada haroratni ekilgandan keyin birinchi 3-5 kunda 2022  S da saqlab turish, keyinchalik esa sekinaasta 18-19  S gacha pasaytirish zarur. Sug’orish boshlangich eritma bilan bir sug’orila- 54- rasm. Bodring ko’chatini ekish va tomchilagichlarni o’rnatish

digan kunda, har bir o’simlikka 90-120 ml hisobida olib boriladi. Tomchilagichlarni ishlashini tekshirish uchun birinchi 3-4 sikl davomida o’simliklarni turgorligini qa‟tiy nazorat qilish zarur. So’lish belgilari ko’rinishi bilan tomchilagichlarni almashtiradilar. Substratsiz texnologiyadan foydalanish bodring o’simliklarini jadal rivojlanishini va aktiv gullashini ta‟minlaydi. O’simliklar ertaroq hosil berish bosqichiga o’tadi, ularda o’suv davri oxiridagi qarish jarayoni ochiq ifodalanmaydi; jadal o’sish va rivojlanish yuqori mahsuldorlik bilan mos keladi. 38-jadval Bodring ko’chatini yetishtirish uchun boshlang’ich va standart oziq eritmalarning tarkibi (1000 l onalik eritmaga solinadigan me’yor) O’g’itlar Boshlang’iya eritma Standart eritma №1 Standart eritma №2 Standart eritma №3 Makroo’g’itlar (kg) NH 4 NO 3 5 HNO 3 2,3 12 1,5 2 K 2 SO 4 - 28 8 KNO 3 69 64 77 82 Ca(NO 3 ) 2 97 75 57 56 MgSO 2 16 35 55 53 Mg(NO 3 ) 2 54 24 - - KH 2 PO 4 11,5 18 - 7 H 3 PO 4 13 - 12,5 13 Fe 11% - - - 2 Fe 7% 1,2 1,2 2,5 - Mikroo’g’itlar (g) Marganets sulfat 260 260 240 240 Rux sulfat 130 130 150 150 Borat kislotasi 130 130 190 196 Ammaniy molibden sulfat 10 10 11 11 Mis sulfat - 20 24 24

* Ishchi eritma olish uchun onalik eritma suv bilan aralashtiriladi.

Nazorat savollari 1. Kichik hajmli gidroponika o’zi nimani ifodalaydi? 2. Kichik hajmli gidroponika qanday avzaliklarga ega? 3. Kichik hajmli gidroponikani qaysi xususiyatlari uni keng qo’llanishiga to’sqinlik qilmoqda? 4. Kichik hajmli gidroponika moslamalarini asosiy tuzilish prinsiplari. 5. Kichik hajmli gidroponikada qanday organik substratlar qo’llaniladi? 6. Kichik hajmli gidroponikada qanday inert mineralli substratlar qo’llaniladi? 7. Kichik hajmli gidroponika uchun substratlarga qo’yiladigan talablar. 8. Onalik va ishchi oziq eritma nima? 9. Oziq eritmalarning nordonligi va elektr o’tkazuvchanligiga qo’yilgan talablar. 10. Ildiz va ildizdan tashqari oziqlantirish uchun qo’llaniladigan oziq eritmalarni konsentratsiyasi qanday?

Foydalanilgan adabiyotlar 1. R.T. Gazieva va b. Texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish. -T.; Bilim, 2004, 240 b. 2. Gazieva R.T. Suv xo’jaligidagi texnologik jarayonlarni avtomatlashtirish. T., Talqin, 2007, 176 b. 3. I.M.Maqmudova, A.T. Salohiddinov “Qishloq va yaylovlar suv ta’minoti”, T- 2002y. 4. Borodin I.F., Nedil’ko N.M. Avtomatizatsiya texnologicheskix protsessov. - M.; Agropromizdat, 2005. -386 s. 5. Martinenko I.I. i dr. Avtomatika i avtomatizatsiya proizvodstvennix 9. protsessov. - M; Agropromizdat, 2005 - 335 s. 6. Borodin I.F. Texnicheskiye sredstva avtomatiki. – M.: Agropromizdat, 1982. 303 s. 7. Kolesov L.V. va boshkalar Qishloq xo’jalik agregatlari hamda ustanovkalarining elektrik jihozlari va avtomatlashtirish. - Toshkent, "O’qituvchi", 2009 . 8. Абдубакиров С.А Ким Л. Развитие тепличного хозяйства в Узбекистане Ташкент 1991 9. X.CH. Bo‘riyev, A.G. Abdullayev. “Tomorqa sabzavotchiligi” T “Mehnat”, 1994 yil

Похожие

Issiqxonalarda sabzavot ko’chatlarini mineral o’g’itlar bilan oziqalantirish

Issiqxonalarda sabzavot ko‘chatlarini mineral o‘g‘itlar bilan oziqalantirish

Yerga ekin ekishdan oldin va keyin ishlov berish. Qishloq xo’jaligi ekinlarini ekish usullari

Sabzavot ko’chatchiligining ahamiyati, holati va rivojlanishi

O’zbekistonda foydalaniladigan himoyalangan yer inshootlari