Тупроқ унумдорлиги ва маданийлиги. Тупроқ структураси ва ҳайдалма қатлам тузилиши ҳамда уларни яхшилаш усуллари - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Тупроқ унумдорлиги ва маданийлиги. Тупроқ структураси ва ҳайдалма қатлам тузилиши ҳамда уларни яхшилаш усуллари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

68 KB

Тупроқ унумдорлиги ва маданийлиги. Тупроқ структураси ва ҳайдалма қатлам тузилиши ҳамда уларни яхшилаш усуллари Режа: 1. Тупроқ унумдорлиги ва унинг турлари. 2.Тупроқ маданийлиги ва уни яхшилаш усуллари. 3. Тупроқнинг тузилиши, структураси, аҳамияти ва яхшилаш усул лари.

Таянч тушунчалар : тупроқ унумдорлиги, табиий ва сунъий унумдорлик; суньий унумдорлик, ибтидоий деҳқон, тупроқни ишлаш, потенциал унумдорилик, маданийлашган тупроқ, маданийлаштириш-ни биологик, кимёвий, физикавий усуллари, тупроқ қаттиқ фазаси, ғоваклиги, тупроқ структураси, макроструктура, микроструктура, сувга чидамли кесаклар. 1. Тупроқ унумдорлиги ва унинг турлари. Экинлардан юқори ва барқарор ҳосил олиш ҳамда ишлаб чиқаришда меҳнат унумдорлигини ошириш бевосита тупроқнинг унумдорлик даражасига ҳамда деҳқончилик маданиятига боғлиқдир. Тупроқ унумдорлиги деганда ўсимликни бутун (вегетация) ўсув даври давомида сув ва озиқ элементлари билан таьминлаш хусусияти тушунилади. Ана шу хусусиятига кўра тупроқ табиий жинслар, тошлар, қум ва бошқалардан кескин фарқ қилади. Инсон тупроқнинг унумдорлик хусусиятидан мутассил фойдаланади ва экинлардан юқори ҳосил олиш мақсадида унинг таркибий ўзгаришларига таьсир қилади. Қишлоқ хўжалигининг барча соҳаларни ривожланиши тупроқнинг унумдорлигига боғлиқдир. Шунинг учун ҳам, тупроқ қишлоқ хўжалик ишлаб чиқаришининг асосий воситаси бўлиб ҳисобланади ва тупроқ унумдорлиги ҳақида ғамхурлик қилиш қишлоқ хўжалик билан боғлиқ барча кишиларнинг кундалик вазифасидир. Тупроқ унумдорлиги ерга оқилона таьсир этганда яхшиланиб боради, нотўғри ишлов берилганда эса аксинча, пасайиб боради. Тупроқ унумдорлиги табиий ва суньий турларга бўлинади. Табиий унумдорлик табиий омиллар таьсирида пайдо бўлади. Тупроқнинг унумдорлик даражаси, яьни тупроқнинг у ёки бу даражада ҳосил олишни таьминлаш хусусияти, табиий омилларга ва тарихий сабабларга боғлиқ. Иқлим, ўсимликлар қоплами, тупроқнинг минерал

таркиби сингари табиий омиллар, тупроқнинг табиий унумдорлик даражасини белгилайди. Табиий унумдорлик инсон таьсирисиз (иштирокисиз) руй беради. У асосан табиий экинзорларга хос бўлиб, одатда бундай унумдорлик даражаси тупроқнинг органик ва минерал таркибига, кимёвий, биологик, биоқимевий хоссаларига боғлиқ ҳолда паст ёки юқори бўлади. Ибтидоий тизимда деҳқонлар ўзининг амалий фаолиятида тупроқнинг табиий унумдорлигига дуч келган ва ундан фойдаланган. Инсон тупроқни ишлаш, суғориш, ўғитлаш сингари жараёнлари натижасида табиий унумдорлик даражасини ўзгартирди ва унинг суньий унумдорлигини вужудга келтиради. Яьни суньий унумдорлик инсон томонидан яратилади. Фан ва техника ютукларидан фойдаланиб инсон тупроқнинг табиий хоссаларини ўзгартиради. Тупроқ унумдорлиги потенциал ва самарали унумдорликка ҳам бўлинади. Потенциал унумдорлик тупроқдаги озиқ элементларнинг умумий миқдорини кўрсатади. Самарали унумдорлик тупроқдан ўсимлик ўзлаштира оладиган озиқ моддалар миқдори билан белгиланади. Суньий ёки самарали унумдорлик инсон фаолияти иштирокида ҳосил бўлади ва у тупроқда инсон томонидан озиқ элементларининг кўпайтирилишига, сув билан таьминланишига, тупроқ физик хоссала-рининг яхшиланишига боғлиқ. Бинобарин, тупроқ унумдорлиги ижтимоий, иқтисодий тузумга, илм-фаннинг, техника тараққиётининг, ишлаб чиқариш кучларининг ривожланиши билан бевосита боғлиқдир. Табиий унумдорлик инсон фаолияти таьсирида доимо тўлдирилиб борилади. Аммо, инсон тупроқ унумдорлиги ҳақида тегишли ғамхўрлик қилмаса ёки уни маьлум даражада ушлаб тура олмаса, самарали унумдорлик табиий унумдорлик даражасидан ҳам пасайиб кетиши мумкин. Тупроқнинг самарали унумдорлигини ошириш усуллари хилма- хилдир. Тупроққа мақбул даражада ишлов бериш, ўғитлар ва турли мелиоратив тадбирлардан фойдаланиш, алмашлаб экиш, ердан

фойдаланишнинг илмий асосда ташкил этиши, тупроқнинг экологик ҳолатини яхшилаш сингари тадбирлар тупроқ унумдорлигининг самарадорлигини кескин ошириш имконини беради. 2.Тупроқнинг маданийлиги ва уни яхшилаш усуллари. Маданийлашган тупроқ - дейилганда агрокимёвий ва агрофизикавий хоссалари, шу туфайли унда сув, ҳаво, иссиқлик ва озиқа режимлари яхши бўлган, экинларнинг нормал ўсиши ва ривожланиши учун қулай шароит яратилган тупроқ тушунилади. Ер асосан биологик, кимёвий ва физик усулларда маданийлаштирилади. Биологик усул - бунда, тупроқдаги органик моддаларнинг синтезланиши ва чиришини бошқариш, серҳосил, касаллик ва зараркунандаларга чидамли навларни экиш, алмашлаб экишни жорий этиш каби тадбирлар амалга оширилиши лозим. Кимёвий усул - бунда, ерга ҳар хил минерал, бактериал ўғитлар солинади, гипс ва бошқа моддалар қўлланилиб, тупроқда ўсимлик осон ўзлаштирадиган ҳолатдаги моддалар миқдори кўпайтирилади. Ер оҳакланганда тупроқнинг кислоталиги, гипслашда эса ишқорийлиги нормаллашиб, ўсимликларнинг ўсиши учун яхши муҳит вужудга келади. Физик усул – бунда, ерга физик-механик таьсир этилади, яъни ерга ҳар хил ишловлар берилади, тупроқнинг структурали бўлиши ва унинг ҳаво, иссиқлик, сув ва бошқа режимларини бошқаришда ўтказиладиган тадбирлар комплекси амалга оширилади. Бундан ташқари, майда карталарни йириклаштириш, ерларнинг захини қочириш, шўрини ювиш, сизот сувлар сатҳини пасайтириш юзасидан ўтказиладиган коллектор-дренаж ишлари ҳамда экин экишдан олдин ва кейин олинадиган эгат ва жўяклар ҳам физик усулга киради. Бундан ташқари механикавий таркиби оғир тупроқли далаларга қум сепиш, енгил тупроқли участкаларда кальмотаж қилиш (лойқа бостириш) мумкин.

Тупроқнинг унумдорлик ва маданийлик даражаси ундаги чиринди, микроорганизмлар миқдори, тупроқ муҳити, донадорлиги, қаттиқ ва юмшоқлиги, тузилиши, ҳайдалма қатлам қалинлиги ва бошқа кўрсаткичларга қараб аниқланади. Органик ўғитлар, асосан, гўнг, ерларни маданийлаштиришда муҳим аҳамиятга эга. Ерларни мунтазам гўнглаш натижасида тупроқда чиринди, азот, фосфор ва калийнинг ҳаракатчан ҳолатдаги миқдори кўпайиб, унинг сингдириш сиғими, асослар билан туйиниши даражаси, нитрификация қобилиятининг ортишига олиб келади, маҳаллий ўғитлар билан ерга кўплаб микроорганизмлар тушади ва улар ҳам тупроқни маданийлаштиришда катта аҳамиятга эга. Деҳқончилик маданияти паст бўлса, ернинг ҳайдалма қатламида бегона ўт уруғлари ва уларнинг ўсув органлари кўп бўлади. Улар экинларни ифлослантиришда асосий манба бўлиб хизмат қилади. Бегона ўт уруғи ва ўсув органларининг кўп бўлишига асосан алмашлаб экишга риоя қилмаслик, ерларни ўз вақтида сифатли ишламаслик, экинларни юқори агротехника асосида парвариш қилмаслик, бегона ўтларга қарши курашишда махсус тадбирларни жорий қилмаслик, ҳосилни ўз вақтида йиғиб териб олмаслик ва хоказолар сабаб бўлади. Ҳайдалма қатлам қанчалик қалин, унумдор бўлса ўсимликларнинг илдиз тизими шунчалик чуқур қатламларга тарқалиб ўсади ва серҳосил бўлиб етилади. 3.Тупроқнинг тузилиши, структураси, аҳамияти ва яхшилаш тадбирлари. Тупроқнинг қаттиқ фазаси ва ҳар хил ғоваклар эгаллаган ҳажмларининг нисбати ҳайдалма қатлам тузилиши дейилади. Тупроқдаги ғовакларнинг диаметри 1-2 мм дан кичикларини капилляр , ундан катталарини нокапиляр ғоваклик дейилади. Нокапиляр ғоваклардан сув фақат пастга ҳаракат қилади. Капилляр ғовакликлар кўпайса, яьни тупроқ зичлашса сувнинг юқорига ҳаракати тезлашади. Капилляр ва нокапилляр

ғовакликлар нисбати 1:1 бўлганда тупроқнинг сув, ҳаво ва озиқа режими энг қулай – 1:1 дан 1:3 гача бўлишлиги белгиланган. Ҳайдалма қатлам тузилишини тупроқ структурасининг жойлашиши (зичлиги)ни ўзгартириш йўли билан бошқариш мумкинлиги аниқланган. Маьлумки, тупроқ уч қисм ёки фазадан: қаттиқ, суюқ ва ҳаводан ташкил топган. Қаттик фаза ҳар хил минерал ва органик моддалардан иборат бўлиб турли зичликда бўлади. Тупроқнинг (зичлиги) ҳажм массаси деб , структураси бузилмаган мутлоқ қуруқ тупроқ массасининг унинг ҳажмига бўлган нисбатига айтилади. Солиштирма масса (қаттиқ қисмининг зичлиги) дан фарқи шундаки, ҳажмий масса тупроқнинг барча масса ҳажмини, яьни унинг қаттиқ қисми ва ғовакларини ўз ичига олди. Шу сабабли тупроқнинг зичлиги қаттиқ қисмининг зичлигидан доим кичик бўлиб, 1 дан 1,8 г/см 3 гача узгариб туради. Суғориладиган бўз тупроқли ерларнинг ҳажм массаси вегетация давомида ҳайдалма қатламда 1,2-1,4 г/см 3 , механик таркиби оғир ботқоқ тупроқли ерларда эса 1,7-1,9 г/см 3 атрофида бўлади. Ишлов бериш ёрдамида ҳайдалма қатламга керакли тузилиш берилади. Турли ўсимликлар тупроқ зичлиги 1,2-1,3 г/см 3 бўлганда яхши ўсади. Тупроқнинг зичлигига ерни ишлаш усуллари, тупроқ структурасини ўзгартириш, органик ўғитлар солиш, сувнинг музлаши ва бошқалар таьсир этади. Маданий ўсимликлар тупроқнинг тузилишига ҳар хил талабчан бўлади. Айниқса, илдизмевалилар картошка, пиёз, сабзи, лавлаги, шолғом, турп каби экинлар механик таркиби енгилроқ, юмшоқ тупроқли ерларда яхши ўсиб ривожланади ва юқори ҳосил олинади. Кўп йиллик дуккакдош экинлар, ўқ илдизли ва бошоқдош дон экинларининг тупроқ зичлигига муносабати уларнинг ешига боғлиқ. Тупроқ юза қатламининг зичлиги еш ўсимликларга салбий таьсир этади. Кейинчалик ёки иккинчи йили зичлик таьсирини бемалол бартараф этиб, ўсимликлар нормал ўсаверади. Ҳайдалма қатлам остидаги зич қатлам ўсимликларнинг

ўсишига, айниқса илдиз тизимининг қўйи ва ён томонларга тарқалишига тўсқинлик қилади. Шунинг учун ҳайдалма қатлам ости зич бўлган ерлар ҳар хил қуроллар билан юмшатилиши зарур. Майда чанг заррачаларини бир-бири билан ёпишиб, ҳар хил, катталикдаги агрегатлар (кесаклар) ҳосил қилиши тупроқ структураси дейилади. Структура ҳосил бўлишида органик модда елимловчи вазифасини ўтайди. Чиринди қанча кўп бўлса тупроқ структураси шунча яхши бўлади. Кесаклар йирик-майдалигига қараб қўйидагиларга бўлинади: мегаструктурали (диаметри 10 мм дан ортиқ), макроструктурали (диаметри 10-0,25) ва микроструктура (диаметри 0,25 мм дан кичик), микроструктура ўз навбатида дағал микроструктура (0,25-0,01) ва нозик микроструктурага (0,01 мм дан кичик) бўлинади. Диаметри 1-3 мм ли кесакчалар энг яхши кесакчалар ҳисобланади. Сувга чидамли кесакчалардан ташкил топган тупроқлар мустаҳкам структурали дейилади. Сувга бўктирилганда тупроқ агрегатлари майда заррачаларга бўлиниб кетса, у структурасиз тупроқ дейилади. Структурали тупроқлар яхши ишланади, сув билан тез тўйинади ва таркибида керакли миқдорда сув ҳамда ҳавони сақлайди. Структурали тупроққа ишлов берилганда, ғовак масса ҳосил бўлади ва йирик кесакчалар кўчмайди, ёпишқоқ бўлмайди ва ишлов берилганда структурасиз тупроқларга нисбатан кам энергия сарфланади. Тупроқнинг структурасига сув, ҳаво, иссиқлик ва озиқа режимлари кучли таьсир кўрсатади. Структура механик, физик-кимёвий ва биологик омиллар таьсирида емрилади. Механик омилларга кесакчаларни қишлоқ хўжалик машиналарининг ғилдираклари, ишчи органлари, қишлоқ хўжалик ҳайвонлари ва одамларнинг юриши ва бошқа кучлар таьсирида эзилиши киради. Физик-кимёвий омилга бостириб суғорганда тупроқ ичидаги ҳавони сув босим билан сиқиб чиқариши натижасида структурани бузиши киради, ҳамда сингдириш комплексидаги икки, уч валентли (Са 2 + ва М g 2 +)

катионларининг бир валентли ( N а + , Н + ва N Н 4 ) катионлар билан алмашинуви бунга сабаб бўлади. Микроорганизмларнинг органик моддаларни парчалаб структурани бузиши биологик омилга киради. Тупроқ структураси органик ўғитлар солиш, алмашлаб экиш яьни органик модда миқдорини кўпайтириш ҳисобига тикланади. Тупроқ структурасини сақлашда ерга ишлов бериш сонини камайтириш ҳам алоҳида ўрин тўтади.

Хулоса: Қишлоқ хўжалиги экинларидан юқори ва сифатли ҳосил етиштиришда тупроқ унумдорлиги муҳим аҳамиятга эга бўлиб, унинг табиий ва сунъий, потенциал ва самарали унумдорлигини ошириш юқори аҳамият касб этади. Бунда тупроқларнинг агрокимёвий ва агрофизикавий хоссаларини, яъни уни сув, хаво, иссиқлик ва озиқа режимларини яхшилаб, маданийлашганлик даражасини ошириш жуда муҳим ҳисобланади. Тупроқларни унумдорлигини ва унинг маданийлашганлик даражасини оширишда тупроқнинг тузилишини, унинг структура ҳосил қилиш хоссаларини яхши билиш натижасида, структураси бузилган тупроқларни структурасини яхшилашда биологик, кимёвий ва физикавий усулларни тўғри қўллаб деҳқончилик маданиятини оширишга эришиш мумкин.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Vorobyov S . A ., К ashtanov A . N ., Likov A . M ., Makarov I . P . Zemle - delie . M .: Agropromizdat . 1991. 2. Ermatov A . Q . Sug ’ oriladigan dehqonchilik . T .: O ’ qituvchi . 1983. 3. Ermatov A . Q ., G ’ aniyev V . Dehqonchilik . T.: Mehnat. 1990. 4.Zaurov E.I. Dehqonchilikdan laboratoriya ishlari va amaliy mashg’u-lotlar T:. «O’qituvchi»,1979 . 5. Tursunxujaev Z., Bolkunov A. Nauchniyi osnovi xlopkovix sevooborotov. T.: Mehnat, 1987. 6.H.Sheraliev. M.Shodmanov Dehqonchilik. Ma’ruzalar matni T.:2004 7. Astanov R., Shodmanov M., Madraimova S. Sistema zemleldeliya .Tekst leksiy. T.: 2004. 8. O’zbekiston Respublikasining "Suvdan foydalanish to’g’risida"gi qonuni, T.1993. 9. U.Norqulov, X.Sheraliev «Qishloq xo’jaligi melioratsiyasi» T.2003.

Похожие

Ўта зичланган тупроқлар ва уларнинг мелиорацияси. Тупроқ қатқлоги ҳамда тупроқ ҳайдалма горизонт ости зич қатлам ва уларга қарши кураш чоралари

Кузги шудгор. Ҳайдалма қатлам қалинлигини ошириш усуллари

Тупроқ мелиоратив районлаштириш. Тупроқ мелиоратив мониторинг

Тупроқ остидан ва томчилатиб суғориш

Боғбоп тупроқ фрезалари