Оқсил касаллиги Aphtae epizooticae - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Оқсил касаллиги Aphtae epizooticae

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

147.5 KB

О қсил касаллиги Aphtae epizooticae Режа: 1. Касаллик ҳақида эпизоотик маълумотлар 2. Паталогоанатамик ўзгаришлар

Оқсил (ящур - русча, Epizootic aphthae-ингл.) - ўткир кечувчи, ўта тез тарқалувчи юқумли вирус касаллиги бўлиб, жуфт туёкли уй (қорамол, буйвол, қўй, эчки, чўчқа, туя) ва ёввойи (кийик ва буғулар гуруҳи, ёввойи чўчқалар, архар, оққуйруқ) ҳайвонлар касалланади ҳамда халқ хўжалигига катта иқтисодий зарар етказади. Бу хасталик билан жуда ҳам кам бўлсада одамлар, айниқса касал ҳайвон билан алоқада бўлган кишилар: ветерина рия врачи ва фельдшерлари, сут соғувчилар, молбоқарлар ҳамда касаллик вируси билан ишлайдиган ходимлар касалланиши мумкин. А.С.Коротич, А.А.Васильченко, А.И.Собко ва муалл., (1974), А.Т.Кравченко ва муалл., (1966) ва бошқаларнинг маълумотларига кўра бу хасталик билан инсон жуда кам касалланадн. Ўртача 1-1,5 млн. касалланган ҳайвонлар билан алоқадор 200000 кишидан 1 киши касалланганлиги адабиётларда келтирилган. Тарихий маълумотларга назар ташласак ҳайвонларнинг бу касаллиги тўғрисида 1546 йили Италияда Д.Фракасторо ахборот берган. Оқсил касаллигини фильтрланувчи вирус қўзғатишини биринчни бўлиб 1898 йили немис олимлари Леффлер ва Фрош аниқлаган. Вируснинг бир қанча турлари борлиги ҳақида Валле ва Карре 1922 йили ахборот берган. Оқсил касаллиги ўзининг тарқалиш тезлиги билан бошқа юқумли касалликлардан кескин фарқ қилади. Биринчидан, бу хасталик жуда тез тарқалиб, бир-икки мамлакат ҳудудларини эмас, балки 1-2 қитъаларни ҳам қамраб олиши мумкин. Сўнги вақтларда (2000—2001 й.) бу касаллик Буюк Британия, Франция, Германия, Уругвай, Аргентина, Мавритания Туркия, Эрон, Афғонистон, Ко рея, Қозоғистон Қирғизистон, Тожикистон каби бир қанча қитъаларга мансуб мамлакатларда қайд этилди. Иккинчидан, бу касал- ликни қўзғатувчи вируснинг 7 та тури: А, О, С, Сат-1, Сат-2, Сат-3, Осиё-1 ва 80 га яқин вариантлари мавжуд. Касаллик қўзғатувчи вируснинг бир тури ёки варианти билан касалланган ҳайвон бошқа тур ва варианти билан касалланиши мумкин. 1996—1997 йилларда оқсил касаллиги бўйича оғир эпизоотик ҳолат Эронда ва кейинчалик 1998 йилда Арманистонда кузатилди. Касаллик келтириб чиқарган вирус «А» турга мансуб бўлиб, аммо ўзининг

иммунобиолок хусусиятлари билан барча мавжуд A 1 —А 32 вариантларидан фарқ қилгани учун унга «Арманистон 98» варианти деб ном берилди. Учинчидан, бу вирус билан ҳар хил турдаги жуфт туёқли ҳайвонлар, айниқса мутахассисларни шу касалликка қарши кураш тадбирларини ўтказиши қийин бўлган ёввойи ҳайвонларнинг касалланиши қўзғатувчининг табиатда барқарорлигини таъминлайди. Ва, ниҳоят, тўртинчидан, касаллик қўзғатувчи вирус бошқа вирусларга нисбатан ташқи муҳит шароитларига чидамли ҳисобланади. Шунинг учун ҳам бу касалликка қарши самарали кураш олиб бориш жуда мураккаб. Шу сабабли касалликни бизнинг ҳудудга келтирмаслик ва уни олдини олиш учун биргина ветерина рия ходимлари эмас, балки барча ҳокимият, хўжалик ва ташкилот раҳбарлари, фуқаролар йиғини, молларнинг эгалари фаол қатнашишлари зарур. Касаллик Америка Қўшма Штатлари, Канада, Янги Зеландия ва Австралиядан ташқари дунёнинг барча мамлакатларида учрайди. Мамлакатимизда режа асосида қишлоқ хўжалик ҳайвонларини ўз вақтида профилактик эмлаш ва шу касаллик бўйича ветеринария-санатария йўналишидаги чора-тадбирлар, айниқса, давлатимизга чегарадош - буфер ҳудудларда амалга оширилаётгани сабабли, шу касалликка мойил жуфт туёкли ҳайвонлар орасида оқсил касаллиги охирги 10 йилликда қайд этилмади. Аммо мамлакатимиз ўта хавфли ҳудудда жойлашгани, яъни бизга чегарадош бўлган чет элларда (Қозоғистон, Қирғизистон, Эрон, Афғонистон, Тожикистон) бу касалликнинг кўпроқ вақтларда мавжудлиги, у давлатлар билан доимо савдо-сотиқ ва бошқа йўллар билан алоқанинг юқори савияда бўлиши сабабли оқсил касаллигини бизни ҳудудга кириб келиш ва тарқалиш хавфи сақланиб қолмоқда. Оқсил касаллигини қўзғатувчиси Касаллик қўзғатувчи вирус пикорнавириди оиласига, риновирус авлодига маисуб бўлиб, вирионни катталиги 20—25 нм. Вируснинг антиген хусусиятлари бўйича 7 тури ва 80 га яқин вариантлари мавжуд бўлиб, унинг А, О ва С турлари дунёнинг барча минтақаларида, САТ-1, САТ-2 ва САТ-3 турлари асосан Африка қитъасида

ва Яқин Шарқ мамлакатларида, Осиё-1 тури эса асосан Осиё, Яқин ва Ўрта Шарқ ҳамда Овропа давлатлари ҳудудида учрайди. Бизнинг минтақаларимизда илгари вақтларда вируснинг А, О ва Осиё турлари касаллик қўзғатган. Шунинг учун Ўзбекистонда асо сан вируснинг А, О ва Осиё-1 турларининг айрим вариантларидан тайёрланган вакциналар эмлаш учун ишлатилади, Вируснинг ҳap бир тури ўзига ҳос иммунитет ҳосил қилади, шунинг учун ҳар бир тур ва вариант иммунобиологик ҳусусияти билан бир-биридан фарқ қилади. Вирус эфир ва хлороформга чидамли, 1 фоизли фенол, 75 фоизли этил спирти уни фаолсизлантираолмайди. Ёз пайтлари 20°С иссиқликда пичанлар юзасида 11 кун давомида, 37°С иссиқликда 21 соат, 43°С — 7 соат давомида вирус ўз хусусиятини йўқотади, Қиш ойларида ер қатламининг 5 см чуқурлигида 70 кун, куз ойларида 37 кун сақланади. Оқсил вируси тузланган ҳайвон терисида 15°С хароратда 50 кун, 4°С да—342 кун, гўнгда 40—50 кун, қиш ойдарида 5—6 ой давомида сақланади. Вирус мухитнинг РН га жуда сезгир бўлиб, унинг кўрсатгичи 6 дан паст бўлса дарров фаолсизланади. У тоғ яйловларининг салқин жойларида кейинги яйлов фаслларигача, оқмайдиган сувда йилнинг совуқ фаслларида 103 кунгача, ёзда 21 кун, кузда эса 49 кун ўз фаоллигини сақлайди. Ҳайвоннинг терисида вирус 50 кунгача, кийим-кечакда 100 кун, бино ичида 70 кун вирус фаол сақланиши мумкин. Сутда оқсил вируси 65°С да 30 дақиқа, 70°С да 15 дақиқа, 80—100°С да эса дархол вирус ўз фаоллигини йўқотади. Гўштда вирус сут кислотаси таъсирида тез ўз фаоллигини йўқотади, аммо туз ланган ва дудланган гўштда эса 50 кунгача вирус сақланади. Ви рус 2 фоизли формалин ва 1—2 фоизли ўювчи натрий эритмасида 10—30 дақиқа орасида фаолсизланади. Касаллик ҳақида эпизоотик маълумотлар. Оқсил касаллигига энг мойил ҳайвон — қорамол ва чўчқалар ҳисобланади. Қўй ва эчки ҳамда ёввойи жуфт туёқли ҳайвонлар бироз камроқ мойил. Ҳайвонларнинг ёши ҳам унинг мойиллигига таъсир этади. ёш ҳайвонлар, айниқса бузоқ, қўзи ва чўчқа

болалари касалликка жуда мойил бўлиб уларда касаллик оғир кечиб, кўпинча ўлим билан якунланади. Оқсил қўзғатувчисининг манбаи бўлиб касалга чалинган, касалланиб тузалган ҳамда касалликиимг яширин даври кечаётган ҳайвонлар ҳисобланади. Касалланган ва касалликдан тузалган моллар ўзининг сўлаги, сути, сийдиги, ахлати ва нафас олиш йўллари орқали жуда кўп миқдорда вирусни ташқи муҳитга чиқаради. Ви рус ташқи муҳитда озуқа, транспорт воситалари, кишиларнинг кийим-кечагини, асбоб-ускуналарни, биноларни, яйловларни, сув манбаларини ва бошқа жиҳозларни зарарлантиради ва унинг ташқи муҳит таъсирларига чидамлилиги ва унда узоқ вақт сақланиши туфайли турли йўл ва воситалар орқали мойил ҳайвонлар, организмига кириб уларни зарарлайди ва касалланишига олиб келади. Айрим олимларнинг тадқиқотлари оқсил касаллигидан тузалган молларда 3—4 ой, баъзан 6—13 ой давомида вирус ташувчанлик хусусияти сақланишини кўрсатди (С.Г.Поплаухин, 1964, Р.Ф.Сосов, 1966, X. Ререр, 1971, А.Н.Бурдов ва муаллиф, 1990, В. Н. Сюрин ва муалл., 1998). Соғлом мойил ҳайвонлар овқатланганда, сув ичганда ёки ҳар хил нарсаларни ялаганда вирус, овқат ҳазм қилиш аъзолари шиллиқ пардалари орқали организмга кириб, касалликни келтириб, чиқаради. Вирус жароҳатланган елин ёки туёқ териси орқали, айрим пайтларда эса ҳаво орқали организмга кириши ва касалликка чалинтириши мумкин. Бу йўл энг хавфли ҳисобланади. Чунки, ҳавони назорат қилишнинг иложи йўқ. Бу ерда шуни таъкидлаш жоизки, ҳаво орқали вирусни тарқалиши ҳавонинг намлигига, куёш радиациясига, шамолнинг йўналишига, ёмғирга ва ҳароратга жуда ҳам боғлик. Агар нисбий намлик 60 фоиздан юқори бўлса, қуёшсиз ва салқин ҳароратда ҳамда кучли шамолда вирус узоқ-узоқларга тарқалиши мумкин. Оқсил касаллигини тарқалиши хўжалик, иқтисодий алоқаларнинг интенсивлигига, чорвачиликни юргизиш усулларига, ҳайвонларнинг сақланиш зичлигига, кишиларнинг бир жойдан иккинчи жойга ўтиш

тезлигига (миграциясига), ҳайвонларнинг сут, гўшт, тери, жун маҳсулотларини тайёрлаш ва қайта ишлаш шароитларига, ҳайвонлар учун озиқ-овқат, ем-хашак, пичан тайёрлаш шароитларига боғлиқ. Адабиётларда шундай маълумотлар мавжудки, уларга кўра чўчқалар кўпинча тўла зарарлантирилмаган ёғсизлантирилган сут ёки гўшт маҳсулотлари орқали оқсил касаллигига чалинган. Касалликни тарқалишида айниқса кишилар катта роль ўйнайди. Чунки, улар кўпинча касалланган мол билан алоқадор бўлиб, вирусни транспорт воситаси билан жуда узоқларга олиб бориши мумкин. 1952 йили ГФР дан касал моллар билан алоқада бўлган ишчилар орқали оқсил касаллиги Канадага келтирилгани маълум (А.М.Бурдов ва муаллиф, 1990). Оқсил вирусини меха ник йўл билан транспорт воситаси, ҳар- хил ҳашаротлар, каналар ҳамда касалликка мойил бўлмаган ҳайвонлар: от, эшак, қушлар, кемирувчи ва судралиб юрувчилар бир жойдан иккинчи жойга олиб бориши мумкин. Касалликнинг яширин даврида сўйилган қорамоллардан тайёрланган музлатилган гўшт ва сут маҳсулотлари орқали 1968— 1980 йилларда Оврупа давлатларига (Бельгия, Италия, Германия ва Швейцария) 14 марта оқсил касаллиги Жанубий Америкадан келтирилгани адабий маълумотлардан маълум (А. М. Бурдов ва муаллиф., 1990). Охирги 20—30 йил давомида кўпгина олимлар вируснинг касалланган молдан соғлом молга ўтиш йўлларини ўрганишга жуда катта эътибор бердилар. Ғ.Леффлер ва П.Фрош (1898) томонидан оқсил вируси аниқланган даврдан бери мойил ҳайвонларнинг овқат ҳазм қилиш ва нафас олиш йуллари орқали вирус организмга киради деган фикр хукмрон бўлиб келар эди. Аммо Г. Корннинг (1957) фикрича вирус аввало юқориги нафас олиш йўлларида кўпаяди, шиллиқ пардалар ва териларда кузатиладиган везикуляр жарохатлар эса вируснинг лимфогематоген йўл билан иккиламчи келиб жойлашган жойи ҳисобланади. Г. Корннинг вирусни юқориги нафас олиш йўллари шиллиқ пардаларида бирламчи кўпайиши ҳақидаги маълумотлари М. Хислоп (1970), П. Грейвс ва бошқалар (1971), Б. Мак-Викара ва

бошқаларнинг (1971) ва Сутмоллер ва Мак-Викараларнинг кейинги чуқур ва кенг доирада олиб борган тадқиқотлари натижасида тасдиқланди. Демак, вирус бирламчи аэроген йўл билан бурун, томоқ шиллиқ пардаларида жойлашиб кўпаяди. Шунинг учун оқсил вирусини касалликнинг яширин даври да, яъни клиник белгилар намоён бўлмасдан олдин ҳам томоқ шиллиқ пардасидан ажратиб олса бўлади. Вирусни нафас олиш йўлларида бирламчи кўпайиши ҳақидаги илмий қарашларга биринчи даражали аҳамият берган Ж.Каллис (1974—1982) оғиз, кўз шиллиқ пардалари, елин териси ва жинсий аъзолар шил лиқ пардалари орқали вирусни организмга кириши мумкинлигини эътибордан четда қолдирмасликни уқтиради. Кавшовчи ҳайвонлардан (қорамол, қўй, эчки) фарқли ўлароқ чўчқаларда бурун ва тамоқ шиллиқ пардалари вирусни бирламчи кўпайишида асосий аҳамият касб этмайди. Чўчқаларда вирус бир ламчи ўпкада кўпаяди (Г. Терпстра, 1972). Шунинг учун чўчқаларни зарарлаш учун аэроген (нафас олиш аъзолари орқали) усулига нисбатан оғиз орқали 1000 марта кўп миқдорда вирус талаб этилади. Ёзилганларни умумлаштириб хулоса қиладиган бўлсак, оқсил вируси подада, бино ичида асосан аэроген йўл билан молдан молга юқади, эпизоотик ўчоқдан ташқарида эса аэрозоль ҳолида ҳар хил омиллар (одамлар, уларнинг кийим-кечаги, пойафзали, транспорт воситалари, озуқалар ва бошқалар) ёрдамида узоқ-узоқ жойларга тарқалади ва мойил ҳайвонларга аэроген (на фас олиш аъзолари орқали) ва алиментар (оғиз орқали) юқади. Касаллик қуйидаги ҳолатларда жуда тез тарқалиши мумкин: - касал ёки касалликдан coғайган вирус ташувчи ҳайвонларни соғлом моллар билан боқилса, соғлом манзилларга ва гўшт комбинатларга, бозорларга, кўргазмаларга ҳайдаб борилса; - вирус билан зарарланган сут ёки ёғсизлантирилган сут бузоқ, чўчқа болаларига берилса; - носоғлом ҳудуддан ем-хашак ёки бошқа қишлоқ хўжалик маҳсулотлари шу касаллик бўйича соғлом жойларга ташилса;

- носоғлом ҳудуд яйловларида соғлом моллар боқилса ёки сув ичадиган манбалардан, молхоналардан фойдаланилса; - носоғлом ҳудуддаги шу касалликка мойил бўлмаган от, эшак, дайди итлар, мушуклар, ҳаттоки паррандалар соғлом ҳудудга киргизилса; - касал ёки касалликдан тузалган молларни даволаган вете ринария мутахассислари, моллар билан алоқадор бўлган сут соғувчилар, молбоқарлар соғлом ҳудудлардаги молларга яқинлашса, уларнинг кийим-кечаклари, пойафзаллари, иш қуроллари орқали вирус соғлом молга юқади. Касалликнинг пайдо бўлиши ва ривожланиши. Вирус аввало нафас олиш, овқат ҳазм қилиш аъзоларининг шиллиқ пардалари орқали организмга киргандан 18 соат ўтгач тамоқ ва ҳиқилдоқ шиллиқ пардаларида, тил ости ва бош лим фа тугунларида ва бодомсимон безда кўпая бошлайди. Бирламчи жойлашган жойлардан лимфа орқали қонга ўтади, кейин лимфоид ва миелоид тўқималарда оптимал шароитда кўпаяди ва ка саллик ўчоқларини ҳосил қилади. Бу даврда фақат молларнинг тана ҳарорати 1—2°С га ошиши кузатилади. кейин тез орада иккиламчи пуфакчалар терининг жунсиз жайларида (бурун ойначаси, бурун тешиклари, елин, айрим вақтларда шох тагида), туёқ ораларида, оғизнинг шиллиқ пардаларида пайдо бўлади. Бу ҳодисалар асосан 2—3 кун орасида кузатилади. Вирус миотроп (мио-гўшт, троп — яхши ривожланиш учун шароит) бўлгани учун юрак ва тана гўштларида жойлашади ва у ерларда ҳар хил дистрофик ва дегенератив ўзгаришлар келтириб чиқаради. Касалликнинг кечиши ва клиник белгилари. Касалликнинг клиник белгиларини намоён бўлиши ҳайвоннинг вирусга индивидуал сезгирлигига, унинг физиологик ҳолатига ва вируснинг вирулентлик (касаллик қўзғатиш кучига) даражасига боғлиқ. Касаллик белгилари ёш бўлмаган қорамолларда яхши намоён бўлади, бузоқ, қўзи ва чўчқа болаларида эса кўпинча нотипик ўтади. Ёш бузоқларда касаллик ҳалокатли бўлади, кўпинча ўлим билан якунланади.

Касалликиинг яширин даври - вируснинг организмга кирганидан кейин биринчи клиник белгилар намоён бўлганигача ўтган давр 36 соатдан 7 кунгача, айрим пайтлар 21 кунгача вақтни ташкил этади. Умуман касаллик ўта ўткир кечади. Касалликнинг клиник белгилари турли ҳайвонларда турлича бўлганлиги сабабли, унинг ҳар хил турдаги ҳайвонларда ўзига хос кечиши устида алоҳида тўхталиб ўтамиз. Қорамолларда би ринчи клиник белги бўлиб, тана ҳароратининг 41 0 С ва ундан юқори кўтарилиши ҳисобланади. Касал мол ҳолсизланиб иштаҳаси бузилади, овқат емайди ва кавшамайди, томир уриши тезлашади, касалликнинг 2-куни оғиз бўшлиғидаги шиллииқ пардалар қизаради ва лабнинг ташқи ва ички қисмида, лунжида, пастки жағнинг тишсиз қисмида ҳамда тилда кўп миқдорда пуфакчалар - афталар пайдо бўлади. Айрим ҳайвонларда айни шу чоғда туёқ оралиғида, елинида пуфакчалар кузатилади. Пуфакчалар (афталар) 2—3 кун оралиғида ёрилиб, улар ўрнида яралар ҳосил бўлади. Оғзидан кўп миқдорда сўлак оқиб туради, аҳволи оғирлашади. Баъзан туёқлар орасидаги яралар иккиламчи инфекциялар билан зарарланиб молларнинг туёқлари шишишига, кейинчалик эса туёқларни уму ман тушиб кетишига олиб келади, Қорамоллар аввалига оқсоқланиб, кейинчалик бутунлай юраолмай қолади ва тезда озиб кетади. Касалланган молларда сут бериш кескин камаяди. Бошини пастга тушириб, оғриқдан инграйди. Оғзига олган юмшоқ озуқани ҳам яхшилаб чайнайолмайди ва оғриқ туфайли қийналиб ютади. Касал моллар тезда сувсайди. Туёқ оралиғларида, туёқ олди жойларида кучли оғриқ сезилади, мутахассисларни пайпаслашига жуда сезгирлиги ошади. Ҳайвон иложи борича оғриган оёғини босмасликка ҳаракат қилади ва тез-тез оёқларини алмаштириб туради. Сигирларнинг елинида пуфакчалар - афталар, яралар кузатилса сут соғищда жуда безовталанади, соғдирмасликка ҳаракат қилади. Уларда одатда елин яллиғланиши – мастит кузатилади. 3-4 кундан кейин тана ҳарорати тушабошлайди. Оғиздаги афталар - пуфакчалар кўпинча айлана ёки озроқ чўзинчоқроқ бўлиб ичи лимфа билан тўлгани сабабли деворлари таранг

бўлади. Озроқ бармоқлар билан босилса пуфакчалар енгилгина ёрилиб ичидан оқимтир кулранг лимфа суюқлиги оқиб чиқади. Афталарнинг катталиги ҳар хил бўлиб энг каттаси ёш бола муштидек бўлади ҳамда у тилни ўртасида жойлашади. Баъзан пуфакчалар шунча кичик ва ялпоқ бўладики, уларни фақат қўл билан пайпаслаб аниқласа бўлади. Жуда кичик пуфакчалар лабнинг ички томонида, лунжда ва танглайда, эмчакнинг учларида жойлашади, Бурун, томоқ, кекирдак шиллиқ пардаларининг жароҳатланиши туфайли ютиниш ва нафас олиш қийинлашади. Айрим пайтларда асаб тизими ишининг издан чиқиши натижасида фалаж, ҳаракат координациясининг бузилиши, титраш каби асоратлар кузатилиши мумкин. Оқсил вируси таъсирида бўғоз сигирларда ҳомила ташлаш, ўлик туғиш ёки ҳаётга мослашаолмайдиган кучсиз ҳомила туғилиши мумкин. Касал моллар одатда 2–3 ҳафта ичида тузалади. Ўз вақтида даволаш тадбирлари ўтказилмаса, қониқарсиз равишда овқатлантирилса ва яшаш шароити ёмон бўлса моллар да касаллик асорати кучли бўлади. Бундай шароитда оғиз бўшлиғидаги яралар йиринглашади ва невротик жараён.лар кучаяди. Оёқлардаги туёқлар тушиб, йирингли яралар кенгайиб пай ва бўғинлар ҳам касалланади. Елинда яралар чуқурлашиб, иккиламчи инфекциялар таъсирида йиринглашади ва сигирлар сут беришга яроқсиз бўлиб қолади. Айрим қорамолларда, айниқса умуман оқсилга қарши эмланмаган молларда касаллик жуда оғир кечади. Уларда юрак фаолиятининг бузилиши кузатилади, ҳолсизланади, қон айланиш тизимининг фаолияти ҳам издан чиқади ва оқсил ҳалокатли кечиб моллар тўсатдан касалликнинг 7–14 куни нобуд бўлади. Ўлим 70–100 фоиз бўлиши мумкин. Кўпроқ бундай ҳолат ёш бузоқларда кузатилади. Уларда оқсил касаллиги юқори ҳарорат ва гастроэнтерит ва юракда қон қуйилиш эндокардит ҳолатида намоён бўлади Баъзан касал бузоқ ларда бронхопневмония асорати кузатилиши мумкин. Касаллик енгил кечганда 8–10 кун, оғиp ҳалокатли кечганда 25 кунгача давом этади. Одатда касал бузоқлар 12–30 соат ичида миокар дит оқибатида юрак фалажидан нобуд бўлади. Уларда касал лик жуда

ўткир пуфакчасиз - афтасиз кечади. Оқсил касаллиги катта ёшли қорамолларда ҳалокатли шаклда ўтса 40 фоизгача ҳайвон нобуд бўлиши мумкин. Оммавий эмланадиган ҳудудлардаги иммунитети жуда паст даражада бўлган жуфт туёқли ҳайвонлар оқсил вируси билан зарарланса уларда касаллик латент (клиник белгилари намоён бўлмасдан) кечади (В. М. Хухоров ва муаллиф, 1973, 1976). Бундай ҳайвонлар касаллик қўзғатувчилар манбаи сифатида оқсилни тарқалиши учун жуда катта хавф туғдиради. Р.Ф.Сосовнинг (1969) маълумотларига кўра 24,8 фоиз касал қорамолларнинг туёқларида жароҳатлар, 13,2 фоизида мастит ва 0,6 фоиз молдагина эндометрит учраши қайд қилинади. Қўйларда касалликнинг яширин даври 1–6 кун, экспериментал зарарланганда эса 17 соатдан 48 соатгача вақтни ташкил этади. Клиник белгилар тана ҳароратининг ошиши (40—41,5°С) билан намоён бўлади, овқат емайди, кавш қайтармайди, нафас олиши тезлашади, ҳолсизланади. 1–3 кун давомида оғиз бўшлиғининг шиллиқ пардаларида тариқдек пуфакчалар пайдо бў лади, улар ёрилиб ўрнига яллиғланган яралар пайдо бўлади. Аммо бу пуфакчалар кўпинча эътибордан четда қолади. Бир вақтнинг ўзида оёқ туёқларида ҳам афталар пайдо бўлиб қўйлар оқсай бошлайди. Олдинига туёқнинг иккига бўлиниши жойидаги терининг жунсиз жойи қизаради, озроқ шишади ва пайпасласа оғрийди. Атрофи оқимтир шиш бармоқлар билан босилса кулранг суюқлик чиқади. Ёрилган афталарни девори қуриб пўстлоқ ҳосил қилади ва яра тузалабошлайди. Айрим ҳолларда туёқнинг юмшоқ жойлари ва товони яллиғланади, қаттиқ оғриқ пайдо қилади ва қўйлар оёғини ерга босаолмайди, кўпинча ётади, сурувдан қолиб кетади. Касал қўйларда бурун шиллиқ пардаларини яллиғлаинишини. камроқ ҳолларда елинда, жинсий аъзоларнинг шиллиқ пардаларида афта ва яраларни кўриш мумкин. Бўғоз она қўйларда ҳомила ташлаш кузатилади қўзилатиш вақтида эса янги туғилган қўзиларнинг 60—100 фоизи нобуд бўлиши мумкин,

Қўзиларда оқсил жуда тез кечади. Улар тез ҳолсизланади, тана ҳарорати тез кўтарилади, нафас олиши ва юрак уриши тезлаша ди, қорин дамлаши мумкин, тана мускулларида қалтироқ кузати лади, қўзилар қимирламай ётади, туролмайди, бошини пастга ёки ерга туширади. Юрак фалажи натижасида қўзи тўсатдан ўлиб қолади. Эчкиларда кўпроқ афталар оғиз бўшлиғида бўлади. Касал ликнинг яширин даври вирус билан табиий зарарланганда 2—8 кун, экспериментал зарарланганда эса 15—24 соатни ташкил эта ди. Клиник белгилари қўйларникига ўхшаш бўлади. Чўчқалар ҳам оқсил касаллигига қорамоллар сингари - мойилроқ бўлади ва уларда касаллик оғирроқ кечади. Чўчқаларда ҳам касаллик тана ҳароратининг ошиши билан бошланади. Афталар оғиз бўшлиғида ҳосил бўлиб кўпроқ асоратлироқ шакл да ўтади. Чўчқалар табиий зарарланганда касалликнинг яширин даври 2–7 кун, айрим ҳолларда 1 кунга қисқариши, ёки 12—15 кунга чўзилишн мумкин. Одатда эпизоотиянинг (касал тарқали- шининг) бошида касалликнинг яширин даври бироз узунроқ, эпизоотиянинг чўққига чиққан даврида эса жуда қисқароқ (1—2 кун) бўлади. Экспериментал зарарлаганда эса одатда яширин давр қисқа бўлиб, 36–48 соатни ташкил этади. Вирус юборилган жойда, яъни тил шиллиқ пардасида ёки оёқ туёғининг оралиғида бирламчи афталар пайдо бўлади, 2–3 кундан сўнг туёқнинг юмшоқ жойида ва тумшуғида иккиламчи афталарни кузатиш мумкин. Чўчқаларда касалликнинг биринчи клиник кўринишини (уларнинг қийналиб юришидан, иштаҳасининг пасайишидан ва ҳолсизланишидан) билса бўлади. Туёқларнинг орасига, юмшоқ товонига назар солинса уларнинг қизарганини, шишганини ва пайпаслаганда оғришини аниқлаш мумкин. Афталар кўпроқ ту ёқнинг юмшоқроқ товонида ва туёқларнинг бўлинган жойида бўлади. 20–50 фоиз касал чўчқаларнинг оғиз бўшлиғи шиллиқ пар - дасида, айримларида эса тумшуғида ёнғоқдек афталар оқимтир типик сариқ лимфа суюқлиги билан тўлган бўлади ва улар енгил ёрилади. Чўчқаларда, айниқса чўчқа болаларида оқсилнинг характерли белгиларидан бири оёқ

товонининг юмшоқ шохли қатламини қизариши ва яллиғланиши- пододерматит ривожланиши кузатилади. Улар юришда оқсайди, кўпроқ ётади. Она чўчқаларнинг 80 фоизида эмчак учларида, елин, терисида ва қоринда афта жароҳатларини кўриш мумкин. Бўғоз чўчқалар ҳомила ташлайди ёки ўлик туғади. Эркак чўчқаларда афта жароҳатлари оғиз бўшлиғи, тумшуқ ва оёқ туёқлари орасидан ташқари мояк халтаси терисида ҳам кузатилади. Чўчқа болалари оқсил касаллигига жуда мойил бўлиб, уларда касаллик афталарсиз миокардит ҳамда гастроэнтерит шаклида намоён бўлади. Касаллик натижасида 1–3 кун ичида 60–80 фоиз чўчқа болалари нобуд бўлади. Чўчқаларда касаллик енгил ўтса афталар 1–2 кун давомида ёрилиб, ўрнига ҳосил бўлган жароҳатлар 1—2 ҳафтада тузалиб кетади. Айрим пайтларда оқсил касаллиги оғир ўтиб, унга колибактериоз, стрептококкоз, некробактериоз ёки микоз каби касалликлар қўшилиб асорати жуда ҳалокатли бўлиши мумкин. Бу ҳолатларда оғиз бўшлиғидаги афталар ўрнида катта ўлчамдаги некротик ва йирингли яралар, оёқларида эса йирингли яллиғланиш-флегмона кузатилади. Туёқлари тушиб кетади. Касаллик оғир кечганда улар ўртасида ўлим даражаси юқори бўлади. Одатда эмланмаган чўчқаларда касаллик оғир кечади. Иммунитети етарли бўлмаган ҳайвонларда эса касаллик енгил, кечиб, клиник белгилари яхши намоён бўлмасдан ўтади, бирламчи аф талар тез тузалиб, иккинчи афталар пайдо бўлмайди. Туялар ҳам қорамоллардек иштаҳаси пасайиб, овқат емай қўяди, кавшаш тўхтайди, ҳолсизланади, оғиз бўшлиғининг шиллиқ пардалари қизаради, кейин лабнинг ички қисмида, елинида ва тилида афталар пайдо бўлади. Бир вақтнинг ўзида афталар туяларнинг оёғида ҳам ҳосил бўлади ва улар одатда оқсаб юради. Айрим пайтларда бурундан суюқлик оқиб, конъюнктивит белгилари кузатилади. Касалликнинг 3-кунларида афталар ёрилиб ҳосил бўлган жароҳатлар натижасида оғиздан чўзилувчан сўлак оқади. Касаллик оғир кечса товоннинг шохли қатлами тушиши мумкин.

Асосан касаллик туяларда енгил ўтади ва 5–7 кун ичи да тузалиб кетади. Аммо янги туғилган бўталоқларда касалликка характерли клиник белгилар (афталар) кузатилмайди. Уларда касаллик ўткир гастроэнтерит ва сепсис ҳолатида кечиб, тезда нобуд бўлади. Одамларда касаллик жуда енгил кечиб, уларнинг қўлларида ва оғзида жароҳатлар кузатилади. Асосан ҳайвонларнинг оқсил касаллиги билан алоқадор ветеринария мутахассисларида, молбоқар ва сут соғувчиларда учраши мумкин. Жуфт туёқли ёввойи ҳайвонларда (ёввойи чўчқа, кийик, тоғ эчкиси, архар, оқ қуйруқ, антилопа ва бошқа жуфт туёқлилар) оқсил касаллигига хос клиник белгилар оғиз бўшлиғи ва бурун шиллиқ пардаларида, туёқларнинг жунсиз терисида афталар ва улар ёрилгандан сўнг яралар кузатилади. Янги туғилган ёввойи ҳайвонларнинг болаларида бузоқ, қўзи, улоқ ва чўчқа болаларидек оғизларида афтасиз, аммо мускулларида жароҳатлар кузати лади (А.Н.Бурдов ва муал., 1990). Шуни таъкидлаш жоизки, ёв войи ҳайвонларнинг (антилопалар – кийикларнинг бир тури) айримларида оқсил касаллиги латент (клиник белгиларсиз) ўтиши мумкин. Шунинг учун бундай ҳайвонлар ўзидан сийдиги, ахлати, сўлаги билан кўп миқдорда вирусни ажратади ва ташқи муҳитни зарарлайди ҳамда оқсил вирусини табиатда барқарорлигини таъминлайди ва оқсил касаллигини қишлоқ хўжалик ҳайвонлари орасида тарқалишида муҳим роль ўйнайди. Денгиз чўчқаларида оқсил касаллигининг яширин даври 12 соатдан 4 кунгача давом этади. Оғиз шиллиқ пардаларида ва оёқларида кўп миқдорда афталар пайдо бўлади, овқатдан ва ҳаракатдан қолади. Қуёнлар ва оқ сичқонлар ҳам оқсил касаллиги билан касалланади. Паталогоанатамик ўзгаришлар. Паталогоанатомик ўзгаришларнинг энг характерлиси оғиз бўшлиғи шиллиқ пардаларида, тилда, лунжда, танглайда ҳар хил ўлчамдаги афталарни кузатиш ҳисобланади. Шунга ўхшаш ўзгаришлар қорамолларнинг елинида ва оёқ туёқларида бўлади. Бу ўринда шуни таъкидлаш жоизки, оқсил касаллиги оғир ўтса, касал мол яхши ва тоза жойларда сақланмасдан ифлос биноларда сақланса, оғиздаги ва оёқдаги

яраларга ҳар хил иккиламчи микро-организмлар кириб йиринглашган ялиғланишга, айрим ҳолларда флегмонага айланиши, молларни туёқлари тушиб кетиши мумкин. Елинда афталар ўрнидаги яралар иккиламчи микроблар таъсирида асоратли кечиб йирингли маститга айланади. Юқорида зикр қилинган аъзолардан оқиб чиқадиган лимфалар тўпланадиган лимфа тугунларида хам ўгаришлар кузатилади. Улар одатда каттаради, серсув ва ўчоқли ёки янги қизарган бўлади. Айрим пайт ларда афта ва эрозиялар катта қорин ва қат қориннинг шиллиқ пардаларида кузатилади. Оқсил касаллиги оғир ҳалокатли кечса ўзгаришлар юрак ва та на мускулларида бўлади. Оқсил касаллигидан нобуд бўлган молларнинг юрак гўшти қатламида ҳар хил ўлчамли кулранг-оқимтир доғлар- ўчоқлар кўринади, айниқса кесиб қаралса кўзга яққол ташланади. Кўпинча ўзгаришлар юракнинг чап қоринчаси деворларида ва қоринчалараро тўсиқда яққол кўзга ташланади. Улар доғлар ҳар хил ўлчамда ва ҳар хил жойлашгани ва соғлом тўқима билан фарқ қилгани, ҳамда юракни кўриниши бир текис рангда бўлмагани ва ола-була бўлгани учун «йўлбарссимон юрак» деган ибора ишлатилади. Юракдаги ўзгаришларни касалликнинг энг ривожланган ёки оғиз бўшлиғидаги афта ва яралар тузалган даврларда ҳам кўриш мумкин. Юрак жароҳатланса одатда ҳайвон тўсатдан ўлади. Вирулентлиги пастроқ вируслар асосан ҳайвонларни оғзида, оёғида, елинида оддий яллиғланишлар чақирса, ювқори вирулентли вируслар юқорида қайд қилинган аъзоларда некротик ўзгаришлар келтириб чиқаради. Касалликнинг юрак ва тана мускулларидаги ўзгаришлари вирусларнинг айни ўша жойларда кўпайиши туфайли пайдо бўлади. Оқсил касаллигида юрак ва тана мускулларининг ҳамда бошқа аъзоларининг жароҳатланиши ҳар хил бўлади. Ўткир кечган оқсил касаллигидан ўлган ҳайвонларни паталогоанатомик текширганда юракда 72,7 фоиз, оғиз бўшлиғида 9 фоиз, овқат ҳазм қилиш аъзоларида 14,4 фоиз молларда шу касалга ҳос ўзгаришлар кузатилган. Узоқ давом этган: оқсил

касаллиги бўйича сўйилган моллар текширилганда оғиз бўшлиғидаги ўзгаришлар 60 фоиз, юракда – 17 фоизни ташкил этган. Оғир кечган оқсил касаллигида яллиғланиш каби ўзгаришлар кўпроқ сон мускулларида, серсувлик ширдонда, эмфизема ўпкада, дегенератив ўзгаришлар ошқозон ости бези ва бош ва орқа мияда кузатилади. Касаллик жуда ўткир кечса ўлган молда сепсисга ҳос ўзгаришлар бўлади. Оғиз бўшлиғида афта ва эрозиялар бўлса ҳам, бўлмаса ҳам тери ости клечаткаси серсув, талоқ каттарган, кўкрак ва қорин бўшлиғининг сероз қобиғи остида ва шиллиқ пардаларида нуқтали ва доғдор узунчоқ доғли қон қуйилишлар бўлади. Геморрагик диатез ва қон қуйилишлар овқат ҳазм қилиш аъзоларининг шиллиқ пардаларида, ўпка, буйрак, жигар паренхималарида ҳамда бош ва орқа мияда кузатилади (А.И.Архипов, 1984). Касалликни диагностикаси. Оқсил касаллигига диагноз клиник белгиларга, эпизоотологик маълумотларга, патоморфологик ва лабораторияда текшириш натижаларига асосланиб қўйилади. Қорамоллар, чўчқа, қўй-эчкиларнинг оғзидаги, туёғи ва елинидаги жароҳатлар, оғзидан сўлак оқиши, озуқани қабул қилиши ва уни қийинчилик билан чайнаши ҳамда оғиз бўшлиғи шиллиқ пардасидаги афта ва эрозиялар оқсил касаллигига гумон қилишга асос бўлади. Бундан ташқари ҳайвонларнинг оқсаши, айрим пайтларда туёғининг тушиб кетиши, туёқлар орасида ҳамда эмчак учларида афталар бўлиши ва уларни бармоқ билан босганда ёрилиб ичидан лимфа суюқлиги чиқиши оқсил касаллигига клиник диагноз, фақат жуфт туёқли ҳай вонларнинг касалланиши, юқори даражада контакт йўли билан касалликнинг тарқалиши эса эпизоотологик диагноз қўйишга асос бў - лади. Аммо клиник ва эпизоотологик диагноз қўйиш дастлабки диагноз ҳисобланади. Охирги ва ишончли диагноз албатта лабо раторияда касал молдан олинган материални ҳартомонлама тек шириш натижасига асосан қўйилади. Биринчидан, оқсил касалли ги сингари ўтувчи бирқанча касалликларни мустасно қилиш, иккинчидан, оқсил касаллигига қарши тўғри тадбирий-чоралар кўриш учун албатта касаллик вирусининг қайси тури ва

вариантлари билан қўзғатилганини билиш керак. Оқсил касаллигига клинико-эпизоотологик ва паталогоанатомик усуллар ёрдамида диагноз қўйишнинг яна бир қийинчилик томони шундаки, кўпинча клиник жиҳатдан оқсилдек кечадиган касалликларни (везикуляр стома тит, везикуляр экзантема, ринотрахеит, вирусли диарея, катарал иситма, айрим моддалар билан заҳарланиш, дағал хашаклар би лан оғиз бўшлиғини жароҳатланиши) мустасно қилиш лозим. Буни лабораторияда вирусологик ва серологик усуллар ёрдамида текшириб аниқласа бўлади. Шунинг учун ҳам патологик материалларни албатта лабораторияда текшириш талаб этилади. Па тологик материал учун ҳайвон оғзидаги пуфакчалардан лимфа суюқлиги, ёрилмаган афталар 8—10 гр миқдорида йиғиб олинади ва тенг миқдорда РН– 7,5–7,7 бўлган фосфат буфери ва гли церин эритмаси ёки 1:1000 нисбатдаги хинозол эритмаси ёки физиологик эритма солинган стерил идишга солиниб музли термосга ёки махсус контейнерга жойлаштирилади ва зудлик билан махсус лабораторияга – Ўзбекистон ветеринария илмий-тадқиқот институтининг вирусология лабораториясига юборилади. Касал моллардан вирусли материал олган ветеринария мутахассиси шахсий гигиенага қаттиқ риоя қилган ҳолда махсус кийим-кечак, ре зина этик, анатомик қўлқоп, оғизга ёпқич, кўзойнак кийган бўлиши керак ва оқсил ўчоғидан чиқишда ҳамма махсус кийим-кечак, пойафзаллар, термоснинг ҳам ташқи қисми зарарсизлантирилади. Патматериални оқсил ўчоғига кирмаган ветеринария мутахассиси лабо раторияга олиб боради. Умуман оқсил вируси олинаётганда мутахассис 2 нарсага эътибор бериши шарт. Биринчидан, вирус билан мутахассис ўзини, икиинчидан, вирус билан ташқи муҳитни зарарламаслиги, тарқалиб кетишига йўл қўймаслиги лозим. Лабораторияда текшириш натижасида диагноз қўйишнинг самараси кўпгина омилларга, шулардан асосийси қўлланилаётган усулнинг ўта махсуслигига ва антиген ва антителоларнинг иммунохимик реакциялардаги сезгирлик даражасига боғлиқ. Бу эса реакцияда ишлатилган иммуннодиагностикумларнинг фаоллигига боғлиқ. Серологик реакциялар

ёрдамида касалликка сўйилган клинико-эпизоотологик ва патанатомик диагноз тасдиқланади, вируснинг қайси турга ёки вариантга мансублиги, унинг эпизоотик аҳамияти, қўлланилган вакцина вируси штаммига эпизоотик штаммни авлодий яқинлиги аниқланилади ва текшириш натижаларига қараб хавфли ҳудуддаги соғлом мойил ҳайвонлар тегишли вирус турлари ва вариантларидан тайёрланган вакцина билан эмланади. Оқсил касаллигини бошқа ўхшаш касалликлардан фарқлаш. Клинико-эпизоотологик маълумотлар асосида диагноз қўйилган бўлса ҳам, албатта серологик ва вирусологик текширишлар ўтказиш лозим. Везикуляр стоматит касаллиги ҳам оқсил каби оғиз бўшлиғи ва оёқ туёқларини жароҳатлайди. Бу касалликларни бир-биридан фарқлаш учун от ёки эшакларни касал молнинг патологик материали билан зарарлаш лозим, Оқсил билан от, эшак касал бўлмайди, везикуляр стоматит билан эса касалланади. 16 –20 граммли вояга етган оқ сичқонлар везикуляр стоматитга сезгир, оқсилга эса сут эммайдиган ёш сичқон болалари сезгир. Бузилган дағал хашак ейиш натижасида пайдо бўлган оддий везикуляр стоматит, биринчидан юқумли эмас, иккинчидан оёғи касалланмайди ва тана ҳарорати кўтарилмайди. Чўчқаларнинг везикуляр касаллиги билан бошқа тур ҳайвонлар касалланмайди. Қорамолларнинг чечак касаллиги фақат елинда бўлади холос. Вирусли диарея, юқумли ринотрахеит, ўлат касалларида туёқлар орасида афта ва эрозиялар кузатилмайди. Даволаш. Касал ҳайвонлар махсус хонага ажратилади ва моллар сифатли ем-хашак билан боқилади, тоза, қуруқ, яхши шамоллатилган молхоналарда сақланади. Молларнинг оғзи, туёғи ва эмчакларидаги яралар 1–1,5 фоизли мис купороси, 1:250 калий перманганат ва 1 фоизли трипофлавин эритмалари билан тез-тез ювилиб турилади ва антибиотиклар эмульсияси суркалади. Касал ҳайвонларни номахсус усуллар билан даволаш учун организм чидамлигини кўтарувчи, турли витаминлар, қон ва тўқи ма гидролизатлари юборилади.

Касал ҳайвонларни махсус йўллар билан даволаш учун имму- ноглобулин препаратлари, оқсилга қарши эмланган ва оқсил ка- саллигидан тузалган ҳайвонларнинг қон зардоблари, иммунолактон қўлланади. Махсус воситалар ёрдамида ҳайвонлар вақтинча касалланишдан сақланади. Қон зардоблари ҳайвонннинг ҳар 1 кг тирик вазнига 1–4 мл миқдорда тери остига юборилади. Юқорида қайд қилинган препаратлар даволаш хусусиятига эга ва ҳайвонлар организмига юборилган тайёр анти телолар 8–15 кун давомида сақланади. Бу препаратлар ишла- тилгандан кейин ҳайвонларни оқсил касаллигига қарши универ сал вакцина билан профилактик эмлаш зарур. Иммунитет. Оқсил касаллигида гуморал ва хужайралар иммунитети ҳосил бўлади (маҳаллий), хужайрали иммунитет гуморал иммунитетга нисбатан тезроқ ҳосил бўлиб, қисқа вақтда тамом бўлади. Шунинг учун қорамол 4–7 ойдан кейин қайта вирус билан зарарланса уларда бирламчи афталар ҳосил бўлиши мумкин, аммо касаллик ривожланмасдан тез тузалиб кетади. Олимларнинг гаъкидлашича оқсил вируси организмнинг шиллиқ пардалари билан учрашиб кириши биланоқ организмнинг иммунитет тизими вирусга қарши аввал махсус жойли, кейинчалик эса гуморал иммунитет ҳосил қилиб уни йўқотиш ёки таъсирини пасайтириш учун курашади (В.Н.Сюрин ва муаллиф., 1998). Оқсил инфекциясидан кейин ҳосил бўладиган иммунитет ҳайвонда вирус тўлиқ клиник белгилар намоён қилса ҳам ёки латент (клиник белгиларсиз) инфекциядан кейин ҳам иммунитет ҳосил бўлади. Иммунитет даражаси организмга кирган вируснинг вирулентлигига. организмнинг инди видуал ҳолатига боғлиқ. Омухта ем ва витаминли озуқалар билан боқилган ўрта семиз ҳайвонларда организмнинг махсус ва номах сус ҳимоя воситалари юқори бўлиб, улар тез ва юқори даражали иммунитет ҳосил қилади. Ҳайвон оқсил вирусининг бир тури билан зарарланган бўлса унда организмда у турга қарши моновалентли иммунитет, кейин чалик вируснинг бошқа турлари билан зарарланса уларга қарши икки валентли, поливалент

иммунитет ҳосил бўлади. Шунинг учун оқсил касаллиги бўйича хавфли ҳудудларда вируснинг қайси ту ри чегарадош минтақаларда тарқалганини билмаса поливалент иммунитет ҳосил қилиш учун мойил ҳайвонларни вируснинг А, О ва С турларига қарши поливалент вакцина билан эмлаш мақсадга мувофиқ. Вирус организмга киргандан сўнг организмдаги иммуннокомпетент хужайралар аввал вирус билан зарарланган хужайраларни фагоцитоз (емириш, эритиш) қилади ва антителолар ишлаб чиқарабошлайди. Вирус фақат ҳужайралар :ичида кўпайгани учун унга қарши ҳимояда иммунитетнинг хужайрали омиллари асосий рол ўйнайди. Вирусга қарши иммунитетнинг гуморал омиллари махсус им- муноглобулинлардан ҳамда ингибиторлар, комплемент, интерфе рон, медиаторлар, ферментлар ва бошқа фаол моддалардан ташкил топади. Гуморал иммунитетда касалликдан ҳимоя қилишда вирусни нейтралловчи антителолар асосий ва хал қилувчи аҳамият касб этади. Организмда оқсил бўлган комплементни бириктирувчи, агглютинат ва преципитат ҳосил қилувчи антителолар эса фақат вирусни серодиагностикада аниқлаш учун хизмат қилади. Вирус нейтралловчи антителолар таъсирида нейтралланса у мойил хужайраларга шимилмайди ва кира олмайди, яъни организмга зиён етказаолмайди. Антителоларнинг ҳимоя ролини янги туққан сигирларнинг оғиз сути орқали вирусни нейтралловчи антителоларни ёш бузоқларга ўтиши туфайли ёки касалликдан тузалган молнинг қон зардобини мойил ҳайвонларга юборганда уларнинг оқсил касалига дучор бўлмаслигидан билса бўлади. Касал молнинг тузалиши натижасида ҳосил бўлган иммунитет қорамолларда 8–12 ой, чўчқаларда – 10–12 ой, қўйларда – 18 ой давом этади (А. М. Бурдов ва муллиф, 1990). Аммо кўпгина олимлар С. Р. Дидовец ва муаллиф (1974). 1965—1966 йилларда Украинада оқсил касаллиги кенг тарқалгандан сўнг касалдан тузалган молларда вируснинг А 22 вариантига қарши иммунитет 5 йил давом

этганлигини қайд қилганлар. В.М. Хухоров ва муаллиф (1976) айнан шу вирусга нисбатан вирусни нейтралловчи антителолар юқори титрда 76,8 фоиз касалдан тузалган молларда 6 йил давом этиши ҳақида ахборот берганлар. Оқсил касаллигининг олдини олиш ва унга қарши кураш чоралари Мамлакатимизда оқсил касаллигига қарши кураш комплекс чора тадбирлар тизими ёрдамида олиб борилади. Аввало, шуни таъкидлаш жоизки, Республикамиз вилоятларининг ҳаммаси чет мамлакатлар: Қозоғистон, Қирғизистон, Тожикистон, Туркманистон, Афғонистон каби давлатлар билан чегарадош бўлгани учун ҳар бир вилоят минтақалари 2 ҳудудга: умумий ва хавфли (буфер чегарагача 30 км масофа) ҳудудларга бўлинган. Чунки хавфли чегарадош ҳудудларда олиб бориладиган оқсил касалли гига қарши кураш умумий ҳудудларга нисбатан жиддийроқдир. Бу касалликка қарши кураш чоралари умумий ташкилий-хўжалик ва махсус тадбирлардан иборат. Умумий ташкилий-хўжалик тадбирлари қуйидагилардан ташкил топади. Бу касалликни бизнинг мамлакатимизга келтирмаслик учун шу касаллик бўйича носоғлом давлатлардан умуман бирор-бир ҳайвон, уларни маҳсулотларини харид қилмаслик, касал моллар би лан алоқада бўлган кишиларни, чет эл фуқароларини, транспорт воситаларини чорвачилик биноларига киргизмаслик оқсил касаллигининг олдини олишда муҳим тадбир ҳисобланади. Чорвачиликда ветеринария-санитария ҳолатини яхшилаб молхона ва бузоқхоналарни тоза сақлаш, дезинфекция қилиб туриш, ҳайвонларни сифатли озиқлантириш, чорвадорларни махсус кийим-кечаклар билан таъминлаш, шахсий гигиенага риоя қилиш ва чорвачилик маданиятини ҳар томонлама ошириш оқсил билан касалланишнинг олдини олишда муҳим аҳамият касб этади. Бозорлардан қишлоқ ҳўжалик ҳайвонларини сотиб олаётганда соғлиғи тўғрисидаги маълумотноманинг бор-йўқлигига эътибор бериш, ҳар йили 2—

3 марта ҳайвонларни ветеринария мутахассисларига кўрсатиш оқсил касаллигининг олдини олишда жуда му ҳим тадбирдир. Давлатимизнииг чет мамлакатлар билан чегарадош худудларидаги божхоналарда келтирилаётган барча чорва маҳсулотлари (ёғ, сут, гўшт, жун, колбаса, пишлоқ) қайси транспорт воситаси билан (автомобил, поезд, самолёт) олиб келинишидан қатъий назар қаттиқ ветеринария-санитария кўригидан ўтиши, қайси жойдан келтирилганлиги, ўша хомашё тайёрланган жойнинг шу ка саллик бўйича соғломлигини тасдиқловчи ҳужжатни текшириб ўтказиш лозим. Касалликни олдини олишнинг асосий талабларидан бири хўжаликларга оқсил вирусини кириб келишига йўл қўймасликдир. Шу мақсадда фермаларнинг атрофи девор билан ўралиши, фермага кираверишда дезобарьер, махсус санитар ўтказгич таш кил этилиши, ферма ҳудудига бегона шахс ва транспорт кириши тақикланиши, чорвадорлар махсус иш кийими ва пойафзал билан таъминланиши шарт. Хўжаликка янги келтирилган моллар 30 кун давомида–профилактик карантин даврида алоҳида сақланади ва улар назорат остига олинади. Чорвачилик фермаларини, аҳолига қарашли жуфт туёқли ҳайвон ларни касаллик вирусининг кириб келишидан ҳимоя қилиш мақсадида хавфли буфер (чегарадош) ҳудудлардаги барча хўжалик ва аҳоли пунктларига ветеринария ходимлари беркитиш мақсадга мувофиқдир. Хўжалик рахбарлари беркитилган ветеринария мутахассиси билан биргаликда оқсил бўйича носоғлом ҳудуд билан чегарадош яйловларда 10–15 км кенгликда ҳайвонлар ҳайдалмайдиган бўш майдон қолдиради. У ерга ҳатто ушбу касаллик ка мойил бўлмаган ҳайвон ҳам киритилмаслиги керак. Хавфли худуддаги барча хўжаликлар, корхоналар раҳбарларига ва аҳолига оқсил вируси кириб келиш хавфи ва касалликнинг олдини олиш бўйича оммавий тушунтириш ишлари олиб борилади. Жуфт туёқли ёввойи ҳайвонларни сақлайдиган хўжалик ва корхоналарга, шунингдек зоопарк ва зооциркларга оқсил вируси кириб келишининг олдини олиш мақсадида умумий ва махсус про филактик

тадбирларни ўтказиш талаб этилади. Ҳap бир кириш жойида дезобарьер, (дезинфекцион тўшама ўрнатиш, хизматчиларни махсус кийим-кечак билан таъминлаш вa бегона кишиларни ҳайвонлар билан бевосита алоқасига йўл қўймаслик керак. Касалликнинг махсус олдини олиш учун хавфли ва соғлом ҳудудлардаги барча мойил жуфт туёқли ҳайвонлар вакциналар билан эмланади. Айрим ёввойи ҳайвонларда оқсил касаллиги клиник белгиларсиз (латент) ҳолда кечиши шу касаллик бўйича носоғ лом давлатлардан вирусни хар хил йўллар билан (одамлар, қушлар, ҳашаротлар, ёввойи ҳайвонлар), айниқса ҳаво билан узоқ масофаларга тарқалишини ҳамда Ўзбекистан ўта хавфли ҳудудда жойлашганини назарга олсак, албатта мойил жуфт туёқли ҳайвонларни вируснинг турига қараб моно-ёки поливалент вакциналар билан оммавий эмлаш талаб этилади. Оқсил касаллигининг тарқалиши унга қарши ветеринария-сани тария қоидаларига риоя қилиш ва ўз вақтида молларни профилактик эмлашга боғлиқдир. Доимий равишда 90—100 фоиз моллар эмланган ҳолда турли инфекцияларга қарши ветеринария-санита рия тадбирлари ўз вақтида ўтказилса, касаллик деярли учрамайди. Агар 50—60 фоиз касалликка мойил ҳайвонлар эмланган бўлса касалликнинг чиқиш хавфли ўрта меёрда бўлади ва касаллик енгил кечиши мумкин, аммо умуман эмланмаган ҳудудларда ка - саллик чиқиш хавфи юқори бўлиб, агарда тезкор чора-тадбирлар ўтказилмаса касалликнинг кечиши Овропа мамлакатларидаги (Буюк Британия, Франция, Германия) каби ўткир ва оғир шаклда ўти ши мумкин. Бу ерда шуни таъкидлаш жоизки, Овропа мамлакатларида кейинги 20—30 йил давомида оқсил касаллигига қарши моллар умуман профилактик эмланмаган. Шунинг учун у ҳудудларда оқсил касаллиги ўткир ва оғир кечмоқда. У ерларда қаттиқ карантин тадбирлари ўтказилади. Оқсил пайдо бўлган подадаги касал ва улар билан бирга сақланган coғ моллар бутунлай куйдирилиб йўқотилади. Мунтазам равишда эмланмаганлиги ва иммунитет даражасининг турли бўлишлиги натижасида айрим молларда, айниқса сигирларда янги туғилган

бузоқларда иммунитет даражаси паст бўлади ва касалликнинг олдини олиш учун ўтказилган чораларнинг самараси етарли бўлмайди. Ҳозирги вақтда ҳамдўстлик мамлакатларида, шу жумладан Ўзбекистонда ҳайвонларнинг оқсил касаллигига қарши эмлаш учун қуйидаги вакциналар ишлатилмоқда. 1. Оқсил касаллигига қарши тил эпителийида кўпайтирилган вируснинг А, О ва С турларидан тайёрланган моно-ва поливалент вакцина. Иммунитет давомийлиги 6 ойгача. 2. Оқсил касаллигига қарши хужайра культурасида кўпайтирилган вируснинг А, О, С ва Осиё-1 турларидан тайёрланган моно-ва поливалент универсал культурал вакцина. Иммунитет давомийли ги 12 ойгача. 3. Оқсил касаллигига қарши вируснинг А 22 ёки O 1 турларидан тайёрланган чўчқаларни эмлаш учун моновалент эмульсин вак цина. Мазкур вакциналар ишлаб чиқаришда синовдан ўтган ва йўриқномага асосан ишлатилади. Эмланган ҳайвонлар организмида иммунитетнинг мустаҳкамлиги ва давомийлиги вакцинанинг сифатига бевосита боғлик. Шу сабабли, оқсилга қарши кураш табирларининг самарадорлигини ошириш мақсадида эмланган ҳайвонлардан танлаб олинган қон зардобини текшириш зарур. Бунда эмлашдан сўнг турли муддатларда олинган қоннинг зардоблари серологик усуллар (ИФА, HP ва КУБР) ёрдамида текширилади. Реакциялар натижаси вирусларни фаолсизлантирувчи антителоларнинг оқсилга қарши чидамлилигини аниқловчи кўрсатгич бўлиб, иммунитет мустаҳкамлигини баҳолашда асосий омил бўлиб хизмат қилади. Иммунитет да ражаси паст ҳайвонлар вакцина билан қайта эмланиши шарт. Қорамолларни, қўй, эчки ва чўчқаларни зудлик билан оқсил касаллигидан ҳимоя қилиш мақсадида оқсил вирусининг А, О, С ва Осиё-1 турларидан тайёрланган моно-ва поливалент универсал вакцинадан фойдаланиш иқтисодий самарали ва эпизоотик соғлом ҳолатни барқарорлаштирадиган бирдан-бир тўғри йўлдир.

Оқсил касаллигига қаршй универсал вакцинани вируснинг «А», «О» турларидан тайёрланган оддий би валентли вакцинадан бир қанча афзалликлари мавжуд. Биринчидан, универсал вакци на билан эмланганда иммунитет 3 кунда пайдо бўлиб, 7–14 кун ичида тўлиғича ҳосил бўлади. Оддий «А» ва «О» турларидан тай ёрланган вакцина юборилганда эса 7–14 кун ўтгандан сўнг имму нитет пайдо бўлабошлайди, 30 кун ичида иммунитет тўлиғича ҳосил бўлади. Иккинчидан, универсал вакцинадан сўнг иммуни тет ёш ва катта ёшдаги жуфт туёқли ҳайвонларда 12 ой бўлса, од дий вакциналар билан эмланганда ёш молларда бу кўрсатгич 3–4 ойни, катта молларда эса 5–6 ойни ташкил, этади. Учинчидан, универсал вакцинани сақланиш муддати 2 йил бўлса, оддий вакциналар бир йилдан сўнг қўллашга яроқсиз бўлади. Универсал вакцина қорамол, қўй, эчки ва чўчқаларга 0,5–1 мл миқдорда юборилса, оддий вакциналар ҳайвонларнинг турига қараб 1–2 мл гача юборилади. Оддий вакциналар билан эмланган ҳайвонларда иммунитет самарадорлиги бир мартадан сўнг 70–90 фоиз, қайта эмлангандан сўнг 80—100 фоизни ташкил этса, универсал вакцина билан бир марта эмланади ва самарадорлиги 100 фоиз. Оқсил вирусининг «А» ва «О» турларидан тайёрланган оддий вакцина билан чўчқаларни эмлаб бўлмайди, уларни эмлаш учун алоҳида эмульсин вакцина ишлатилади. Универсал вакцина билан ҳамма турдаги жуфттуёқли ҳайвонларни, шу жумладан чўчқаларни ҳам, эмлаш мумкин. Ниҳоят, универсал вакцинани яна бир афзаллиги шуки, унинг таркибида вируснинг керакли серологик турларидан (А, О, С, Осиё-1 ва бошқалар) солиб, ҳар хил вариантли полива лент вакцина тайёрлаш мумкин.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Р.Ф. Сосов. Эпизоотология. М. “Колос” 1974. 2. А.А. Конопаткин . Эпизоотология. М. “Колос” 1984. 3. И.А. Бакулов., А.Д. Третьяков. Руководство по общей эпизоотологии. М. “Колос” 1979. 4. М.С. Ганнушкин. Общая эпизоотология. М. “Сельхозгиз” 1961. 5. М.П. Пармонов ва бошқалар. Эпизоотология. Т. 1996 6. М.П. Пармонов. “Ўта хавфли юқумли касалликлар” маърузалар матни. Сам. 2002 7. Ф.А. Ниёзов. “Паррандалар касалликлари”. Т. 1995 8. М.П. Пармонов., А.А. Қамбаров Эпизоотология. Т. 2006 9. М.П. Пармонов ва бошқалар. Эпизоотология фанидан амалий – лаборатория машғулотлари. Сам. 2007 й 10. А.А. Поляков. Ветеринарная дезинфекция. М. “Колос” 1975 11. В.П. Урбан. Практикум по эпизоотологии. Ленинград. 1987

Похожие

Куйдирги касаллиги Anthrax

Чечак касаллиги Variola

Марек касаллиги Neurolimphomatos

Сил касаллиги Tuberculosis

Ауески касаллиги Morbus Aujeszky