Кузги шудгор. Ҳайдалма қатлам қалинлигини ошириш усуллари - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Кузги шудгор. Ҳайдалма қатлам қалинлигини ошириш усуллари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

67 KB

Кузги шудгор. Ҳайдалма қатлам қалинлигини ошириш усуллари Режа: 1.Қишлоқ хўжалик экинларидан юқори ва сифатли ҳосил олишда кузги шудгорнинг аҳамияти. 2. Кузги шудгорни ўтказиш муддатлари, чуқурлиги. 3.Ерни кузда қўш қаватлаб шудгорлаш, ҳайдаш чуқурлигини табақалаштириш, ҳайдалма қатлам қалинлиги ва уни ошириш усуллари.

Таянч иборалар : кузги шудгор, ҳаво ўтиши, аэрация, микробиологик жараёнлар, илдиз қолдиқлари, органик моддалар, минераллашиш, илдизпояли, илдиз бачкили, касаллик туғдирувчи, зараркунандалар, шудгорлаш муддати, шимолий-марказий-жанубий минтақалар, икки ярусли, унумдор қатлам, ҳайдалма қатлам қалинлиги. 1.Қишлоқ хўжалик экинларидан юқори ва сифатли ҳосил олишда кузги шудгорнинг аҳамияти . Ерни кузда шудгорлаш асосий агротехника тадбирларидан бири бўлиб, ўсимликларнинг ўсиши, ривожланиши ҳамда эрта етилишида ва юқори ҳосил олинишида муҳим аҳамиятга эга. «Ер ҳайдасанг куз ҳайда, куз ҳайдамасанг юз ҳайда» деган нақл бежиз айтилмаган. Маълумки, ерни хар қандай усулда ҳайдашда хам тупроқнинг устки қатламини майин, донадор ҳолатга келтириш; унда кўпроқ нам тўплаш ва ҳаво алмашиниши учун етарли шароит яратиш; бегона ўтлар уруғини ҳамда ҳар хил зараркунанда ва касаллик қўзғатувчи микробларни чуқурроқ қатламга кўмиш; ҳайдашгача ерга солинган минерал ва маҳаллий ўғитларни ўсимликлар имконияти борича самарали фойдаланадиган қатламга тушириш; эрта баҳорги ва экин экиш олдидан бажариладиган тадбирларни белгиланган муддатда, экишни энг яхши агротехника муддатларида амалга оширадиган, эрта кўчат олинадиган ва экинларнинг тез ривожланишини таъминлайдиган шароит вужудга келиши назарда тутилади. Кузги шудгорнинг энг муҳим аҳамиятлари қўйидагилардан иборат: 1.Кузда шудгор қилинган ерлар куз-қиш-баҳор ойларида ҳаво ҳароратининг кескин ўзгариши натижасида увоқланиб, майда ва донадор бўлиб қолади; 2.Сифатли шудгор қилинган далаларда, ёғин-сочин сувлари тупроқнинг пастки қатламларига сингиб, тупроқда нам тўпланишини яхшилайди; 3.Тупроқда ҳаво алмашинишини (аэрация) яхшиланади, бу туфайли тупроқдаги микробиологик жараёнлар активлашади, илдиз қолдиқлари,

барглар, гўнг ва бошқалар тез чирийди. Бунда органик моддаларнинг минераллашуви тезлашади ва ўсимликларнинг озиқланиши яхшиланади; 4.Кузги шудгорда бегона ўтлар, айниқса, кўп йиллик-илдизпояли, илдиз бачкили ўтлар нобуд бўлади, қишлоқ хўжалик ўсимликларининг касаллик туғдирувчи ва зараркунандаларининг уялари йўқотилади. 5. Сифатли шудгорланган ерларда экинларни ўсиши ва уларнинг ривожланиши учун яхши шароит ҳосил бўлади. 6.Ер экин экиш олдидан яхши ишланади, экишни оптимал ва қисқа муддатда ўтказишга имкон беради. Кузги шудгор баҳорги ҳайдашга қараганда пахта ҳосилини 15-20% оширади. Ҳосил эрта ва сифатли бўлиб етилади. Ўсимликларнинг ўсиши даврида ўтказилган тадбирлар ва бошқа жараёнлар натижасида кузда ернинг устки қатламида пастки қатламига нисбатан қўпроқ озиқ элементлари тўпланади ҳамда ерни бегона ўтлар ва зараркунандалардан тозалаш учун энг қулай шароит вужудга келади. Ер кузда шудгорланганда тупроқнинг табиий хоссалари яхшиланади, уруғ тупроқнинг табиий намида униб чиқади ва гектарларда тўлиқ кўчатлар ҳосил бўлади. Кузги чуқур шудгорда бегона ўтлар уруғи, ҳар хил касаллик тарқатувчи зараркунандалар тўпроқнинг чуқур қатламларига тушади, илдизпояли кўп йиллик бегона ўтларнинг илдизпоялари тупроқ юзасига чиқиб қолиб музлайди ва ҳаётчанлигини йўқотади. Ер чимқирқарли, яъни икки ярусли плуглар билан ўз вақтида чуқур ҳайдалса, кузги шудгор сифатли ўтказилган бўлади. Кузги шудгор баҳорда ҳайдашга қараганда ташкилий жихатдан ҳам ката аҳамиятга эга, чунки ер экиш олдидан яхши ишланади ва экинлар ўз вақтида сифатли экилади. Баҳорги ҳайдашда ерни қисқа вақт ичида экин экишга тайёрлаш керак. Техника ва ишчи кучидан фойдаланишда қийинчилаклар туғилади, ҳамда айрим тадбирлар сифатсиз бажарилади. Баҳорги ҳайдашда вегетация давридаги биринчи сувни кузги шудгорлашга нисбатан бир неча кун олдинроқ беришга туғри келади. Кузги шудгорнинг

эрта баҳорги ҳайдашда яна бир афзаллиги шундаки, кузда шудгор қилинган ерларда ғўза доимо барвақт етилади ва ундан юқори ҳосил олинади. Кузги шудгорлаш самарадорлиги уни ўтказиш муддатига, ерни ҳайдаш чуқурлигига ва сифатига боғликдир. Кузги шудгорлашнинг сифати ҳам ерни ҳайдаш сифатига қўйилган талаблар асосида аниқланади. Кузги шудгорнинг сифатли бўлиши уни ўз вақтида ўтказишга, яьни шудгорлаш муддатларини тўғри белгилашга боғлиқ. Пахтакор хўжаликларда ерни кузги шудгорлаш муддатлари ҳосилни йиғиб-териб олишга қараб белгиланади ва кузги барқарор совуқлар ёки ёғингарчиликкача, яьни ноқулай шароит бошлангунча ер шудгорлаб бўлиниши зарур. Пахта йиғим- теримининг чўзилиб кетиши, кузги шудгорлаш муддатини кечиктириб юборади. Бу келгуси йил ҳосилига салбий таьсир кўрсатади. Кузги шудгор ер етилганда тупроқ яхши увоқланадиган вақтда ўтказилиши зарур. Тупроқ намлиги чекланган дала нам сиғимига нисбатан 40-60% бўлганда ер сифатли ҳайдалади. Қуруқ ва сернам тупроқ ҳайдалганда палахса ва кесаклар ҳосил бўлади. Республикамизнинг шимолий минтақасида ноябр ойи, марказий минтақасида 15 ноябрдан 5 декабргача, жанубий минтақада 20 ноябрдан 5 декабргача бўлган вақт пахтадан бўшаган ерларни кузги шудгорлаш учун энг қулай муддат ҳисобланади. Кузги шудгор кўрсатилган муддатларда чуқур ва сифатли қилиб ўтказилса, ёғин сочин сувлари тупроқда кўпроқ жамғарилади, уруғлар табиий намида униб чиқади, кўчатлар тўлиқ бўлади ва дастлабки сув кечроқ берилади. 2. Кузги шудгорни ўтказиш муддатлари, чуқурлиги. Ер кузда чуқур шудгорланса тупроқнинг сув ўтказувчанлиги, ҳаво алмашиниши ва озиқа режими яхшиланади ҳамда микроорганизмлар фаолияти жадаллашади. Буларнинг ҳаммаси ўз навбатида экинларнинг ўсишига, ривожланишига ва ҳосилдорлигига ижобий таьсир этади. Шунинг учун ҳам шудгорлаш чуқурлиги унинг асосий сифат белгиларидан бири ҳисобланади. Тупроқ шароитига кўра ер 30-35 см гача чуқурликда

ҳайдалиши мумкин. Янги ўзлаштирилган ерлар 20-22 см чуқурликда ҳайдалади. Янги ўзлаштирилган ерларда кейинчалик ҳайдаш чуқурлиги аста- секин ошириб борилади. Ерни икки ярусли плугларда ҳайдаш муҳим аҳамиятга эга. Бунинг учун ПЯ-3-35, ПУЯ-3-35 русумли плуглардан фойдаланилади. Икки ярусли ҳайдалганда устки қатлам (0-15 см) пастга, пастки қатлам (15-30 см) тепага чиқарилади. Экинлар ҳосили маьлум даражада ошади. Ер оддий усулда ПН- 4-35 ва П-5-35м маркали плуглар билан ҳайдалади. Суғориладиган деҳқончилик шароитида ер, асосан 28-32 см чуқурликда ҳайдалади.Ерни ҳар хил чуқурликда ҳайдаш бегона ўтларни, зараркунандаларни, касалликларни камайтириш ва органик қолдиқларни тўла чиришини таьминлаш учун ўтказилади. Ер биринчи йили 30-32 см, иккинчи йили 22-24 см, учинчи йили 26-28 см чуқурликда ҳайдалса, юқорида кўрсатилган чуқурликдаги қатламга тушган зарарли организмлар ҳамда органик қолдиқлар уч йилгача тупроқ юзасига чиқарилмайди. Натижада, зарарли организмларни камайтиришга ва ўсимлик қолдиқларини тўла чиришига эришилади. Тўртинчи йили кузги шудгорлаш вақтида 30-32 см чуқурликда ҳайдалганда биринчи йили ҳайдашда кўмилган органик қолдиқлар тўла минераллашган, бегона ўтлар уруғи ва касаллик қузғатувчи замбуруғлар ҳаётчанлигини йуқотган қатлам ағдарилиб, ер юзасига чиқарилади. Илмий тадқиқотларга кўра, ерни 20 см чуқурликда ҳайдашга қараганда 30 см чуқурликда ҳайдаш, тупроқнинг сув ўтказувчанлигини гектарига 140- 277 м 3 ортиқ бўлишини таъминлар экан. Ерларни чуқур шудгорлаш тупроқдаги тузларнинг ювилишига ижобий таъсир этади. Масалан. ЎзПИТИ тажрибаларида ер 20 см ўрнига 35 см чуқурликда шудгорланганда, 0-20 см қатламда хлор миқдори 0,029 фоиз, қуруқ қолдиқ 0,062 % бўлган бўлса, 20-40 см ли ҳамда бир метрли қатламда ҳам тузлар шунга мувофиқ камайганлиги аниқланган.

Республикамизда ҳар хил тупроқ иқлим шароитида ерни 15 см дан 30- 35 см гача чуқурликда шудгорлаш пахта ҳосилини юқори бўлишини таъминлайди, Лекин ер бирданига 45 см чуқурликда шудгорланса 35 см чуқурликда шудгорлангандагига қараганда пахта ҳосили гектарига ўртача 0,6 ц камаяди, чунки бунда унумсиз пастки қатлам юқорига ағдарилиб чиқиб қолади. Шунинг учун шудгорлаш чуқурлигини тупроқнинг ҳоссаларига ҳамда маъданли ва махаллий ўғитларни қўллаш усулига қараб ошириш катта аҳамиятга эга. 3. Ерни кузда қўш қаватлаб шудгорлаш, ҳайдаш чуқурлигини табақалаштириш, ҳайдалма қатлам қалинлиги ва уни ошириш усуллари. Экинлардан юқори ҳосил олишда унумдор ҳайдалма қатлам қалин бўлишининг аҳамияти катта, чунки ҳайдалма қатлам қанча қалин бўлса, тупроқнинг сув ўтказувчанлиги, ҳаво алмашиниши, озиқ режими, шунча яхшиланади ва микробиологик жараёнлар жадаллашади, ўсимликларнинг ўсиши ва ривожланиши учун қулай шароит яратилади. Шунинг учун пахтакор хўжаликларда кузги шудгор чуқур ўтказилади. Маълумки, ер чуқур ҳайдалганда, тупроқнинг умумий ва нокапиляр ғаваклиги ортади, сув ва ҳавонинг пастки қатламларига ўтиши осонлашади, аэроб микроорганизмларни фаолияти яхшиланади ва ўсимликлар учун озиқ моддалар кўпроқ тўпланади. Ер чуқур юмшатилганда (ҳайдалганда), тупроқ юза қатламининг ҳажми ортади, экинларнинг илдизи тупроқнинг чуқур қатламларига осон ўтади ва сув ҳамда озиқ моддалардан иложи борича кўплаб фойдалана оладиган бўлади. Ерни чуқур ҳайдаш бегона ўтларга, экинларни касаллик ва зараркунандаларига қарши курашишда муҳим тадбир ҳисобланади. Ер ҳайдалганда бегона ўтлар уруғи тупроқнинг чуқур қатламларига кўмилиб кетиб, кўпчилиги яшовчанлигини юқотади. Кўп йиллик бегона ўтларнинг илдизи чуқурроқ кесилганда, яна кайта ўсиб чиқмайди. Анғиз қатлами яхши ағдарилиб, чуқур кўмилганда касаллик ва зараркунандаларнинг кўпайиш

имконияти юқотилади. Ерни чуқур ҳайдаш тупроқда кузги ва қишги ёғин- сочин сувларининг кўпроқ тўпланишига имконият яратади. Механик таркиби оғир, қадимдан деҳқончилик қилинаётган, ҳайдалма ости зич, қаттиқ, « плуг тавони » ҳосил бўлган ёки гипс қатлами мавжуд бўлган ерлар учун чуқур ҳайдашнинг ижобий таъсири яна ҳам катта. Чунки, ер доимо юза ҳайдалганда, плуг тавон ҳосил бўлади ва тупроқнинг чуқур қатламларидаги унумдорликдан фойдаланишга имкон бермайди. Бундай ҳайдашда ҳосилдорлик пасаяди. Шунинг учун қалин, унумдор ва маданий қатлам ҳосил қилиш, ерни ишлашнинг асосий вазифаси ҳисобланади. Хар бир ҳудуднинг тупроқ-иқлим хусусиятларига кўра ерни ишлашнинг қўйидаги усуллари қўлланилади: 1.Тупроқнинг қўйи қатламида, оз-оздан қўшиб ҳайдаб, юқорига чиқариш. Бунинг учун расмий чимқирқари бор бўлган плугдан фойдаланиб, ерни ҳайдаш чуқурлиги ошириб борилади. 2.Ҳайдалма қатламни тўлиқ ағдариб, бир йўла унинг остки қатламини бир қисмини юмшатади. Бунинг учун ерни юмшатувчи мосламаси бўлган плуглардан фойдаланилади. 3.Ерни белгиланган чуқурликда ағдармасдан юмшатиш. Бунинг учун чимқирқарли ва ағдаргичи олинган плугдан фойдаланилади. 4.Фреза билан ишлаб, ерни ҳайдаш чуқурлигини бирданига ошириш. 5.Тупроқнинг генетик горизонтларини дастлабки ҳолда қодириб, 60 см чуқурликда ишлов бериш. Ерни бир, икки ва уч қатлам (ярусли) ҳолида ишлаш натижасида қалин ҳайдалма қатлам ҳосил қилиш мумкин. Ер бир қатламлаб ишланганда, тупроқнинг горизонтлари аралашмайди. Бунга ерни ағдариб ва ағдармасдан ишлов бериш усуллари таъллуқлидир. Ер икки қатламлаб ишланганда, юқори қатлам ағдарилади ва қўйи қатлам бир йўла юмшатилади ёки юқори қатлам билан қўйи қатламнинг ўрни алмаштирилади. Бунда чимқирқарли, икки ярусли ПЯ-3-35 плугларидан фойдаланилади.

Ҳайдалма қатлам қалинлигини ошириш тупроқ ифлослигини ҳисобга олган ҳолда олиб борилади. Қумли ва шагалли қатлам саез жойлашган ерларда эрта баҳорда колматаж усулида, яьни ерга лойқа ётқизиш йўли билан ҳайдалма қатлам қалинлиги аста-секин ошириб борилади. Бу тадбир етарли қалинликда ҳайдалма қатлам ҳосил бўлганча ҳар йили баҳорда бир неча марта такрорланади. Ҳайдалма қатлам қалинлигини ошириш учун тепаликлар тупроғи, гўнг ва бошқа органик ўғитлардан ҳам фойдаланиш мумкин. Маьлумки қадимдан суғориб деҳқончилик қилиниб келаетган ерларда агроирригацион ётқизиқларнинг қалинлиги 3-4 м дан ортади. Ана шу ерларда ҳайдалма қатлам қалинлигини бемалол ошириш мумкин. Академик В.М. Муҳаммаджанов қадимдан суғорилиб деҳқончилик қилинаётган ҳайдалма қатлам ости зичлашган ҳамма ерларда ҳар 3-4 йилда бир марта ерни 50-60 см чуқурликда ағдариб ҳайдашни тавсия қилади. Бунда ер, кузда ерни чуқур юмшатувчи ГР-2,7 русумли қуроллар ва Т-100, Т-130 русумли кучли тракторлар билан юмшатилади, кейин оддий плугда ағдариб ҳайдалади. Ана шунда, тупроқнинг сув ўтказувчанлиги, нам тўплаш, ҳаво алмашиниш каби физик хоссалари тубдан яхшиланади. Профессор А.Эрматов бедапояни 60 см чуқурликда ҳайдаш ва органо- минерал ўғитлар солиш, ҳайдалма қатлам қалинлигининг оширишда самарали усуллардан эканлигини таькидлайди. Ҳайдалма қатлам қалинлигини ошириш ва тузилишини яхшиланиши бедадан ва ундан кейин экилган экинлардан юқори ҳосил олишни таьминлашни бу олим ўтказган тажрибаларда кўрсатиб берган.

Хулоса : Е рни кузда шудгорлаш асосий агротехника тадбирларидан бири бўлиб, ўсимликларнинг ўсиши, ривожланиши ҳамда эрта етилишида ва юқори ҳосил олишда муҳим аҳамиятга эга. Е рни ҳар қандай усулда ҳайдашда ҳам тупроқнинг устки қатламини донадор ҳолатга келтириш, унда кўпроқ нам тўплаш ва ҳаво алмашиниши учун етарли шароит яратиш, ҳайдашгача ерга солинган минерал ва махаллий ўғитларни ўсимликлар имконияти борича энг қулай ўзлаштирадиган қатламга тушириш зарур, бунинг учун шудгорлаш чуқурлигини, муддатини, техникасини тўғри танлаш ва ҳайдалма қатлам қалинлигини ошириб бориш зарур.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Vorobyov S . A ., К ashtanov A . N ., Likov A . M ., Makarov I . P . Zemle - delie . M .: Agropromizdat . 1991. 2. Ermatov A . Q . Sug ’ oriladigan dehqonchilik . T .: O ’ qituvchi . 1983. 3. Ermatov A . Q ., G ’ aniyev V . Dehqonchilik . T.: Mehnat. 1990. 4.Zaurov E.I. Dehqonchilikdan laboratoriya ishlari va amaliy mashg’u-lotlar T:. «O’qituvchi»,1979 . 5. Tursunxujaev Z., Bolkunov A. Nauchniyi osnovi xlopkovix sevooborotov. T.: Mehnat, 1987. 6.H.Sheraliev. M.Shodmanov Dehqonchilik. Ma’ruzalar matni T.:2004 7. Astanov R., Shodmanov M., Madraimova S. Sistema zemleldeliya .Tekst leksiy. T.: 2004. 8. O’zbekiston Respublikasining "Suvdan foydalanish to’g’risida"gi qonuni, T.1993. 9. U.Norqulov, X.Sheraliev «Qishloq xo’jaligi melioratsiyasi» T.2003.

Похожие

Тупроқ унумдорлиги ва маданийлиги. Тупроқ структураси ва ҳайдалма қатлам тузилиши ҳамда уларни яхшилаш усуллари

Ерга ишлов бериш, ҳайдаш усуллари ва сифати

Пахтачиликда алмашлаб экиш, ерга асосий ишлов бериш системаси

Ўта зичланган тупроқлар ва уларнинг мелиорацияси. Тупроқ қатқлоги ҳамда тупроқ ҳайдалма горизонт ости зич қатлам ва уларга қарши кураш чоралари

Ерга экин экишдан олдин ишлов бериш. Қишлоқ хўжалик экинларини экиш усуллари. Ерга экин экишдан кейин ишлов бериш