Пахтачиликда алмашлаб экиш, ерга асосий ишлов бериш системаси - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Пахтачиликда алмашлаб экиш, ерга асосий ишлов бериш системаси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

146.5 KB

Пахтачиликда алмашлаб экиш, ерга асосий ишлов бериш системаси Режа: 1. Пахтачилик хўжаликларда алмашлаб экиш 2. Далани ғўзапоядан тозалаш ва ер текислаш 3. Ҳайдаш олдидан ерга органик ва минерал ўғитлар бериш 4. Кўп йиллик бегона ўтларга қарши кураш 5. Кузги шудгорлаш 6. Яхоб суви бериш ва шўр ювиш 7. Ерга эрта баҳорда ва экиш олдидан ишлов бериш

Ўрта Осиёнинг суғориладиган ерларида ғўза асосий экин ҳисобланади. Шунинг учун суғориладиган умумий майдоннинг камида 66,7—80% ини ғўза, қолган 20— 33,3% ини ем-хашак, озиқ-овқат экинлари ташкил этиши керак. Ем-хашак экинлари ичида беда етакчи ўринни эгаллайди. Суғориладиган пахтачилик районларида алмашлаб экишда қуйидаги мақсадлар кўзда тутилади. Тупроқда кўп миқдорда органик моддалар, азот ва бошқа озиқ эле ментлари тўплаш, тупроқнинг физикавий хусусияти, мик- робиологик ҳолатини яхшилайдиган ўсимликларни нав батлаб экиш, шу билан тупроқ унумдорлигини алмашлаб экиш схемаларида етакчи экин ҳисобланган пахта ҳоси лини узлуксиз ошириш, ҳар бир хўжаликда экин май донлари структурасини яхши сақлаган ҳолда, ердан мумкин қадар унумли фойдаланиш, ишлаб чиқариш бри гадаларини тўғри ташкил этиш, органик ва минерал ўғитлардан тўғри фойдаланиш ҳамда уларнинг самара дорлигини ошириш, комплекс механизацияга суяниб меҳ нат унумдорлигини кўтариш. Ўрта Осиё шароитида ёзда ҳаво қуруқ ва иссиқ кел гани учун тупроқ таркибидаги органик моддалар тез парча ланиб кетади, натижада тупроқнинг физикавий хусу сияти ёмонлашади, унинг унумдорлиги пасаяди. Юқорида айтилганидек, республикамизнинг суғориб дехқончилик қилинадиган майдонларининг ярмидан кўпроги шўрланган бўлгани учун экинларнинг ҳосилдорлиги тезда паса йиб кетади. Бундай камчиликларни йўқотиш учун фақат алмашлаб экишни жорий этиш керак. Алмашлаб экиш да беда энг универсал ва энг яхши самара берадиган экин ҳисобланади. Беданинг қимматли томони шундаки, у тупроқ да 2—3 йил ичида гектар бошига 300— 400 кг ва бундан ҳам кўпроқ азот. тўплайди, тупроқ структурасини тиклайди, сув, ҳаво режимини яхшилайди. Шунинг учун деҳконларимиз беда ғўзани боқади, деб бежиз ай тишмаган . Беда бир мавсумдаги ўсув даврида ер остки ва ер уст ки массасини ҳосил қилиш учун ўзидан гектарига 12— 15 минг м 3 гача сув буғлатади . Беданинг бу хусусияти ер ости сувлари юза жойлашган майдонларда унинг

камайиб пастга тушиб кетишига сабабчи бўлади ва тупроқнинг шўрланиш даражаси анча пасайиб зарарли тузларнинг экинга кўрсатадиган таъсири кескин камаяди. Кўп йил лик амалий тажрибалар шуни кўрсатдики, беда ўсимлиги ғўзанинг ашаддий душмани бўлган вилт касаллигининг анча камайишига ёрдам беради . Маълумки, бу касалликни қўзғатувчи замбуруғлар беда илдизида кўпаймайди Ўзбекистон Қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги пахта кор хўжаликлар учун 9 далали ( 3 : 6 ) , 10 далали (3 : 7) ва 12 далали (3 : 9) аямашлаб экиш схемаларини тавсия қилади. Бунда биринчи рақам беда ва ем-хашак экинла- рини, кейингиси ғўзани кўрсатади. Беда биринчи йили маккажўхори, оқжўхори, райграс ёки суданўтга, кўкат озиқ ёки дон учун арпага қўшиб экилади. Бу схемаларда ердан янада унумли фойдаланиш, яъни кўплаб ем- хашак етиштириш мақсадида алмашлаб экишнинг биринчи дала сига силос учун маккажўхори экиб олиб, август ойида бедага такрорий экин сифатида арпа қўшиб экиш янада яхши самара беради. Ёки алмашлаб экиш бўйича беда сепиладиган биринчи далага дон учун кузги бошоқли экин экиб, унинг ўрнига дон учун маккажўхори экиш, ҳосили йигиштириб олиниши биланоқ — сентябрь-октябрь ойларида учинчи — асосий экин сифатида беда сепиш ҳам мумкин. Иккинчи ва учинчи йиллари ғўза ва беда ўстирилади. Алмашлаб экишнинг 2 : 4 : 1 : 2 , 2 : 4 : 1 : 3 ва 2 : 5 : 1 : 4 схемаларида беда ёлғиз ўзи ёки кўкат озиқ учун маккажўхори, оқжўхори, райграс ёки суданўт билан аралаштириб экилади. Икки йилдан кейин сурункасига 4 ёки 5 йил пахта етиштирилади. Бундан кейин ем-хашак учун мўлжалланган битта оралиқ далага дон учун баҳори бошоқли экиннинг ёлғиз ўзи ёхуд силосбоп маккажўхори экилади, бошоқли дон экинлари ҳосили йиғиштириб олин гандан сўнг, ўрнига кўкат озиқ ёки дони учун маккажўхори, маккажўхори силосга ўриб олингандан сўнг эса унинг ўрнига оралиқ экин сифатида кўкат озиқ, жавдар ва рапс ёки кўкат озиқ учун суданўт, оқжўхорининг «Узбекистон» пакана кечки нави экилади. Бу дала бир йилда икки мар та дон етиштиришга мўлжалланган, яъни пахтадан бўшагандан

кейин кузги арпа экилиб, ҳосили барвақт йиғиш тириб олинади ва ўрнига такрорий экин сифатида дон учун маккажўхорн экилади. Лекин бу даладан йилига уч марта ҳосил олиш ҳам мумкин. Бунда кўкат озиқ учун кузги жавдар, кейин силосбоп маккажўхори ва учин чи экин сифатида кўкат озиқ учун кузги рапс экилади. Сўнг кейинги 2—4 йил пахта етиштирилади. Алмашлаб экишнинг 2 : 7 ва 2 :8 схемасида ҳам беда юқорида кўр сатилган схемалардаги каби етиштирилади. 1 : 4 : 1 : 4 схемали алмашлаб экишда 1 ва 6- далаларда 2 : 4 : 1 : 2 , 2 : 4 : 1 : 4 га 2 : 5 схемаларидаги сингари оралиқ экин лар ўстирилади. Алмашлаб экишнинг 1 : 3 : 5 ва 1 : 3 : 6 схемалари куч ли шўрланган ерлар учун мўлжалланган: бунда 1- дала мелиоратив дала ҳисобланиб, бу майдон даставвал асос ли текисланади ва шўри ювилади, кейин органик ўғитлар солиниб, бир йиллик экинлар (ўзлаштириш учун) етиш тирилади. Ҳосили ўриб-йигиб олингандан сўнг, яна бир бор текисланади ва кузга бориб шудгорлаб қўйилади. Алмашлаб экишнинг бу хилдаги схемалари, ернинг мелиоратив ҳолати яхшилангандан сўнг, биринчи ротация тугагач, 3 : 6 ҳамда 3 : 7 схемаларига ўтказилади. Алмашлаб экишнинг 4 : 8 схемаси дала шароитида си наб кўриш мақсадида сут-товар фермаларининг яқинидаги суғориладиган маданий яйловларнинг тезда ўзлашти риш мақсадида жорий қилинади. Бунда биринчи йили бедага пичан учун бошоқли ўтлар аралаштириб экилади, иккинчи, учинчи ва тўртинчи йиллари мол боқиш учун фойдаланилади. 2 : 7 : 1 схемали алмашлаб экишнинг 1, 2-далаларида 2 : 4 : 1 : 2 , 2 : 4 : 1 : 3 ва 2 : 5 : 1 : 4 схема- лардаги сингари беда ўстирилади: 10- даласига хўжалик аҳолисини таъминлаш мақсадида сабзавот, картошка ва полиз экинлари экилади. Ундан олдинги йил, яъни ғўза ўстирилган тўққизинчи далада заҳарли дорилар ишла тилмаслиги, касаллик ва зараркунандаларга қарши ку рашда эса биологик усуллар қўлланилиши керак. Сабзавот экинлари, картошка ёки полиз экинлари етиштириладиган 10- даланинг унумдорлигини тиклаш учун гектарига 20—40 т дан гўнг солиш тавсия қилина ди. Алмашлаб экишнинг бу схемаси кенг миқёсда синаб кўриш

учун ишлаб чиқилган. Каноп ва пахтачилик билан шуғулланадиган хўжаликларда алмашлаб экишнинг қу йидаги схемалари тавсия этилади: 3:7, яъни Б 1 — Б 2 — БЗ — F— М— F-M—F—M-F ёки Б 1 - Б 2 _ Б 3 — F—F—F— М— F— М— F; 2:6:1:3, яъни Б 1 — Б 2 — F— М— F— МҒМ— F — озиқбоп — M-F— М; 2:4:1:3, яъни Б^-Б^Г— F—F— М— озиқбоп —М— F—F; 1-4'1:4, яъни озиқбоп —М— F— М—Ғ-- озикбоп —М— - F — M - F . Ем-хашак экинлари Ғўза алмашлаб экиш схемаларида ги каби жойлаштприлади. Эслатма: Б — беда, Озиқбоп — ем-хашак экинлари, F — ғўза М — маккажўхори Тупроқ типи, унумдорлиги, хўжаликнинг ем-хашакка бўлган талабини ва бошқа шарт-шароитларни ҳисобга олган ҳолда ҳар бир областдаги тажриба станцияси ўз шароитларини ҳар тарафлама анализ қилиб алмашлаб экиш схемаларини белгилаб беради. Лекин умумий прин- цип асосида пахта салмоғи қуйидагича бўлиши шарт: маданийлашган, шўрланмаган ва унумдор ерларда 7 5 - 8 0 % ; кам маданийлашган, шўрланмаган, шунингдек, ўртача шўрланган ерларда 70%; шўрланган минтақаларда ерларнинг мелиорация ҳолатини яхшилаш мақсадида пахта салмоғи 66-70% -дан ош майдиган даражада белгиланиши керак. Алмашлаб экиш тизимларини белгилашда асосий кўрсаткич хўжаликнинг йўналиши, маҳсулот етиштириш шартномавий режасидан ташқари, тупроқнинг шўрланиш даражаси кўпроқ эътиборга олинади. Бундан ташқари, тупроқ унумдорлиги, майдоннинг мелиоратив ва санитария ҳолати, чорвачиликни мустаҳкам ем-хашак билан таъминлаш каби кўрсаткичлар ҳам ҳисобга олиниши керак. Алмашлаб экиш деб, экинларнинг илмий асосда далалар ва йиллар бўйича навбатлаб экилишига айтилади.

Ротация ёки алмашлаб экиш даври деб, ҳар қайси экин навбати билан барча далаларда экилиб ўтилишига айтилади. Алмашлаб экишнинг самарадорлиги ўтмишдош экинни тўғри танлашга боғлиқ. Республикамизда узоқ йиллар алмашлаб экиш асосан беда ва ғўза асосида олиб борилди. Чунки беда ўсимлиги катта агротехник ва хўжалик аҳамиятига эгадир. У ҳатто шўрланган ерларнинг мелиоратив ҳолатига ҳам ижобий таъсир кўрсатади. Пахта-беда алмашлаб экишда тупроқ-иқлим шароитга қараб қуйидаги тизимлари қўлланилган: 3:7 (10 далали); 3:6 (9 далали); 3:5 (8 далали); 3:3 (6 далали) ва ҳк. Бунда биринчи рақам беда, иккинчи рақам ғўзани ифодалайди. Ҳозирги вақтда пахта-ғалла алмашлаб экиш жорий қилинмоқда. Бунда 1:1 (2 далали); 1:2 (3 далали); 1:3 (4 далали) тизимлари қўлланилмоқда (18.1- жадвал). Бу тизимда биринчи рақам ғалла, иккинчи рақам ғўзани билдиради. Тизимда тупроқ унумдорлигини сақлаш ва ошириш ҳамда қўшимча маҳсулот етиштириш учун донли экинлардан кейин такрорий экинлар киритилиши шарт. Такрорий экин сифатида дон-дуккакли, қатор ораси ишланадиган маккажўхори, картошка ва сабзавот ҳамда сидерат экинларидан фойдаланилади. 1 -жадвал Пахта-ғалла алмашлаб экишнинг 3-далали тизими Дала 1 2 3 Йиллар 1 Ғ + О.Э. П П 2 П П Ғ + О.Э. 3 П Ғ + О.Э, П Пахта-67 %, ғалла-33 %. О.Э.- оралиқ экин Беданинг тупроқ унумдорлигини оширишдаги аҳамияти юқори эканлигини эътиборга олиб, шўрланган ерларда пахта-беда-дон алмашлаб экишни тавсия этиш мумкин, яъни тизим 2:3:1 кўринишда бўлиши мумкин (18.2-жадвал), бунда биринчи рақам бедани, иккинчи ғўзани ва учинчи рақам

дон экинларини билдиради. Беда биринчи йили дон билан бирга экилса, дон экилган майдонларда дондан кейин такрорий экин экиш кўзда тутилади. 2 -жадвал Пахта-беда-дон алмашлаб экишнинг 6-далали тизими Дала Йиллар 1 2 3 4 5 6 1 Б + Д Б П П П Д + О.Э. 2 Б П П П Д + О.Э, Б + Д 3 П П П Д + О.Э, Б + Д Б 4 П П Д + О.Э. Б + Д Б П 5 П Д + О.Э. Б + Д Б П П 6 Д + О.Э, Б + Д Б П П П Пахта-50 %, беда-16,7 %, дон-33,3 %. О.Э.- оралиқ экин Лекин, шу нарсани қайд этиш лозимки, пахта-ғалла алмашлаб экишда пахта-беда-дон алмашлаб экишга нисбатан пахтанинг умумий салмоғи бирмунча баланд бўлганлиги учун ҳам ундан олинадиган ялпи маҳсулот ҳам юқори бўлади. Бу эса унинг иқтисодий томондан юқори бўлишини кўрсатади. Бироқ, бунда тупроқ унумдорлигини сақлаб қолиш тадбирларини кўриш лозим. Ерни чигит экишга тайёрлаш « Ерни иш лаш» номи билан юритиладиган комплекс тадбирлардан иборат бўлиб, у куз-қишда ғўзапояни юлиш, ер текислаш, маҳаллий ва минерал ўғитлар солиш, кузги шудгорлаш, яхоб суви бериш, шўр ерларни ювиш, ерларни қишки- кўкламги ва экиш олдидан текислаш, чизеллаш, борона лаш ва бошқа ишларни ўз ичига олади. Келгусида ҳосилнинг тақдири, маҳсулот таннархи мана шу тадбир ларнинг ўз муддатида ўтказилишига кўп жиҳатдан боғ лиқдир.

Ерни экишга тайёрлаш жуда катта куч сарфлашни, масалан, пахта етиштиришга килинадиган жамики меха никавий энергиянинг 40—50% и миқдорида куч сарф лашни талаб қилади. Ер ни шудгорлаш олдидан ғўзапоялар 14—16 см чуқурликда юлиб олинади. Маълумки, ғўза илдизларида турли хил касаллик қўзгатувчилар, жумладан, энг хавфли касалликлардан ҳисоб ланган вилт касали юқуми бўлади, бу касаллик ҳосилни 20—30%, баъзан ундан ҳам кўпроқ камайтириши мум кин. Агар ернинг ҳай далма қатлами жуда куриб кетган бўлса, у вақтда ҳай дашдан 10—15 кун олдин ер суғорилади. Ҳайдов олди суви, одатда, ер ости сувлари чуқур жойлашган ва кузда ёғингарчилик кам бўладиган ерларда берилади. Бундай участкаларда ғўзапоя ер етилиши билан йигиб олинади. Пахтаси машинада териб олинган участкаларда ғўза поя юлишга октябрь охири, ноябрь бошларида киришиш мумкин. Ғўзапоя юлишда КВ- 3,6А, КВ- 4, ГУМ, КС- 4В, 2- ПТС- 4- 793 ва КС- 4М машиналардан фойдаланилади. Юлинган ғўзапоялар ДТ-14 ёки ДТ-20 тракторга ўрна тилган ВНХ-3 маркали волокуша ёрдамида йиғиб оли нади ва даладан ташқарига чиқарилади. Вилт билан зарарланмаган далаларда поякескич ма шиалардан фойдаланиш мумкин. Майдаланган ғўзапоя тупроқда аралаштириб ҳайдаб. юборилади ва у тупроқ; унумдорлигини оширишда дуруст гина восита сифатида хизмат қилади. Бир тонна майда ланган ва тупроққа аралаштирилган ғўзапоя қиммати бў йича 15—20 кг азотга тенг келади. Ажриқ, ғумай ва бошқа илдизпояли бегона ўтлар босган далаларда ғўзапоя юлингандан ва йигиб олинган дан кейин ер отвалсиз плугда 16—18 см чуқурликда юмшатилади. Ер юмшатилгандан кейии илдизпоя қолдиқ лари КПН- 4А маркали культиватор, КВУ- 0,ЗБ маркали чизел-юмшатгичда, ВЗР- 45' маркали ўрнатма борона ёки оддий боронада тирмалаб йигиб олинади ва даладан таш қарига чиқарилади. Шундан кейин

ер чимқирқарли плуг да 28—30 см чуқурликда ҳайдалади. Шўрланмаган ерлар да ҳайдаш олдидан гектарига 8—10 т гўнг, фосфорли ўғитлар йиллик нормасини 60—70%' ва калийли ўғитлар нинг 50% берилади. Шўрланишга мойил ва шўри ювила диган ерларда эса фақат гўнг солиниб, минерал ўғитлар эса ерни экиш олдидан ишлаш маҳалида ёки экиш билан бир вақтда солинади. Ер текислаш. Яхши текисланган ерларда шўр ювиш, суғориш сифа ти яхшиланади, сув сарфи камаяди, ниҳоллар қийғос униб чиқади, қатор ораларини культивация қилишда тупроқ яхши ишланади ва ерга солинган ўғитларнинг самарадор лиги ортади. Тажрибаларда аниқланишича, дўнг ерлардаги экинлар ҳам, паст ерлардагиси ҳам ҳосилини текис ерларда ўсти рилган экинларникига қараганда камайтириб юборади. Яхши текисланмаган участкаларда суғориш нормаси белгиланганидан 1,5—2 баравар ва ундан ҳам кўпроқ ошиб кетади, яъни гектарига 1500 —2500 м 3 га етади. ЎзПИТИ нинг Мирзачўлдаги марказий мелиоратив тажриба станциясида олиб борилган кузатиш натижаларига қараганда, яхши текисланмаган ерларда тупроқ шў ри қайта-қайта ювилишига қарамай, зарарли тузлар доғ- доғ бўлиб тарқалганлиги оқибатида пахта ҳосили гекта рига 6—8 ц дан ошмади. Ана шу хилдаги ерлар обдон текисланиб, кейин шўри ювилганда пахта ҳосили гекта рига 24 ц гача кўтарилди. Айрим олимларнинг ғўзани ёмғирлатиб суғоришда ерни текислаш керак эмас деган мулоҳазалари нотўғри чиқмоқда. Ана шуларни ҳисобга олган ҳолда, ҳар бир хўжалик да ер текислаш ишлари билан системали равишда шуғулланиб бориш керак. Агар хўжаликда алмашлаб экишга мелиоратив даласи ҳам киритилган бўлса, у вақтда ер ларни асосли текислаш бутун ёз давомида ўтказилади, бунинг учун дала икки қисмга ажратилади. Булардан бирида йилнинг биринчи ярмида ер текислаш ишлари ўтказилиб, кейин силос учун маккажўхори ёки оқжўхори

экилади, иккинчи қисмида эса аксинча, аввал дон учун кузги галла экинлари экилади, йилнинг иккинчи ярмида ер текислаш ишлари амалга оширилади. Ерларни асосли текислашда, одатда, ернинг 30 см гача бўлган устки қавати кесиб олиниб, бошка ерга сурилади, натижада тупроқнинг қалинроқ қирқиб олинган қисмида кам унум қават вужудга келади. Бундай ерларнинг унум дорлигини ошириш мақсадида ерга органик ўғитлар (гек тарига 30—40 т дан гўнг) ва суперфосфат (гектарига 500—700 ке ҳисобидан) солиш тавсия қилинади. Ернинг ана шу қисмида тупроқ унумдорлигини ошириш учун беда экиш яхши самара беради. Ҳар 10—15 йилда бир марта ўтказиладиган асосли те кислашдан ташқари, янгидан ўзлаштирилган ерлар йили га бир марта жорий текисланади , бунда ҳайдалган ернинг баъзи ўнқир-чўнқир жойлари текисланади. Ерларни асос ли текислаш маълум лойиҳа асосида ўтказилади, жорий текислаш эса лойиҳасиз ҳам ўтказилаверилади. Жорий текислаш ишлари грейдерларда, қўлда, экиш олдидан мо лалаш билан бир вақтда бажарилади. Жорий текислашда грейдер ёки махсус ер текислайдиган мола ёрдамида участ канинг дўнг қисмидан бир-икки марта ўтиб, ўша жойни кесиб олиб ўнқир-чўнқир ерларга ташланади. Асосли ва жорий текисланган ерларда техникадан унумли, сувдан тежаб-тергаб фойдаланилади. Ниҳоят, ана шулар ҳисо бига пахта ҳосили гектарига 2—3 ц ва ундан ҳам кўп- ротда ошади Ерни кузда шудгорлаш билан тупроқнинг нам кўп сақланадиган ҳайдалма қавати юмшатилади тупроқнинг юза қатламидаги структурасиз қавати эгат тубига тушиб, т оза қаватда структура бир оз тикланади, шунингдек, за раркунанда ва касаллик қўзгатувчилар, бегона ўт уруғ лари тупроқнинг чуқур қатламига кўмилади. Ҳозирги пайтда ерни кузда шудгорлаш технологиясига қуйидаги талаблар қўйилади: ернииг ҳайдалма қаватини тўла ағдариб ҳайдаш билан унинг қатламма-қатлам жой лашишини таъминлаш. Бунда тупроқнинг 0—

15 ёки 0— 20 см ли юза қавати ағдарилиб, эгат тубига ташланади ва пастки 15—30 ёки 20—40 см ли қавати эса ер бетига ағдариб чиқарилади. Ангиз қолдиқлари, берилган ўғит лар, бегона ўтларнингг илдизпоя ва уруғлари ҳайдаш чуқурлигида кўмилади; Ерни қўш ярусли плугда ҳайдаш оддий ҳайдашга қа раганда далани бегона ўтлардан тозалаш имконини бера ди. Бедапоялар ҳам қ ўш ярусли плугда қатламма-қатлам ҳайдалса, келаси йили у қайта кўкламайди, илдиз қол диқлари тупроқ горизонтлари бўйича бир хилда тақсим ланиб, унинг унумдорлигини ошириш учун қулай шаро ит яратади Кўплаб илмий текшириш муассасалари ва илғор хўжаликларнинг тажрибалари кузги шудгорлаш ҳисобига пахта ҳосили гектарига 10—20% ва ундан ҳам кўпроқ ошишини тасдиқламоқда. Кузги шудгорлаш муддатлари. Кузги шудгорлашни октябрнинг иккинчи ярми ва ноябрь ойла рида ўтказилгани маъқул. Кузда ерлар ҳаддан ташқари эрта муддатларда ҳайдалса, кўкламда далаларни кўплаб бегона ўтлар босади, шудгорлаш кечиктириб ўтказиладиган бўлса, совук; тушиб ер музлаши ёки тупроқ сернам бўлиши оқибатида тупроқни сифатли ишлаш қийинлашиб қолади. Йирим-терим бригада ёки хўжалик бўйича тугаллани шини кутиб ўтирмасдан, ғўзадан бўшаган майдонларда далани конвейер усулида ғўзапоядан тозалаш ва пешма- пеш ҳайдашга киришиш керак. Иш шу тартибда ташкил этилганда дала ғўзапоядан тез бўшайди ва ер ўз вақтида ҳайдалади. Кузги шудгорлаш узоғи билан декабрнинг биринчи ярмида тугалланиши керак. Кузги шудгорлашни баҳорги ҳайдашга ал маштириш тавсия қилинмайди. Акс ҳолда пахта ҳосили гектарига 3—4 ц ва ундан ҳам кўпроққа камайиб кетиши мумкин.

Эрта баҳорги ҳайдаш ерни экишгача ишлаш тад бирларини чўзиб юборади, далани зараркунанда ва касалликлардан тўла равишда тозалашга имкон бер майди. Ирригацион келтирилмалар қалин бўлган баъзи рай онларда кузда ерларни 35—38 см чуқурликда ҳайдаш маъкул кўрилади. Ҳайдалма қатлам ости берчлашиб қол ган ерларни чуқур юмшатувчи иш органлари билан жи ҳозланган ПД- 4- 35 маркали плугда 40—45 см юмшатиб бир йўла 30—32 см чуқурликда ҳайдаш мақсадга муво фиқдир. Бедапоялар ҳаддан ташқари барвақт бузиб юборилса, органик қолдиқлар жуда тез минераллашиб кетади, унинг пахта ҳосилини ошишига фойдаси кам тегади, шунинг дек, бедапоя эрта бузилганда кўкламда у қайта кўклаб чигит экишга ва ғўза қатор ораларини ишлашга халақит беради. Ерлар загон усулида бир йил дала ичкарисига, бпр йил дала ташқарисига ағдариб ҳайдалиши керак. Кузги шудгорлашга қўйиладиган мажбурий талаблар дан бири участканинг ҳамма қисмини бир хил чуқурлик да юмшатишдир. Қиш ва бахорда ёғингарчилик кўп бўладиган район ларда кузги шудгорлашда ерларга бир йўла борона босил майди. Шўри ювиладиган ёки яхоб суви бериладиган майдонларда кузги шудгорлаш билан бир вақтда плуг оркасига 2 та «зиг-заг» борона тиркалади. Шунда ер те кис бўлиб, яхоб суви бериш ёки шўр ювиш учун қулай шароит яратилади. Баъзан ҳосилнинг кеч етилиши оқибатида кузда ер лар ўз вақтида ҳайдалмай қолади. Масалан, Хоразм области ва ҚҚАССР да бир қанча сабабларга кўра, жумла дан, қаттиқ совуқнинг эрта тушиши оқибатида кўнчилик пахта майдони шудгорланмай қолади. Пахта ҳосили нинг етилишини тезлаштиришдаги бирдан-бир фактор кузги шудгор эканлигини унутмаслик керак. Бошқача айтганда, кузда шудгорланган ерлардаги пахта ҳосили нинг камида 90%-, баҳорда ҳайдалган ерлардаги ҳосил нинг эса кўпи билан 75%' совуқ тушгунча тўла етилиб очилишга улгуради.

Ер ҳайдаш усуллари ва унинг сифатини назорат қилиш Ҳозирги вақтда дехқончилик системасида ҳайдашнинг икки хил усули: загонларга бўлиб ҳайдаш ва текис ҳайдаш усули қўлла нилади. Республикамизнииг асосий пахтакор минтақаларида ер ҳайдашнинг загон усулидан фойдаланилади, бунда тупроқ бир йил ичкарига, бир йил ташқарига ағдариб ҳайдалади Шудгор марзалари ва ташқарига ағдариб ҳайдашда ҳосил бўладиган ариқчаларни камайтириш мақсадида, ич карига ағдариб ҳайдашнинг ташқарига ағдариб ҳайдаш билан навбатлаш, йирик участкаларга кўчганда ҳамма жуфт сонли загонларни ичкарига агдариб ҳайдаш ва тоқ сонли загонларни эса ташқарига агдариб ҳайдаш ёки бунинг акси бўлиши керак. Загоннинг эни 40—50 м бўлган да тракторнинг салт юриши анча камаяди. Тракторлар буриладиган жойларни ер ҳайдаш тугал ланиши биланоқ, ҳайдалма қатламни ичкарига ёки ташқ арига ағдариб ҳайдаш лозим. Бунда участканинг чек калари текис чиқади ва суғориш учун қулай шароит ву жудга келади ва ердан тўла фойдаланилади. Участка ери ҳайдаб бўлингандан кейин ташқарига агдариб ҳайдашда ҳосил бўлган ариқчалар ва шудгор марзалари грейдер ёки плуг ёрдамида текисланади, ўтириб қолган қисми (грейдер ўтган жой) чизель билан юмшатилади. Шудгорлаш сифати деганда , ерларни ўз вақтида, яъни энг кулай муддатларда ҳеч қандай ариқча марза ҳо сил қилмасдан ҳайдаш, унинг бир хил чуқурликда юмшатилиши, тупроқ ҳайдалма қатламининг тўғри агдариб ҳайдалишини таъминлаш ва бошқалар тушунилади. Ҳайдаш чуқурлигини ва сифатини текшириш учун участканинг бир неча жойи ўлчанади ва олинган натижалар жамланиб, ўртачаси ҳисоблаб чиқарилади. Маса лан, участканинг турли жойлари 10 марта ўлчанди ва қуйидаги кўрсаткичлар олинди дейлик: 30, 28, 32, 29, 30, 28, 32, 30, 28, 30 қ 297 : 1 қ29,7 см. Демак, ана шу участ када ер ҳайдаш чуқурлиги 29,7 см экан. Нормал шароит да ҳайдаш чуқурлиги белгиланган чуқурликдан 3—4 см дан ошиб кетмаслиги керак..

Ер ҳайдаш пайтида далада албатта, звено бошлиғи ёки бригадир бўлиши лозим. Ерларнинг бир хил чуқурликда ҳайдалмаслиги плуг нотўғри созланганлигидан ёки участка ер ҳайдаш учун қоникарсиз тайёрланганлигидан далолат беради. Яхоб бериш. Кўкламда ёғингарчилик кўп бўладиган TOF олди минтақа лардан ташқари, республикамизнинг деярли ҳамма пах такор районларида ер ости сувлари чуқур жойлашган майдонларда яхоб суви бериш керак. Яхоб суви чигитни қийғос ундириб олиш ва ғўза ни ҳолларини ўсув даврининг дастлабки пайтларида нор мал ўсиб ривожланиши учун тупроқда етарли миқдорда запас нам тўплаш максадида берилади. Яхоб суви беришнинг энг қулай муддати ноябрь-де кабрь ойлари ҳисобланади, чунки бу даврда тупроқ ҳали музламаган бўлади. Шу муддатда сув берилганда у туп роқнинг чуқур қатламигача сингиб боради ва шу билан тупроқнинг чуқур қатламларигача музлашига имконият яратилади. Яхоб суви бериш ернинг ҳайдалма қатламида юмшоқ кесакчали қатлам ҳосил қилади, шунингдек, тупроқда қишлаётган кўплаб зараркунандаларнинг нобуд бўлиши га ёрдам беради. Агар экишга қадар тупроқда етарли миқдорда запас нам тўпланмаса, у ҳолда ернинг табиий намлиги чигитни ундириб олиш ва ўсув даври бошларида майсаларнинг нормал ўсиб ривожланиши учун етилмай қолади. Шунга кўра, яхоб суви ўсув даврида бериладиган сувдан самарали фойдаланиш, ниҳолларни чигит суви бермасдан ундириб олиш имконини беради. Шунингдек, яхоб суви бериш ўсув даврида Суғориш тиғизлигини ан ча камайтиради, ғўза илдиз системасининг яхши ривож ланиши учун қулай шароит яратади. Бу эса ўсув даври да ғўзанинг етарли миқдорда озиқ моддалар ва сув билан таъминланишига ҳамда мўл ҳосил тўплашига имкон бе ради. Яхоб суви тупроқнинг 1,5—2 м лик қавати намлана диган даражада берилади. Тупроқнинг энг кўп миқдорда с у в т у т и б қ о л и ш қ о б и л и я т и

т у п р о қ н и н г д а л а н а м с и ғ и м и дейилади. Тупроқнинг ана шу қобилияти турли хил тупроқларда турлича бўлади. Масалан, оғир тупроқ лар енгил қумоқ тупроқларга қараганда сувни кўп сақлайди, лекин сувни тезда йўқотади. Бундай тупроқларда яхоб сувини кўкламда, экишга яқин бериш мақсадга му вофиқдир. Яхоб суви бериш нормаси тупроқ типига қараб, гек тарига 2000— 3000 м 3 , енгил тупроқларда эса 1000—1500 м 3 ни ташкил қилади. Шунингдек, кучли шамол эсадиган районларда ҳам яхоб сувини бахорда экиш олдидан бе риш тавсия қилинади. Яхоб беришда сув чуқур эгатлар орқали берилиши керак. Шунда дала бир текисда намланади. Бостириб суғориш ерни қотириб юборади ва тупроқ бир текисда на миқмайди. Яхоб суви беришда олдин шудгорланган дала текисланади, кейин унинг нишабига қараб, 90—100 см кенгликда, 16—18 см чуқурликда эгатлар олинади. Эгат орқали суғорилганда иш сифати ва сувчиларнинг меҳнат унумдорлиги юқори бўлади, сув эгат марзасигача кўта рилиб чиқмайди, тупроқнинг кўнчилик қисми майинлигича қолади. Эгатлар енгил тупроқли ерларда 150—200 м, ўртача оғир тупроқли ерларда эса 250—300 м ва оғир тупроқли ерларда 350—400 м узунликда олинади. Эгатлар узун лиги участканинг нишабига қараб ҳам ўзгаради. Чунон чи участканинг нишаби қанчалик катта бўлса, эгатлар шунчалик қисқа бўлади. Яхоб берилгандан кейин ер етилиши биланоқ тезда икки марта бороналаш керак. Биринчи бороналаш кўн далангига ва иккинчиси узунасига ўтказилади. Бунда занжирли (гусеницали) тракторлардан фойдаланилади. Кузги шудгорлашга қадар ёгингарчилик бўлмаса, ер лар бир хил чуқурликда ҳайдалиши ва яхши увоқланиши учун ер ости сувлари чуқур жойлашган майдонларда пах та ҳосили йиғиб олиниши билан, яъни октябрь ойларида далани суғориш тавсия қилинади. Агар ер бундан ке чиктириб суғорилса, тупроқ ҳайдашга етилмай қолиши ва далани кузда шудгорлаш имкони бўлмай қолиши мум кин.

Ерларни ҳайдаш олдидан суғориш ҳайдаш сифатини яхшилаш билан бирга тупроқда нам тўплаш ва шўрлан ган ерларда шў p ювиш хизматини ҳам ўтайди. Шўр ерларни ювиш. Шўр ерлар деганда, тупроқ таркибида ўсимликнинг нормал ўсиши ва ривожланиши учун сувда эрийдиган за рарли тузларнинг бўлиши тушунилади. Кучсиз шўрлан ган ерларни ғўзапоясини йиғмасдан туриб ювиш ва кейин шудгорлаш, олдин ҳайдаб кейин ювишдагига қараганда пахта ҳосилини анча оширади. Масалан, Чоржўй тажри ба даласида ғўзапоя юлинмасдан олдин тупроқ шўри юви либ шудгорланган ерларнинг ҳар гектаридан 33,3 ц, ол дин ҳайдаб кейин шўри ювилган ерлардан эса 22,4 ц дан ҳосил олинган. Лекин шуни унутмаслик керакки, фақат ҳосили қўлда териб олинадиган майдонлардагина ғўзапоя юлинмасдан олдин тупроқ шўри ювилиши мумкин. Пахтаси машинада териладиган участкаларда бу тадбирни қўллаб бўлмай ди, чунки суғорилгандан кейин анча пайтгача машина нинг далага кириши қийин бўлади. ЎзПИТИ тажрибаларида аниқланишича, тупроқ нинг бир метрлик қаватида хлорид ва сульфат кислота тузлари 0,3—0,5% бўлса, чигитнинг униб чиқиши анчага чўзилади ва ўсимталарнинг кўнчилик қисми нобуд бў лади. Ишлаб чиқариш практикасида тупроқнинг шўрланиш даражасини шу даладаги ўсимликларнинг ҳолатига қараб аниқланади. Кам шўрланган ерларга эгат марзаларига салгина оқ (туз) доглар чиққан майдонлар киради, бун дай участкада ўсимликлар у ер-бу ерда зарарланади; ўр тача шўрланган ерларда ғўзанинг зарарли тузлардан қий налаётганлиги яхши сезилиб туради, бундай ерлардаги шўр доғлар 20—25% га етади. Кучли шўрланган ерлар да шўр доглар умумий майдоннинг 25% дан кўпрогини ташкил қилади ва экинлар ҳам жуда қийналиб ўсади. Шўр ерларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилашда кол лектор-зовур системалари қуриш, сувдан планли равишда тежаб-тергаб фойдаланиш,

экинларни тўғри жойлашти риш, дарахт ва беда экиш энг самарали тадбирлардан ҳи собланади. Коллектор-зовур системаси қурилган жойлар да тупроқ; шўрини йўқотишда бирдан-бир восита шўр ювишдир. Шўр ювиш нормаси кучсиз шўрланган ер ларда гектарига 1500—2000 м 3 , кучли шўрланган ерлар- да 4000-6000 м 3 . Тупроқнинг шўрланиш даражасига қараб, шўр ювиш маълум муддат ичида бир неча марта ўтказилгандагина яхши натижа беради. Неча марта шўр ювиш тупроқ ти пига ва унинг қай даражада шўрланганлигига боғлиқ бўлиб, одатда, у 2 дан 6—7 мартагача бўлади. Шўр ювиш учун энг қулай муддат куз ва қишнинг бошланиши (октябрь, ноябрь, декабрь) ҳисобланади, ана шу даврда ер ости сувлари сатҳи пасайган ва буғланиш анча кам бўлади. Тупроқ шўрини бир текисда чучуклаштириш ва сув дала бўйлаб бир меъёрда тақсимланиши учун даланинг текислигига, нишабига ва тупроқ; хусусиятларига қараб 0,1 дан 0,25 га гача катталикда пол (чек) олинади . Пол ларга бостириладиган сув сатҳи 15—20 см қалинликда бўлиши керак. Полларга сув қўйиш участканинг этак қисмидан бошланиб, юқори томонида тугалланиши ло зим. Айрим сабабларга кўра, жумладан, пахтасини йиғиб-териб олишга улгурмаслик оқибатида кузда ювилмай қолган ерлар эрта кўкламда ҳайдашдан олдин ювилиши лозим. Шуни унутмаслик керакки, эрта баҳорда шўр ювиш қулай агротехникавий муддатларга кирмайди, балки бу ноиложликдан амалга ошириладиган тадбирдир. Янгидан ўзлаштирилаётган ва қайтадан ҳайдалган ерлар август ойида , кучли шўрланган майдонлар эса бундан ҳам эрта роқ ювилиши керак. Суғориладиган ерларни мелиорациялаш, коллектор ва ташлама ариқлардан чиқадиган сувлардан экинларни суғориш да ва шўр ювишда фойдаланиш катта аҳамият касб этади. Коллектор ва ташлама ариқ сувлари насос ёрда мида тортиб олинса, ерларнинг мелиоратив ҳолати сезил арли

даражада яхшиланади, шунингдек, ер ости ва колл ектор-зовур сувлари сатҳини пасайтиради, уларнинг дренаж қилиш таъсирини оширади, ҳар гектар ерга сарфланадиган ариқ сувлари миқдорини камайтиради. Лекин коллектор-ташлама ариқ сувларидан экинларни суғориш да фойдаланишда унинг ҳар литрида 5 г гача қаттиқ қ ол диқ; минераллашган бўлиши керак. Кучли даражада минераллашган шўр сувлардан экинларни суғоришда фой- даланиш учун улар албатта ариқ сувларига аралаштириб берилиши лозим. Суғориш шохобчаларидан фақат ўсув даврида экин ларни суғоришда, шўр ювишда ва яхоб суви беришда фойдаланиш керак. Йилнинг қолган пайтларида суғориш шохобчаларига сув қўйиш тўхтатилиши лозим. Шундай қилинса, ер ости сувлари сатҳи анча пасаяди. Қиш-кўк лам даврида бу шохобчалар, одатда, ёпиб қўйилади. Шўр ювишдан ва яхоб суви берилгандан кейин суғориш шохобчаларини, коллектор-зовурларни тозалашга, гидротехника иншоотлари ва каналларни ремонт килиш га киришилади. Йирик коллектор ва каналлар, одатда, механизмлар билан тозаланади. Ички хўжалик шохобча ларида механизмларни ишлатиш имкони бўлмаган жойл арда улар қўлда тозаланади. Кўкламда ва экиш олдидан қилинадиган асосий ишларга: куз-қишда бирор сабабларга кўра бажарилмай қолган ишларни охирига етказиш, эрта баҳорда ерларни бороналаш, жорий текис лаш, енгил ва кам унум ерларни экиш олдидан суғориш, бегона ўтларнинг илдизпояларини тирмалаб (тароқлаб) йигиб олиш ва далани экишга тайёрлаш киради. Кўкламда об-ҳаво шароитига ва далани қанчалик ўт босганлигига қараб, бир-икки марта борона босилади. Кучли ёгингарчиликдан кейин, одатда, бороналаш так рорланади. Бегона ўт босадиган далаларда ерни экиш олдидан ишлаш вақтига келиб уни у ёки бу даражада ўт босади, буларни фақат ерни бороналаш билан йўқотиш қийин бўлади. Бундай ҳолларда ерларни культивация қилиш ёки чизеллаш яхши самара беради

Ўта зичлашиб кетган ва палахса кўчириб сифатсиз ҳайдалган ерлар экиш олдидан оғир дискли борона билан ишланади. Ерни экиш олдидан ишлаш Ерни экиш олдидан ишлашдан мақсад уруғ яхши кў милиши учун майин қатлам вужудга келтириш, чигит нинг бир текис униб чиқиши ҳамда ўсув даври бошида яхши ривожланиши учун қулай шароит яратиш, тупроқда тўпланган нам запасини сақлаб қолиш ва бегона ўтлар ни йўқотишдан иборатдир. Ерни фақат экиш олдидан ишлаш (бороналаш, мола лаш) шарт эмас. Ерни экишга 10—15 кун қолганда иш ласа ҳам бўлади. Чунки баҳорда ишлангандан кейин кўкламда ерларни камида 25 см чуқурликда ҳайдаш ва тупроқ қанчалик эрта етилса, ҳайдашни шунчалик барвақт бошлаш керак. Мола босишга зарурият туғили шининг боиси шундаки, кўкламги ер ҳайдашда албатта палахса кўчади ва у майдаланмаса, ернинг юза қавати салгина зичланмаса тупроқ қуриб қолиб, уруғнииг униб чиқиши қийинлашади.

Похожие

Ерга асосий ва экиш олдидан ишлов бериш машиналари

Экиш олдидан ерга ишлов бериш машиналари

Пахтачиликда алмашлаб экиш ва экин майдонлари структураси

Ерга экин экишдан олдин ишлов бериш. Қишлоқ хўжалик экинларини экиш усуллари. Ерга экин экишдан кейин ишлов бериш

Алмашлаб экиш