logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Сельское и лесное хозяйство
  4. Қишлоқ хўжалик маҳсулотлари(иш, хизматлар) таннархи ва уни пасайтириш имкониятлари

Қишлоқ хўжалик маҳсулотлари(иш, хизматлар) таннархи ва уни пасайтириш имкониятлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

149.5 KB
Скачать
Қишлоқ хўжалик маҳсулотлари(иш, хизматлар) таннархи ва уни пасайтириш имкониятлари Режа: 1. Ишлаб чиқариш харажатлари тушунчаси ва маҳсулот таннархи. Таннархининг турлари 2. Маҳсулотлар ишлаб чиқариш ва сотиш харажатларинингташкил топиши ва гуруҳланиши. 3. Маҳсулот таннархини ҳисоблашнинг услубий асослари ва хусусиятлари 4. Маҳсулот таннархини пасайтириш имкониятлари 1. Ишлаб чиқариш харажатлари тушунчаси ва маҳсулот таннархи. Таннархининг турлари Қишлоқ хўжалик маҳсулотини ишлаб чиқариш тармоқда ишлаб чиқариш ресурсларини (меҳнат, ер, сув ва моддий ва бошқа)ни ишлатиш билан чамбарчас боғланган, қайсики ишлаб чиқариш жараёнида қисман ёки бутунлай истеъмол қилинади, уларнинг қиймати эса тайёр маҳсулотга ўтади. Истеъмол қилинган ва маҳсулотга ўтказилган ишлаб чиқариш ресурсларининг жами йиғиндиси маҳсулотни ишлаб чиқариш харажатлари дейилади. Ишлаб чиқариш харажатлари икки хил бўлади: ижтимоий харажатлар ва корхона харажатлари. Ижтимоий харажатлар бу жамиятнинг у ёки бу маҳсулот ишлаб чиқариш учун қилинган харажатларининг жамидир. Улар маҳсулот қийматидан ташкил топади ва ўз ичига қуйидагиларни олади: 1.Бевосита ва билвосита меҳнат ҳақи харажатлари (ажратмалари билан; 2.Ягона ер солиғи; 3.Истеъмол қилиниган моддий ресурслар қиймати; 4.Қўшимча маҳсулот қиймати. Қœшимча қиймат бошқариш, маориф соғлиқни сақлаш, мудофаа, кенгайтирилган такрор ишлаб чиқариш ва бошқаларга қилинган харажатларни қоплашга сарфланади. Маҳсулотлар қийматининг асосий қисми корхона харажатларини ташкил этади ва унинг таркибига меҳнат ҳақини, ишлаб чиқаришда қатнашган асосий воситларнинг йиллик эскиришини машина ускуналар, айланув воситаларининг қиймати, айрим солиқлар, тœловлар ва бошқаларк киради. Маълумки, маҳсулот ишлаб чиқариш харажатлари хўжалик юритишнинг барча шаклларида маҳсулот қийматининг ажралмас қисми ҳисобланади. Харажатларнинг қийматдан фарқи такрор ишлаб чиқариш жараёнининг барча фазаларида намоён бўлади. Ишлаб чиқариш сферасида харажатларнинг шаклланиши қиймат ташкил топишининг биринчи этапидир. Бунда ишлаб чиқаришнинг ўзи меҳнат жараёни ва қиймат яратиш жараёнининг бирлиги бўлиб ҳаракат қилади. Бу ерда жонли меҳнат жараёни ва қиймат яратиш жараёнининг бирлиги бœлиб ҳаракат қилади. Бу ерда жонли ва буюмлашган ҳаражатлар ҳамда тадбиркорлик ялпи маҳсулот, шу жумладан қœшилган қийматни яратади. Ишлаб ишлаб чиқариш сферасида қиймат ва корхона ҳаражтлари œртасидаги боғликлик амалий аҳамиятга эга. Нооқилона хœжалик юритиш, ишлаб чиқариш ресурсларидан етарли даражада самарали фойдаланмаслик тфайли сарфланган барча турдаги бевосита ва билвосита ҳаражатларнинг самарадорлиги пасаяди. Ижтимоий ҳаражатларнинг, бинобаринг қийматнинг маълум бир қисми сифатида ишлаб чиқариш ҳаражатлари пулда ифодаланади. Шунинг учун ишлаб ҳаражтларига ишлаб чиқариш ресурсларининг қœлланилгани эмас, балки истеъмол қилинган қиймати киради. Ишлаб чиқариш ҳаражтлари таркибига меҳнат яратган жами қиймат эмас, балки тœланган бевос ита ва билвосита меҳнат ҳақи қœшилади. Ишлаб чиқариш ҳаражатларига ер ресусрлари қиймати эмас, ундан фойдаланиш билан боғлиқ ҳаражатлар (ер учун тœлов, ижара ҳақи ва бошқа), асосий воситаларнинг қиймати эмас, фақат амортизация суммаси, моддий оборот воситаларидан фойдаланилган миқдор киради. Корхонанинг маҳсулот ишлаб чиқариш ва сотиш ҳаражатлари тœлиқ таннархнинг асосини ташкил этади. Демак, маҳсулот танннархи корхонада маҳсулот ишлаб чиқариш ва сотиш учун сарфланган жорий, яъни ҳар йиллик пулда ифодаланган харажатларнинг жами йиғиндисидир. Корхонанинг маҳсулот олиш учун сарфланган ҳамма ишлаб чиқариш харажатлари йиғиндиси ялпи маҳсулот таннархини ифодалайди ва қуйидагича ҳисобланади: ЯМТ = И\Ч.Х ёки ЯМТ=МХ+ЕТ+А+Мат.Ҳар Асосий ва қœшимча маҳсулот бирилигининг таннархи жами ишлаб чиқариш харажатларини ялпи маҳсулот миқдорига нисбати билан топилади: И/чХ МХ+Ет+А+Мат Ҳар Т=--------- ёки Т =----------------------------- ЯМ ЯМ Ўзбекистон Республикаси Қишлоқ ва Сув Хўжалик вазирлигига қарашли корхоналарда сотилган асосий маҳсулотларнинг таннархи (ц/сўм) Маҳсулот турлари 1999 йил 2000 йил 2000 йилда 1999 йилга нисбатан сўм % 1. Буғдой 1792 2875 1083 160,4 2. Пахта хом-ашёси 3841 6901 3060 179,6 3. Тамаки барги 1443 1 3410 6 19675 236,3 4. Картошка 2021 3397 1376 168,1 5.Очиқ майдон сабзавотлари 543 993 450 182,9 6. Қовун ва тарвуз 336 609 273 181,3 7.Уруғли ва данакли мевалар 1120 1394 274 124,5 8. Узум 1448 1561 113 107,8 9. Сут 3795 6396 2601 168,5 10. Мол гœшти (тирик вазнда) 1875 1 3236 2 13611 172,6 11. Қоракœл тери (дона) 1173 1564 391 133,3 12. Хар хил жун 5253 1073 9 5488 204,4 13. Тухум (10 дона) 134 224 90 167,2 14. Пилла 2565 4 3807 9 14425 148,8 Жадвал келтирилган барча маҳсулотларнинг таннархи асосан моддий - пул харажатлари, шу жумладан хизматлар ҳисобига ошган. Бунга асосий сабаб улар ҳажмининг кўпайиши эмас, балки уларга жорий баҳоларнинг ошишидир. Масалан, 2000 йилда 1999 йилга нисбатан машина-трактор парки томонидан 1 гектар ғаллани йиғиб бериш тарифи 2 мартадан кўпроқ ошган. Маҳсулот бирлиги таннархидан ташқари айрим ишларнинг (трактор, автотранспорт, ишчи ҳайвон ва бошқалар), шунингдек қишлоқ хўжалигига яроқли ерга ишлов бериш, бир бош ҳайвондан маҳсулот олиш харажатларини ҳам аниқланади. Харажатларнинг шаклланиш этапларига қараб, таннарх-нинг қуйидаги турлари мавжуд бўлади: 1.Технологик 2.Ишлаб чиқариш 3.Коммерция ёки тўла таннарх 1.Технологик таннархига, маҳсулотни ишлаб чиқариш технологияси билан боғлиқ бўлган, шунингдек, бўлимларда бригада, ферма ва цехларда ишлаб чиқаришни бошқариш ва ташкил қилиш билан боғлик харажатлар киради. 2.Ишлаб чиқариш таннархи технологик таннархларнинг йиғиндисини, корхонани ва ишлаб чиқаришни бутунлай бошқариш билан боғлиқ харажатларнинг (умумхўжалик харажатлари) йиғиндисини ифодалайди. 3.Коммерция ёки тўла таннарх ишлаб чиқариш харажатларининг жамиси ва маҳсулотни сотиш билан боғлиқ бўлган, муомала харажатларининг йиғиндисини ифодалайди. У фақат товар маҳсулот учун ҳисобланади. Бундан ташқари, ҳисоблаш характерига қараб қуйидагича таннарх турлари аниқланади: 1.Режа таннархи. 2.Дастлабки, вақтинчалик ва тахминий таннарх 3.Ҳақиқий таннарх 1.Режа таннархи, бу корхона режалаштираётган даврда-ги маҳсулот бирлигига сарфланиши лозим бўлган хара-жатлар йиғиндисини ифодалайди. 2.Вақтинчалик ёки тахминий таннарх эса 9 ойлик ҳақиқий харажатларни ва 4-кварталдаги режа харажатларини ўз ичига олади. 3.Ҳақиқий таннарх эса йил охирида корхона хўжалик фаолиятини якун қилишда йиллик ҳисоботлар асосида ҳисобланади. У олинган ялпи маҳсулот учун сарфланган ҳақиқий харажатлар асосида ҳисобланади. Маҳсулот таннархи шаклланиш жойига қараб, индивидуал (конкрет корхонада, уюшма ва бошқа), зона (маълум бир зонанинг ўртачаси) ва тармоқ таннархларига бўлинади (мамлакат бўйича ўртача). 2. Маҳсулотлар ишлаб чиқариш ва сотиш харажатларинингташкил топиши ва гуруҳланиши. Маҳсулотлар (ишлар, хизматлар)ни ишлаб чиқариш ва сотиш ҳаражатларини ташкил топишини ҳисоблаш ва уларни гуруҳларга бœлиш тартиби Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1999 йил 5 февралдаги 54-сон қарори билан тасдиқланган Низом талаблари асосида амалга оширилади. Ушбу Низом бœйича ҳаражтларни ҳисоблаш 1995 йилда бошлаб тажриба шаклида ишлаб чиқаришга жорий эта бошланган эди, 1999 йилдан эса амалиётга кенг доирада фойдаланишга киритилган. Низомнинг «Умумий қоидалар» бœлимида кœрсатилишича ушбу ҳужжат «…юридик шахсларнинг, шунингдек юридик шахс бœлмасдан туриб тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланувчи жисмоний шахсларнинг маҳсулот (ишлар, хизматлар)ни ишлаб чиқариш ва сотиш ҳаражатларини яниқлашнинг ягона услубияти асосларини белгилайди». Мазкур Низом бухгалтерия ҳисобини юргизишда ва солиққа т ортиладиган базани аниқлашда ҳаражтларни ҳисоблаб чиқишда пайдо бœладиган тафовутларни ҳисобга олган ҳолда ишлаб чиқилган бœлиб, хœжалик юритувчи субъект фаолиятининг рентабеллигини ва бозор рақобатбардошлигини аниқлаш мақсадида хœжалик фаолиятининг барча ҳаражтларини ҳисоблаб чиқиш, молиявий натижаларни аниқлаш ва улар тœғрисида тœлиқ ва аниқ ахборотни шакллантиришнинг асосини яратади. Ушбу Низомга асосан маҳсулотнинг ишлаб чиқариш таннархига киритиладиган ва киритилмайдиган ҳаражатлар бœлади: I .Маҳсулотнинг ишлаб чиқариш таннархига киритиладиган харажатлар: а).бевосита ва билвосита моддий ҳаражатлар; б).бевосита ва билвосита меҳнат ҳаражтлари; в).бошқа бевосита ва билвосита ҳаражатлар, шу жумладан ишлаб чиқариш хусусиятига эга бœлган устама ҳаражатлар ; II .Ишлаб чиқариш таннархига киритилмайдиган, бироқ асосий фаолиятдан олинган фойдада ҳисобга олинадиган ҳамда давр ҳаражтларига киритиладиган ҳаражатлар: а).сотиш ҳаражтлари; б).бошқариш ҳаражтлари (маъмурий сарф ҳаражтлар); в).бошқа операцион ҳаражатлар ва зарарлар. III .Хœжалик юритувчи субъектнинг умумхœжалик фаолия-тидан олинган фойда ёки зарарларни ҳисоблаб чиқишда ҳисобга олинадиган хœжалик юритувчи субъектнинг молиявий фаолияти бœйича ҳаражатлари: а).фоизлар бœйича ҳаражатлар; б).хорижий валюта билан операция бœйича салбий курс тафовутлари; в).қимматли қоғозларга қœйилган маблағларни қайта баҳолаш; г).молиявий фаолият бœйича бошқа ҳаражатлар. IV .Фавқулодда зарарлар, у даромад(фойда)дан олинадиган солиқ тœлангунга қадар фойда ёки зарарларни ҳисоблаб чи-қишда ҳисобга олинади. Энди юқорида санаб œтилганларни турларга бœлинишини (классификацияни) кенгроқ кœриб чиқамиз: I .1.Ишлаб чиқариш билан боғлиқ моддий ҳаражатлар; I .2.Ишлаб чиқариш хусусиятга эга бœлган меҳнатга ҳақ тœлаш ҳаражатлари; I .3.Ишлаб чиқаришга тегишли бœлган ижтимоий суғуртага ажратмалар; I .4.Асосий воситалар ва ишлаб чиқариш аҳамиятига эга бœлган номоддий активлар амортизацияси; I .5.Ишлаб чиқариш тусидаги бошқа ҳаражатлар. II .Давр ҳаражтлари деганда бевосита ишлаб чиқариш жараёни билан боғлиқ бœлмаган ҳаражатлар ва сарфлар тушунилади: бошқарув ҳаражатлари, маҳсулотни сотиш ҳаражатлари ва умумхœжалик аҳамиятига эга бœлган бошқа ҳаражатлар. Давр ҳаражатларига кœйидаги моддалар киради: II .1.Сотиш ҳаражатлари; II .2.Маъмурий ҳаражтлар; II .3.Бошқа операция ҳаражатлари; II .4.Ҳисобот даврининг келгусида солиқ солинадиган базадан чиқариладиган ҳаражатлари. III .Молиявий фаолият буйича ҳаражтларга қуйидагилар киради: III .1.Ўзбекистон Республикаси Марказий банки томонидан белгиланган ҳисоб ставкалари доирасида ва улардан юқори доирада қисқа муддатли ҳамда узоқ муддатли кредитлар бœйича, шу жумладан тœлов муддати œтган ва узайтирилган ссудалар бœйича тœловлар; III .2.Мол-мулкни узоқ муддатли ижарага олиш(лизинг) бœйича фоизларни тœлаш ҳаражтлари; III .3.Чет эл валютаси билан операциялар бœйича салбий курс тафовутлари ва зарарлар; III .4.Сарфланган (қимматли қоғозларга, шуъба корхоналарга ва ҳоказоларга) маблағларни қайта баҳолашдан кœрилган зарарлар; III .5.Ўз қимматли қоғозларини чиқариш ва тарқатиш билан боғлиқ ҳаражатлар; III .6.Молиявий фаолият бœйича бошқа ҳаражатлар, шу жумладан салбий дисконт. IV .Фавқулодда зарарлар – бу хœжалик юритувчи субъектларнинг одатдаги фаолиятидан четга чиқувчи ҳодисалар ёки операциялар натижасида вужудга келадиган ва рœй бериши кутилмаган одатдан ташқари ҳаражатлар моддаларидир. Бунга фавқулодда моддалар ва давр ҳаражатлари таркибида акс эттирилиши керак бœлган œтган давр моддалари кирмайди. У ёки бу модданинг фавкœлодда зарарлар моддаси сифатида акс эттирилиши учун у қуйидаги мезонларга жавоб бериши керак:  Корхонанинг одатдаги хœжалик фаолиятига хос эмаслик;  Бир неча йил мобайнида такрорланмаслиги керак;  Бошқарув ходими томонидан қабул қилинадиган қарорларга боғлиқ эмаслик. Тегишли моддаларни фавқулодда ҳаражатларга киритиш ёки киритмаслик тœғрисида қарорлар қабул қилишда ишлар амалга ошириладиган шароитларни ҳам ҳисобга олиш лозим. Масалан, агар хœжалик юритувчи субъект алоҳида иқлим шароитларда жойлашган бœлса, у ҳолда иқлим шароитларига боғлиқ ҳолдаги ишламай туриб қолишлар фавкулодда деб баҳоланиши мумкин эмас, чунки ушбу модда «бир неча йил мобайнида такрорланмаслиги керак» мезонига жавоб бермайди. I .Меҳнат ҳақи (ажратмалари билан) ҳаражтлари. Уларнинг таркибига қуйидаги моддалар киради: 1.Қабул қилинган меҳнатга ҳак тœлаш шакллари ва тизимларига мувофиқ белгиланган тариф ставкалари ва лавозим маошларидан келиб чиқиб ҳисобланган, амалда бажарилган иш учун ёки сарфланган вақт учун ҳисобланган меҳнат ҳақи; 2.Касб маҳорати ва мураккаблик учун тариф ставкаларига ва окладларига устамалар; 3.Иш режими ва шароити бœйича турли хил устамалар, қœшимча ҳақ, компенсациялар ва бошқалар киради. II .Моддий ҳаражатлар. Моддий ҳаражатлар таркибига ишлаб чиқариш характеридаги иш ва хизматлар ҳақи, ишлаб чиқаришда фойдаланиладиган, меҳнат предметлари ҳаражатлари киради: œзи ишлаб чиқарган ва сотиб олинган уруғ ва кœчатлар, юунга уруғни экишга тайёрлаш ва ортиш-тушириш, экиш жойига олиб бориш ҳаражтлари кирмайди; моллар ва паррандаларни боқиш учун œзи ишлаб чиқарган ва сотиб олинган ем-хашак; қишлоқ хœжалигининг бошқа маҳсулотлари – гœнг ва бошқалар; минерал œғитлар, бактериал ва бошқа препаратлар; нефт маҳсулотлари; ёқилғи; четдан ва œз электр станциясидан олинган электроэнергия; бошқа моддий срафлар, шу жумладан, таъмирлаш учун материаллар ва заҳира қисмлар, œсимликларни ҳимоя қилиш воситалари, медикаментлар ва препаратлар, махсус кийимлар ва бошқа кам баҳоли ва тез тœзийдиган предметларнинг эскириши; ёрдамчи саноат Самарқанд Вилоят Қишлоқ ва Сув Хўжалиги бошқармасига қарашли жамоа-ширкат хўжаликларида элементлар бўйича асосий ишлаб чиқариш харажатлари (2003 йил) Элементлар бўйича харажат турлари Асосий ишлаб чиқаришга ҳаммаси Шундан маҳсулот ишлаб чиқаришга Ўсимликчилик Чорвачилик 1 2 3 4 1.Меҳнат ҳақи сарфи, ижтимоий суғурта ва ижтимоий таъминотга ҳисоблангани билан 17082338 14960808 966703 2.Маҳсулот таннархига кирган пул материал харажатлари 20554145 19949871 584798 Шу жумладан: Уруғлик ва кўчатлар 3467370 3467370 Х Ем-хашак 337803 Х 337803 Шу жумладан : Саноат ишлаб чиқариши 38269 Х 38269 Қишлоқ хўжалигининг бошқа маҳсулотлари (гўнг, тўшама, тухум инкубация учун) 27746 18409 9337 Маданий ўғитлар 5002443 5002443 Х Ёқилғи маҳсулотлари 3538832 3410333 128499 Электр энергияси 1146943 1104946 34477 Ёқилғи 98719 98331 388 Таъмирлаш ва қурилиш материаллари 265208 246335 6917 Иш ва хизматга тўланган бошқа ташкилотларнинг бажарган ишлари материал харажати 6669081 6601704 67377 Шундан: Юк ортиш учун 977472 964419 13053 Ер унумдорлигини ошириш, ўғитлаш ва агрохимия ишлар ва бошқалар 3193239 3174090 19149 Техника ремонти учун 2486735 2463195 23540 Ветеренария ва зоотехния хизмати 11635 Х 11635 3.Асосий воситаларнинг амортизацияси 611940 549324 24712 4.Суғурта тўловлари 198138 194583 3555 5.Банк қарзи фоизлари 113353 111748 1605 6.Бошқа харажатлар 8671720 3970003 302679 Ҳамма харажатлар 47231634 3973637 1884052 2003 йилда қишлоқ хœжалик тармоғида элементлар бœйича ҳамма ишлаб чиқариш ҳаражатларининг 36,2 фоизи меҳнат ҳақи (ажратмалари билан), 43,5 фоизи ялпи маҳсулот таннархига киритилган айланувдаги материал – пул, 1,3 фоизи – амортизация ажратмалари, қолган 19,3 фоизи эса суғурта тœловлари, банк қарзи фоизлари ва бошқа ҳаражатлардан ташкил топган. 3. Маҳсулот таннархини ҳисоблашнинг услубий асослари ва хусусиятлари Қишлоқ хўжалигида маҳсулот таннархини ҳисоблаш тармоқ хусусиятларидан келиб чиқадиган бир қанча хусусиятларга эга: 1.Деҳқончиликда маҳсулот ишлаб чиқаришнинг йиллик цикли, шунингдек иш вақти ва ишлаб чиқариш вақтининг мос келмаслиги маҳсулот таннархини ҳисоблашни фақат хўжалик йили тугагандан кейин амалига ошириш кераклигини кўрсатади. 2.Кўпгина деҳқончилик экинлари ва турли-туман чорвачилик маҳсулотларини олиш бир-бири билан боғлиқ. 3.Тугалланмаган ишлаб чиқариш суммасини аниқлаш фақат йил охирида 1 январ ҳолатида аниқланади. Бу харажатларга келгуси йил ҳосили учун қилинган харажатлар киради. 4.Ҳақиқий таннархи фақат йил охирида аниқланади, йил даврида эса режа харажатлари билан ҳисобланади, бу эса ҳақиқий харажатларни йил охиригача аниқлаш имконини бермайди. 5.Турли хил маҳсулотларнинг турли жойларга етказиш харажатларнинг турли туманлиги Қишлоқ хўжалигида ўсимликчилик ва чорвачилик маҳсулотларининг барча асосий турлари бўйича, шунингдек ишлаб чиқаришга хизмат қилувчилар бўйича ҳам таннарх ҳисобланади. Қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари таннархини ҳисоблашда маълум бир кетма-кетликни сақлаш тавсия этилади: 1. Асосий воситаларни сақлашга мўлжалланган харажатларни режалаштириш ва харажатлар учёти объектларга қараб тақсимланади; 2. Асосий ишлаб чиқаришга хизмат кўрсатадиган қушимча ва ёрдамчи саноат ишлаб чиқариши маҳсулоти (иш ва хизмат) таннархи ҳисобланилади; 3. Ерларни суғориш ва захини қочириш бўйича харажатлар тақсимланади, экинларни чанглатишда асаларичилик хизмати ҳисобдан чиқарилади; 4. Бригада, ферма, цех ва умумхўжалик харажатлари тақсимланади; 5. Режалаштириш ва учёт объектлари бўйича ишлаб чиқариш харажатларининг умумий қиймати аниқланади; 6. Ўсимликчилик маҳсулотлари таннархи ҳисобланилади; 7. Озуқа цехларини сақлаш бўйича харажатлар тақсимланади; 8. Чорвачилик маҳсулотлари таннархи ҳисобланилади; 9. Молларнинг тирик вазни таннархи ҳисобланилади; 10.Қишлоқ хўжалик маҳсулотларини қайта ишлаш билан боғлиқ бўлган, ёрдамчи (саноат) ишлаб чиқариш маҳсулотлари таннархи ҳисобланилади; 11.Ўсимликчилик, чорвачилик ва саноат ишлаб чиқариш товар маҳсулотларининг коммерция (тўлиқ) таннархи ишлаб чиқариш таннархига сотиш харажатларини қўшиш йўли билан ҳисобланилади Алоҳида маҳсулот турлари бўйича таннархни ҳисоблашда аввало асосий, туташ ёки қўшимча ва ёрдамчи маҳсулотларнинг турлари бўйича миқдори аниқланади. Аммо ҳар бир маҳсулот тури бўйича ишлаб чиқариш харажатларининг учётини алоҳида ташкил қилиб бўлмайди. Шунинг учун барча турдаги маҳсулотлар ўртасида ишлаб чиқариш харажатларини тақсимлаш қуйидаги усуллар ёрдамида амалга оширилади ; 1. Харажатларни бевосита маҳсулот турларига олиб бориш 2. Алоҳида қишлоқ хўжалик экинлари турлари маҳсулотлари бўйича, ҳайвонлар маҳсулотлари турлари учун умумий бўлган белгилари бўйича харажатлар олинадиган маҳсулот турлари учун умумий бўлган белгилардан бирининг миқдори аҳамиятига пропорционал равишда тақсимланади. 3. Алоҳида турдаги маҳсулотларни олишга кетган харажатларни эксперт йўли билан баҳолаш ва уларни маълум бир кўрсаткичларда акс эттириш ; 4. Маълум бир экиндан (моллар гуруҳи, тури) олинадиган маҳсулот тури бўйича харажатларни, марказлашган тартибда ўрнатиладиган иқтисодий жиҳатдан асосланган коэффициентларни қўллаш ёрдамида, центнер – коэффициент ва бошқа шартли бирликларнинг миқдорига пропорционал тақсимланади. Уларни аниқлашда маҳсулот турларидан бирининг бирлигига тўғри келган харажат бир деб қабул қилинади, бошқа маҳсулотлар бирлигига қилинган харажатлар шу бирликка нисбатан олиниб коэффициент кўринишида ифодаланади; 5.Харажатлар маҳсулотни сотиш баҳоси бўйича баҳола-гандаги маҳсулот қийматига пропорционал тақсимланади. Масалан: ғалла экинларини етиштириш ва йиғиб-териб олишдаги ишлаб чиқариш харажатлари: ғалла, ғалла чиқити ва похол таннархидан ташкил топади ва қуйидагича ҳисобланади: FЭИ/ЧХ-БМХ (поҳол) FT = -------------------------------- FM +( F ЧМ* FC ) F кч= FT * C FT – 1 ц. ғалла таннархи, сœм F ЭИ/ЧХ - ғалла экинларини етиштириш учун ишлаб чиқариш харажатлари, сўм БМХ - бошқа маҳсулот харажатлари (поҳол), сўм FM - ғалла миқдори, ц FЧМ - ғалла чиқитлари миқдори, ц FC - ғалла чиқитларидаги, ғалланинг салмоғи 6 160 000-660 000 FT = ------------------------ = 106,80 сўм 50 000+(3000*0.5) Тгч=106,80 * 0.5=53,4 сўм Сутчилик подаси бўйича харажатлар қуйидагича тақсим-ланади: сутга - 90% бузоққа - 10% (ССИ/чХ - БМХ) * 0,9 СТ = ------------------------------ СМ (ССИ/чХ - БМХ) * 0,1 БТ = ---------------------------- БС СТ - 1 ц сутнинг таннархи, сўм. БТ - 1 бош бузоқнинг таннархи, сўм. ССИ/чХ - сигирни сақлашга ва озиқлантиришга кетган ишлаб чиқариш харажатлари, сўм. БМХ - бошқа маҳсулот харажатлари, сўм (гўнг) СМ - сут миқдори, ц. БС - бузоқ сони бош. 0,9 ва 0,1 - маҳсулот турлари бўйича тақсимланганда сигирни сақлашга ва озиқлантиришга кетган харажатлар салмоғи. (26840000 - 2200000) * 0,9 СТ = ----------------------------------- = 2376,0 сўм. 10.000 (26840.000 - 2200000) * 0,1 БТ = ------------------------------------ = 2046,0 сўм. 1200 Қўйчилик подаси бўйича харажатлар қуйидагича тақсимланади: Олинган қўзига тегишли харажатлар - 15% (ҚПСИ/ЧХ - БМХ - ҚХ) * С ҚТ = ------------------------------------- КС ҚТ - қўзи таннархи, сўм. ҚПСИ/ЧХ - қўйлар подасини сақлаш ва ишлаб чиқариш харажатлари, сўм БМХ - бошқа маҳсулот харажатлари, сўм. ҚХ - қўзига ажратилган харажатлар, сўм. С - шу маҳсулотнинг салмоғи. ҚС - қўзи сони, бош. (440.000 - 26400) *0,15 КТ = ------------------------------- =212,46 сўм 292 бош (440.000 - 26400 - 62040) * 0,363 ЖТ = -------------------------------------------- = 21269,33 с. 6 ц (440.000 - 26400 - 62040) * 0,637 ТМТ = ------------------------------------------- = 4306,62 с. 52 ц ЖТ - жун таннархи с. ТМТ - тирик вазнда гўшт маҳсулоти таннархи, сўм. 4. Маҳсулот таннархини пасайтириш имкониятлари Маҳсулот таннархи қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариши иқтисодий самарадорлигининг муҳим омили ва бир вақтнинг ўзида кўрсаткичи бўлиб ҳисобланади. Ҳар қандай маҳсулот бирлигининг таннархи икки миқдор нисбатига: ишлаб чиқариш харажатлари ва маҳсулот сифатига боғлиқ бўлади. Таннарх қуйидаги ҳолларда пасайиши мумкин: 1.Агар маҳсулот ўзгармагани ҳолда, харажат миқдори камайса. 2.Агар ялпи маҳсулот миқдори кўпайиб, харажатлар ўзгармаса. 3.Агар ялпи маҳсулотининг ўсиш суръати харажатлар ўсиш суръатидан илгари кетса. Маҳсулот таннархи омиллари қишлоқ хўжалигида турли тумандир. Уларни 3 гуруҳга бўлиш мумкин: 1.Таннархнинг 2 таркибий қисмига, яъни ишлаб чиқариш харажатлари ва маҳсулот миқдори. 2. Фақат харажат миқдори. 3. Фақат маҳсулот миқдори. 1 – гуруҳга: а).ходимларнинг моддий манфаатдорлиги. б).ишлаб чиқаришни ихтисослаштириш ва концентрациялаш. в).ишлаб чиқариш технологиясини қисқа вақтда ва сифатли бажариш. 2 – гуруҳга: а).ишлаб чиқаришнинг меҳнат сиғими. б).ишлаб чиқаришнинг ер сиғими. в).ишлаб чиқаришнинг фонд сиғими. г).ишлаб чиқаришнинг материал сиғими. 3 – гуруҳга: а).қишлоқ хўжалиги экинлари ҳосилдорлиги ва ҳайвонлар маҳсулдорлиги. б).экин майдонлари ва пода структураси. в).маҳсулотни сақлаш усуллари. Қишлоқ хœжалигида маҳсулот ишлаб чиқариш харажатлари қуйидаги моддаларга бўлиб ҳисобланади ЎСИМЛИКЧИЛИКДА. ЧОРВАЧИЛИКДА. 1. Тўғри меҳнат ҳақи 1. Тўғри меҳнат ҳақи ажратмалари билан ажратмалари билан 2. Ўғит ва кўчатлар 2. Ем-хашак 3. Амартизация 3. Амортизация 1. Уруғлик. 4. Ишлар ва хизматлар 2. Ишлар ва хизматлар 5. ЁММ 3. ЁММ 6. Суғурта тўловлари 4. Суғурта тўловлари 7. Умум ишлаб чиқариш харажатлари 10.Умум ишлаб чиқариш 8. Бошқа харажатлар 11.Бошқа харажатлар Қишлоқ хўжаликда асосий тур маҳсулотларга таннарх ҳисоблаш объектлари қуйидагилар: Тармоқ турлари Таннарх ҳисоблаш объектлари Ўсимчилик Ғалла экинлари Ғалла Ғалла чиқитлари Техника экинлари пахта Пахта Ғœзапоя Картошка Картошка Сабзавотлар Помидор, сабзавот, бодринг ва бошқалар Узум Узум, кœчатлар Мева ва резаворлар Мева, резаворлар, кœчатлар Полиз маҳсулотлари Қовун, тарвуз ва бошқалар Силос экинлари Кœк масса Бир йиллик ва кœп йиллик œтлар Пичан Кœк масса Уруғ Чорвачилик Сут йœналишидаги ЙШҚ. Сут Бузоқ Гœшт қорамолчилиги Гœшт Чœчқачилик Гœшт, чœчқа боласи Қоракœл қœйчилик Гœшт Жун Қоракœл тери Паррандачилик Жœжа Тухум Гœшт Пиллачилик Пилла Адабиётлар руйхати: 1. Узбекистон Республикаси Конституцияси. (Асосий қонун) Тошкент «Узбекистон» 1992 йил. 2.Каримов И.А. «Ўзбекистон келажаги буюк давлат», Т. Ўзбекистон 1992 йил 3.Каримов И.А. «Ўзбекистон иқтисодий сиёсатнинг устивор йўна- лишлари» Т. Ўзбекистон 1993 йил 4.Каримов И.А. «Ўзбекистон бозор иқтисодиётига ўтишнинг ўзига хос йўли», Т. Ўзбекистон 1993 йил 5.Каримов И.А. «Деҳқончилик тараққиёти – фаровонлик манбаи», Т. Ўзбекистон 1994 йил 6.Каримов И.А. «Ўзбекистон ХХ I асрга интилмокда», Т. Ўзбекистон 1994 йил 7.Каримов И.А. «Ўзбекистон иқтисодий ислоҳатларни чуқурлаштириш йўлида», Т. Ўзбекистон 1995 йил 8.Каримов И.А. «Ўзбекистон ХХ I аср бўсағасида: хавфсизликка тахдид, барқарорлик шартлари, тараққиёт кафолатлари», Т. Ўзбекистон 1997 йил. 9.Каримов И.А. «Бизнинг бош мақсадимиз – жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир» (Олий Мажлис Қонунчилик Патаси ва Сенатни ҚУшма мажлисидаги маърузаси.). тошкент «Узбекистон» 2005 йил. 10.Ўзбекистон Республикаси Қонуни. «Мулкчилик тўғрисида», «Адолат» 1991 йил

Похожие

Қишлоқ хўжалигида меҳнат унумдорлиги ва уни ошириш имкониятлари
Қишлоқ хўжалик маҳсулотларини ишлаб чиқариш таннархининг таҳлили
Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришининг рентабеллиги ва уни ошириш омиллари ва имкониятлари
Қишлоқ хўжалик ялпи ва товар маҳсулотларини кенгайтирилган такрор ишлаб чиқариш
Қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари сифатини бошқариш