Қишлоқ хўжалигида инновацион иқтисодиётни ривожлантиришнинг ҳуқуқийиқтисодий асослари ва давлат сиёсати - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Қишлоқ хўжалигида инновацион иқтисодиётни ривожлантиришнинг ҳуқуқийиқтисодий асослари ва давлат сиёсати

Загружено в:

10.05.2023

Скачано:

0

Размер:

243 KB

Қишлоқ хўжалигида инновацион иқтисодиётни ривожлантиришнинг ҳуқуқийиқтисодий асослари ва давлат сиёсати Режа: 1. Қишлоқ хўжалигида инновацион иқтисодиётни ривожлантиришнинг ҳуқуқий асослари 2. Қишлоқ хўжалигининг инновацион фаолиятида давлат сиёсати 3. Қишлоқ хўжалигида инновацион жараёнларни давлат томонидан қўллаб-қувватлашнинг асосий йўналишлари 4. Қишлоқ хўжалигида инновацияларнинг хориж тажрибалари

Ўқув мақсади: Қишлоқ хўжалигида инновацион иқтисодиётни ривожлантиришнинг ҳуқуқий-иқтисодий асосларини ва давлатнинг инновация тўғрисидаги сиёсатини, инновацион жараёнларни давлат томонидан қўллаб-қувватланиши йўналишларини ҳамда инновацияларнинг хориж тажрибаларини ўрганишдан иборат. Таянч иборалар: Иннавацион технология, давлат сиёсати, молиявий инқироз, интеграллашув, глобаллашув, таркибий ўзгаришлар, хорижий инвестор, кафолат, соликқа тортиш, бозор механизми, фаоллик, илмий ғоя, фундаментал мулк, хориж тажрибаси, концепция, баҳолаш, конкурс танлови, эксперт, услублар, стратегия, инновацион диффузия, молиялаштириш. Қишлоқ хўжалигида инновацион иқтисодиётни ривожлантиришнинг ҳуқуқий асослари Ўзбекистон Республикаси Президентини “Ўзбекистон республикаси инновацион ривожланиш вазирлигини ташкил этиш тўғрисида” ги 2017 йил 29 ноябрь ПФ-5254 сонли фармонига асосан: Замонавий шароитларда жаҳон фани ва инновация фаолиятининг ютуқларидан кенг фойдаланиш жамият ва давлат ҳаётининг барча соҳаларини изчил ва барқарор ривожлантиришнинг, мамлакатнинг муносиб келажагини барпо этишнинг муҳим омили бўлиб бормоқда. Ўтган даврда фан ва технологияларни ривожлантириш соҳасида зарур инфратузилма яратилди, муайян интеллектуал ва технологик салоҳият шакллантирилди. Шу билан бирга, қуйидаги тизимли муаммоларнинг мавжудлиги, инновацион ғоялар ва технологияларни ишлаб чиқиш ва жорий этиш учун мавжуд имкониятлар ва салоҳиятдан етарлича фойдаланмаслик кўзланган ислоҳотларнинг самарали амалга оширилишига ҳамда мамлакатнинг жадал инновацион ривожланишига тўсқинлик қилмоқда, хусусан:

биринчидан, давлат дастурларини ишлаб чиқишда замонавий фан ва инновацион технологияларнинг ютуқлари ва ривожланиш тенденцияларини лозим даражада комплекс таҳлил қилиш ва ўрганиш мавжуд эмас, бунинг оқибатида мазкур дастурлар аксарият ҳолатларда муаммоларнинг оқибатларини бартараф этишга қаратилган ҳамда узоқ муддатли ривожланиш масалаларини ҳал этмаяпти; иккинчидан, фундаментал ва амалий тадқиқотларни ташкил этишнинг ҳозирги аҳволи инновацион ғоялар ва ишланмаларни тўлиқ рўёбга чиқариш ва амалий жорий этиш учун лозим даражадаги шароитларни таъминламаяпти; учинчидан, инновацион ғоялар, ишланмалар ва технологияларни стратегик прогноз қилиш, қўллаб-қувватлаш ва жорий этишни таъминловчи ягона органнинг мавжуд эмаслиги, илмий-тадқиқот ва ахборот-таҳлил муассасаларининг тарқоқ ҳолда фаолият кўрсатиши фан, таълим ва ишлаб чиқаришнинг тўлиқ интеграциялашишига имкон бермаяпти, бу эса ўтказилаётган изланишларнинг самарадорлигини пасайтирмоқда; тўртинчидан, юқори технологиялар, ноу-хау ва замонавий ишланмаларни биринчи навбатда жорий этишни талаб қилувчи устувор соҳа ва тармоқларни аниқлаш бўйича фаолиятни ташкил этишдаги камчиликлар технологик қолоқликка ва инновацион товар (иш, хизмат) ларни ишлаб чиқаришнинг чекланганлигига олиб келмоқда; бешинчидан, илмий-тадқиқот ишларини ташкил қилиш ҳамда инновацион ғоялар ва ишланмаларни жорий этишда алоҳида ҳолатлардаги тор идоравий манфаатларнинг устунлик қилиши бюджет маблағларидан нооқилона фойдаланишнинг сабабларидан биридир; олтинчидан, инновацион ғоялар, ишланмалар ва технологияларни амалга оширишда давлат-хусусий шерикликни татбиқ этишга, шунингдек, инновацион маҳсулотларни жорий этиш учун инфратузилмани такомиллаштиришга етарли эътибор қаратилмаяпти;

еттинчидан, инновацион маҳсулотларни ишлаб чиқариш ва жорий этиш соҳасида юқори тажриба ва салоҳиятга эга бўлган хорижий (халқаро) ташкилотлар билан ҳамкорлик, шунингдек, улардан бутун мамлакат фани, саноати ва иқтисодиётини ривожлантиришнинг долзарб муаммоларини ҳал қилишда фойдаланиш паст даражада сақланиб қолмоқда. Мазкур ҳолатлар инновацион ғоялар ва технологияларни ишлаб чиқиш ва жорий этишни ташкил қилиш соҳасида давлат бошқарувининг институционал ва ташкилий-ҳуқуқий асосларини тубдан такомиллаштиришни талаб қилади. Илғор хорижий тажриба, жаҳон фанининг замонавий ютуқлари, инновацион ғоялар, ишланмалар ва технологиялар асосида иқтисодиётнинг барча тармоқлари ва ижтимоий соҳани жадал инновацион ривожлантиришни таъминлаш мақсадида, шунингдек, 2017- 2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегиясида белгиланган вазифаларга мувофиқ: Ўзбекистон Республикаси инновацион ривожланишининг асосий йўналишлари этиб белгиланган: ¾ ҳудудлар ижтимоий-иқтисодий салоҳиятининг барқарор ўсиши, шунингдек, аҳолининг ҳаёт даражаси ва фаровонлиги юксалиши учун зарур шароитларни таъминлашга қодир бўлган фан ва инновация фаолиятини ривожлантиришнинг замонавий инфратузилмасини шакллантириш; ¾ инновацион ғоялар ва технологияларни ишлаб чиқиш ва жорий этиш соҳасига инвестицияларни кенг жалб этиш, уларнинг янада ривожланишини таъминловчи норматив-ҳуқуқий базани такомиллаштириш; ¾ илмий-тадқиқот ва инновация фаолиятини, энг аввало, ёш авлоднинг ижодий ғоялари ва ишланмаларини ҳар томонлама қўллаб-қувватлаш ҳамда рағбатлантириш, шунингдек, ушбу фаолиятда иқтидорли ёшлар фаол иштирок этиши учун қулай шароитлар яратиш; ¾ аграр соҳага инновацион ғоялар, ишланмалар ва технологияларни, шу жумладан ишлаб чиқариш самарадорлигини ва қишлоқ хўжалиги

маҳсулотлари ишлаб чиқарувчиларнинг экспорт салоҳиятини оширишга, мамлакатнинг озиқ-овқат хавфсизлигини мустаҳкамлашга кўмаклашувчи қишлоқ хўжалиги экинларининг янги селекция навларини тарғиб қилиш; ¾ иқтисодиётнинг реал сектори тармоқларини ҳар томонлама ривожлантиришни таъминловчи замонавий ахборот-коммуникация, саноат ва бошқа инновацион технологияларни жадал жорий этиш; ¾ инновация фаолияти соҳасида илғор хорижий (халқаро) ташкилотлар билан, шу жумладан уларни ноу-хау, нанотехнологиялар ва юқори технологик товар (иш, хизмат)ларни ишлаб чиқаришнинг маҳаллий бозорига жалб қилиш орқали ҳамкорликни кенгайтириш. Инновацион ривожланиш ва новаторлик ғояларини қўллабқувватлаш жамғармаси ташкил этилди. 2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегиясида белгиланган вазифалар ижросини таъминлаш, шунингдек, илмий-тадқиқот муассасалари фаолиятини янада такомиллаштириш, уларнинг моддий-техника базасини мустаҳкамлаш ва инновацион фаолиятини ривожлантириш учун қулай шарт- шароитлар яратиш мақсадида, Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Илмий-тадқиқот муассасаларининг инфратузилмасини янада мустаҳкамлаш ва инновацион фаолиятини ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги 2017 йил 1 ноябрь, ПҚ-3365-сонли қарори қабул қилинди ва шунга асосан Ўзбекистон Республикаси Қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлигининг илмийтадқиқот муассасаларини офис ва лаборатория мебели билан жиҳозлаш учун тегишли илмий-тадқиқот муассасаларининг бюджетдан ташқари маблағлари, шунингдек, Ўзбекистон Республикаси Қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги бошқа муассасаларининг ўз маблағлари, халқаро молия институтлари, ташкилотлари ва донор-мамлакатлар грантлари, қонун ҳужжатларида тақиқланмаган бошқа манбалар асосида олиб борилади. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг мамлакатимиз парламенти–Олий Мажлисга тараққиётимизнинг янги босқичи бўлган 2017

йилда амалга оширилган асосий ишлар якуни ва Ўзбекистон Республикасини 2018 йилда ижтимоийиқтисодий ривожлантиришнинг энг устувор йўналишларига бағишланган мурожаатномасида кўрсатилганидек, “Бугун биз давлат ва жамият ҳаётининг барча соҳаларини тубдан янгилашга қаратилган инновацион ривожланиш йўлига ўтмоқдамиз. Бу бежиз эмас, албатта. Чунки замон шиддат билан ривожланиб бораётган ҳозирги даврда ким ютади? Янги фикр, янги ғояга, инновацияга таянган давлат ютади. Инновация – бу келажак дегани. Биз буюк келажагимизни барпо этишни бугундан бошлайдиган бўлсак, уни айнан инновацион ғоялар, инновацион ёндашув асосида бошлашимиз керак. Шунинг учун биз Инновацион ривожланиш вазирлигини ташкил этдик ва унинг олдига аниқ вазифаларни қўйдик. Бу вазирлик нафақат иқтисодиёт соҳасида, балки бутун жамият ҳаётида энг муҳим лойиҳаларни амалга оширишда ўзига хос локомотив ролини бажаради, деб ишонамиз”. Қишлоқ хўжалигига инновацияларни жорий этиш соҳасида: • энг аввало, мавжуд ер, сув ва бошқа табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш имконини берувчи «Ақлли қишлоқ хўжалиги» концепциясига асосланган қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришининг замонавий синалган шаклларини жорий этиш бўйича таклифлар киритиш; • аграр секторда қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришини максимал даражада автоматлаштириш, ҳосилдорликни жиддий ошириш ва молиявий кўрсаткичларни яхшилаш, шунингдек, мамлакат озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлаш имконини берувчи инновацион ғоялар, ишланмалар ва технологияларни жорий этишга кўмаклашиш; • қишлоқ хўжалиги маҳсулотларининг жаҳон бозоридаги рақобатбардошлигини, шу жумладан йирик ритейлерлар ёрдамида таъминлаш орқали савдо бозорларини ва уларни тўғридан-тўғри етказиб беришни кенгайтиришга кўмаклашиш ва бошқалар. Қишлоқ хўжалигининг инновацион фаолиятида давлат сиёсати

Жаҳонда кузатилаётган молиявий инқироз шароитида мамлакатни модернизация қилиш ва аҳоли бандлигини оширишнинг энг муҳим омиллари сифатида ишлаб чиқариш ва ижтимоий инфратузилмани янада ривожлантириш, кичик бизнес ва тадбиркорлик фаолиятини жадал ривожлантириш мулкдорнинг ўрни ва аҳамиятини тубдан қайта кўриб чиқиш уларнинг ривожланишини ҳар томонлама давлат томонидан қўллаб қувватлашга йуналтирилган Қишлоқ хўжалигида инновацион фаолиятни ҳуқуқий асослар асосида узоқ муддатли ўзаро чуқур боғланган чора- тадбирлар кенг комплексини амалга ошириш давлатимиз томонидан бугунги кундаги долзарб масалалар ҳисобланади. Жаҳон иқтисодиётига интеграциялашув ва глобаллашувнинг ижобий томонлари билан бир қаторда турли мамлакатлардаги иқтисодий ривожланишнинг бир текисда бормаслиги дунё мамлакатлари ўртасида ижтимоий-иқтисодий ривожланиш жиҳатидан тафовутнинг экологик таҳдидларини кучайиб бориши турли мамлакатларда аҳоли сонини ўзгаришининг кескин фарқланиши каби ҳолатлар жаҳон хўжалигининг яхлит тизим сифатида барқарор ривожланишига тўскинлик қилади. Жаҳон ҳамжамияти бугунги кунда бошидан кечираётган молиявий инқироз хам айнан глобаллашув жараёнларини салбий окибати сифатида намоён бўлмокда. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг мамлакатимиз парламенти – Олий Мажлисга тараққиётимизнинг янги босқичи бўлган 2017 йилда амалга оширилган асосий ишлар якуни ва Ўзбекистон Республикасини 2018 йилда ижтимоийиқтисодий ривожлантиришнинг энг устувор йўналишларига бағишланган Мурожаатномасида таъкидлаганидек, “Маълумки, ҳозирги кунда юртимизда 51 фоиздан зиёд аҳоли қишлоқ жойларда яшайди. Бироқ қишлоқ хўжалиги маҳсулотларининг мамлакат ялпи ички маҳсулотидаги улуши 17 фоиздан ошмайди. Аграр соҳа маҳсулотларини қайта ишлаш ҳажми эса 10 фоизга ҳам етмайди. Ҳолбуки, ривожланган давлатларда бу кўрсаткич 50 фоиздан ортиқни ташкил этади.

Шу муносабат билан қишлоқ хўжалигини янада ислоҳ қилиш бўйича комплекс дастур ишлаб чиқиш лозим”. Давлат органларининг инновация соҳасидаги асосий функциялари қуйидагилардан иборат: ¾ Илмий тадқиқотлар ва инновацияларга маблағларни мужассамлаш; ¾ Инновация фаолиятини мувофиқлаштириш; ¾ Инновация жараёнларини ҳуқуқий базасини яратиш; ¾ Инновацияларни кадрлар билан таъминлаш; ¾ Илмий-инновация инфратузилмасини шакллантириш; ¾ Инновация жараёнларини ҳудудий тартибга солиш. Давлатнинг илмий-техник сиёсатини амалга ошириш механизми • Илмий-техник тараққиёт устувор йўналишларини белгилаб олиш; • Давлат илмий-техник дастурларини шакллантириш; • ДИТД бажарилишини мониторинги ва натижаларни экспертиза қилиш; • ИТИ натижалари маълумотлар базасини шакллантириш; • Ҳар йиллик инновацион ғоялар, технологиялар ва лойиҳалар ярмаркасини ташкил этиш. Жаҳон тажрибаси шуни кўрсатадики, давлатимиз томонидан мамлакат қишлоқ хўжалиги иқтисодиётида инновацион фаолиятни ривожлантириш муаммоларини аниқламай ва уларнинг ечимларини топмай туриб, иқтисодий ўсиш, ижтимоий муаммоларни айниқса ишсизликни олдини олиш, аҳоли даромадларини ошириш, истеъмол бозорини маҳсулотлар билан тўлдириш ва экспортни ошириш каби муҳим вазифаларни амалга оширишда қийинчиликлар туғдиради. Юқоридаги муаммоларни ижобий ҳал этган Европа Иттифоқи мамлакатларида ишлаб чиқариладиган ЯИМнинг 67 фоиздан кўпроғи кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик тармоғини улушига тўғри келади. Қишлоқ хўжалиги иқтисодиётида таркибий ўзгаришларни амалга ошириш ва уни модернизация қилиш борасида стратегик муҳим рол

ўйнайдиган инновацион лойиҳаларни амалга ошириш, биринчи навбатда ишлаб чиқариш инфратузилмасини шакллантириш, қишлоқ хўжалиги корхоналари билан кичик бизнес корхоналари ўртасидаги ҳамкорликни янада кенгайтириш ишларини амалга оширишда Юртимиздаги сиёсий иқтисодий ва молиявий барқарорлик хар қандай сармоянинг асосий гарови ва шартидир. Чет эл сармояси учун инновацион жараёнларни давлат томонидан қўллаб- қувватланиши учун қонуний кафолат ҳам яратилган. Жумладан Ўзбекистон Республикасининг “Чет эл инвестициялари тўғрисидаги” қонуни, “Чет эллик инвесторлар ҳуқуқларини кафолатлари ва уларни ҳимоя килиш тўғрисида”ги қонуни ва “Инновацион лойиҳалар ва технологияларни ишлаб чиқаришга татбиқ этишни рағбатлантиришдаги қўшимча чора- тадбирлар тўғрисидаги” қарори ишлаб чиқаришнинг технологик даражасини янада оширишда илмий изланишларни фундаментал- тадқиқотлар ва инновацион лойиҳаларни давлат томонидан қўллабқувватланиб ишлаб чиқаришнинг технологик даражаси янада оширилиб, ички ва ташқи бозорда рақобатбардош ва сифатли инновацион маҳсулотларни олиб чиқишни таъминлаб, инновацион ишланмалардан фойдаланиш ва илмий техникавий салоҳиятни ривожлантиришда муҳим дастур бўлмоқда. Президентимизнинг 2015 йил 4 мартдаги “2015-2019 йилларда ишлаб чиқаришни таркибий ўзгартириш, модернизация ва диверсификация қилишни таъминлаш бўйича чора-тадбирлар дастури тўғрисида”ги фармони мамлакатимизда амалга оширилаётган ишлаб чиқаришни янгилаш ва инновацион технологияларни жорий этиш бўйича узлуксиз жараённинг мантиқий давоми бўлди. Бу фармонда дастурга киритилган инвестиция лойиҳаларини ҳаётга татбиқ этиш борасида қиймати 30 миллион АҚШ долларидан зиёд ва чет эллик инвестор улуши камида 50 фоиз бўлган лойиҳалар бўйича ишлаб чиқариш майдони ташқарисида муҳандислик- коммуникация тармоқларини йўлга қўйиш бюджет маблағлари ҳамда ички молиялаштириш манбалари ҳисобидан амалга оширилиши белгилаб қўйилган.

Шу мақсадда мамлакат қишлоқ хўжалиги иқтисодиётда инновацион технологиялар барқарорлигини давлат томонидан тартибга солишда унинг ривожланишини таъминлаш ва жаҳон хўжалигига интеграциялашувини мустаҳкамлашда миллий иқтисодиётимизга ички ва хорижий инвестициялар кўламини кенгайтириш ва улардан оқилона фойдаланиш муҳим аҳамиятга эга, шунинг учун ҳукуматимиз томонидан ички ва чет эл инвестициялари учун мамлакатимизда барча шарт-шароитлар яратиб берилмоқда. Ҳозирги кунда хорижий инвесторларнинг ўз маблағларини мамлакат қишлоқ хўжалиги иқтисодиёти учун сарфлашга қизиқтириш мақсадида давлат қонунлари асосида қўллаб- қувватланиши мақсадида улар учун имтиёзли молиявий шароитлар яратилган. Жумладан: ¾ хорижий инвесторлар капиталини сақланиши учун кафолатлар; ¾ кўрилган зарарларни қопланиши учун кафолатлар; ¾ солиққа тортиш тизимида уларга берилган имтиёзлар; ¾ фойда ва даромадларни хорижга олиб чиқиб кетишнинг эркинлиги ва имконияти борлиги; ¾ божхона имтиёзларини мавжудлиги; ¾ хорижий инвесторлар мулклари ва уларнинг ўзларини хавф- хатарлардан суғуртавий муҳофаза қилиш тизими яратилгани. Шу жумладан ҳозир қишлоқ хўжалигида корхоналарда бозор механизмига йўналтирилган инновацион фаолиятни шакллантириш ва унда давлатнинг роли ва мақсадларини белгилаш, истиқболли режалар тузиш алоҳида аҳамият касб этади. Инновацион соҳага тааллуқли услублар ҳамда замонавий фан ютуқларидан фойдаланган ҳолда илғор инновацион техника ва технологияларни жалб қилиш корхоналарда рақобатбардош маҳсулотлар ишлаб чиқариш имкониятлари яратилиб, давлат буюртмаси ҳажмини оширишга ёрдам берилмоқда. Шу боис корхоналарда инновацион бошқарувни қўллаш зарурати мамлакатимиз қишлоқ хўжалиги олдида турган долзарб вазифалардан ҳисобланади. Жумладан унинг асосий иқтисодий самарасини кўрсатиб ўтишимиз мумкин:

• корхоналардаги инновацион фаолликни ошириш учун аграр, илмий ва амалий ташкилотларни бирлаштириш; • олимларнинг ўз тадқиқотларини амалиётга татбиқ қилиш фаол таъсир кўрсатади; • истиқболли, илмий-техника ишланмаларидан туман минтақа миқёсида қишлоқ ҳўжалик озиқ-овқат товарларини ишлаб чиқарувчиларни истиқболли даражаларини таъминлаш; • инновация маҳсулотларини ишлаб чиқарувчилар илмий муассасалар ва ишлаб чиқариш асосида ривожлантириш; • тузилмаларининг ўзаро алоқаларни йўлга қўйиш; • инновацион технологиялар ҳисобини олиб бориш, улардан фойдаланиш жараёнини таҳлил қилиш, бу борадаги эҳтиёж мониторонгини ўтказиш ва шу асосда кейинги илмий-техника ишланмаларини режалаштиришга имкон бериш; • тармоқнинг ривожланиш йўналишларини мувофиқлаштириш, илмий- тадқиқот ишлари бўйича фаолият ва уларнинг устуворлиги стратегиясини ишлаб чиқишга кўмаклашиш; • қишлок хўжалиги ишлаб чиқаришни технологик даражасининг кўтарилиши учун муҳим омиллигини исботлаш. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг мамлакатимиз парламенти – Олий Мажлисга тараққиётимизнинг янги босқичи бўлган 2017 йилда амалга оширилган асосий ишлар якуни ва Ўзбекистон Республикасини 2018 йилда ижтимоийиқтисодий ривожлантиришнинг энг устувор йўналишларига бағишланган Мурожаатномасидаги фикрига кўра, “Айниқса, озиқовқат хавфсизлиги муаммосини ҳал этиш, генетик модификация қилинган маҳсулотлар етиштирмаслик бўйича қатъий назорат ўрнатишга алоҳида эътибор қаратиш талаб этилади. Сўнгги йилларда мамлакатимиз бозорларида импорт мева-сабзавот маҳсулотлари кўпайиб бораётгани бизни албатта хушёрликка чақириши керак. Бундай ҳолатнинг олдини олиш учун,

аввало, йўқолиб бораётган қадимги навларни тиклаш, селекция ишларини оқилона ва самарали йўлга қўйиш, соҳага илм-фан ютуқлари, инновацион ишланмаларни кенг жорий этишимиз зарур”. Мамлакатимиз қишлоқ хўжалиги соҳасининг инновация фаолиятини кенгайтириш учун қулай муҳит яратилган‚ буларнинг ҳаммаси албатта давлатимиз тараққиёти учун хизмат қилади. Инновацион фаолиятда мураккаблик ва юқори риск ўзида характерланади. Бунинг учун инновацияда потенциални ва ички рағбатлантиришлар мавжудлиги етарли эмас. Бу ерда ҳал қилувчи ҳаракат кучи сифатида ташқи рағбатлантиришлар ва давлат кўмаги бўлиши мумкин. Давлатнинг фаол кўмак муҳити, аваламбор, “Фундаментал фан” фазаси ҳисобланади. Илмий ғоялар қишлоқ хўжалик фаолиятида кенг жорий этиш мақсадга мувофиқдир. Қишлоқ хўжалигида инновацион жараёнларни давлат томонидан қўллаб-қувватлашнинг асосий йўналишлари Қишлоқ хўжалигида инновацион фаолиятни давлат томонидан тартибга солиш ва уни қўллаб-қувватлашда тажрибалар ҳар бир инновация жараёнини тарқалишининг муҳим омилларидан бири бўлиб – уни тегишли ижтимоий- иқтисодий муҳит билан ўзаро алоқасини ўз навбатида бундай муҳитнинг муҳим элементи сифатида рақобатдош технологияларни таъкидлаб ўтиш жоизлигини Й.Шумпетернинг инновациялар назариясига асосан, инновация диффузияси бу – юқори даромад олиш мақсадида инновацияни новатордан кейин жорий этувчилар сонининг ошиш жараёни ҳисобланади. Тажрибалар бўйича инновациявий жараён субъектлари қуйидаги гуруҳларга бўлинади: новаторлар, дастлабки реципиентлар, дастлабки кўпчилик ва орқада қолганлар. Новаторлардан бошқа барча гуруҳлар имитаторлар қаторига киради. Й.Шумпетернинг фикрича, юқори даромадларни кутиш инновацияларни қабул қилишнинг ҳаракатлантирувчи кучидир. Инновация диффузиясининг дастлабки босқичларида, хўжалик

субъектларидан ҳеч бири рақобатдош инновацияларнинг нисбий устунликлари тўғрисида ахборотга эга бўлмайди. Аммо, хўжалик субъектлари, бозордан сиқиб чиқарилиши хавфи остида, муқобил янги технологиялардан биттасини жорий этишга мажбур бўлади. Инновацияларни жорий этиш ҳар бир ташкилот учун қийин ва мураккаб жараён ҳисобланади. Инновацион фаолиятни давлат томонидан тартибга солиш ҳолатларида, ҳар бир субъект томонидан қарор қабул қилишнинг муҳим мезонларидан бири бўлиб, муқобил технологиялар ва олдинги рецепиентлар томонидан қабул қилинган қарорларни таққослаш хизмат қилади. Аммо бундай ахборотга эга бўлиш жуда ҳам қийин, чунки бу, корхоналарнинг бозордаги рақобат ўрни билан боғлиқ бўлади. Шунинг учун ҳам ҳар бир корхона, фақатгина чекланган миқдордаги корхоналар тажрибаси билан танишган бўлиши мумкин. Айнан шу ҳолат бозор иқтисодиётида қарор қабул қилиш ва инновациялар диффузияси жараёнларининг ноаниқлигини белгилайди. Ноаниқликнинг яна бир сабаби энг янги технологиялар билан боғлиқ. Диффузиянинг дастлабки босқичларида уларнинг потенциал даромадлилиги ноаниқ бўлади. Ноаниқлик, инновацияларни жорий этиш ва улардан фойдаланиш тажрибасини йиғиб бориш билан йўққа чиқарилиши мумкин. Аммо янги технологиядан фойдаланиш ноаниқлиги ва таваккалчилиги пасайиши билан уни бозорга кириб бориш салоҳияти ҳам йўқолиб боради ва фойдалилиги тушади. Ҳар бир инновациядан қўшимча фойда олиш имконияти вақтинчалик ва уни тарқатиш чегараси яқинлашиши билан пасайиб боради. Демак, инновация диффузияси имитаторлар стратегиясига ҳам, биринчи рецепиентлар миқдорига ҳам боғлиқ бўлади. Тадбиркорлар янги технологик имкониятларни очмоқда, аммо уларни амалга ошириш имитаторни танлашга боғлиқ бўлади. Бошланғич ташкилотлари сони кўп бўлган технологиянинг бозорда етакчи бўлиши эҳтимоли ҳам катта бўлади. Албатта, технологиялар рақобати натижаси бозордаги барча агентлар танлови билан аниқланади, аммо дастлабки рецепиентларнинг таъсири барибир нисбатан каттароқдир

Инновацияларнинг тез тарқалиши учун ривожланган инфратузилма мавжуд бўлиши керак. Инновациявий жараён циклик характерга эга бўлиб, техниканинг турли соҳаларидаги янгиликларнинг хронологик тартибда пайдо бўлиши буни намоён қилади. Шуни ҳам таъкидлаб ўтиш мумкинки, инновация – бу шундай техник- иқтисодий циклки, унда тадқиқот ва ишланмалар соҳаси натижаларидан фойдаланиш, ушбу соҳа фаолиятига тескари таъсир кўрсатувчи техник ва иқтисодий ўзгаришларга олиб келади. Инновациявий жараён фаолияти ривожланиши сари алоҳида қисмларга бўлинади ва меҳнат тақсимоти натижасида алоҳида чиқарилган функционал ташкилий бирликлар кўринишида моддийлашади. Инновациявий жараённинг иқтисодий ва технологик таъсири янги маҳсулот ёки технологияларда қисман ўз аксини топади. Инновациявий тизим ва унинг таркибий элементлари технологик даражасини ва бу билан инновацияларга мойиллигини оширишда иқтисодий ва технологик таъсирнинг ўрни каттароқдир. Лойиҳаларни давлат томонидан тартибга солишда бошқаришнинг муҳим таркибий қисмлари сифатида молиявий стратегияни ишлаб чиқиш, молиялаштириш манбалари ёки инвесторларни излаш, молиявий маблағларни бошқаришни таъкидлаб ўтиш жоиз. Мамлакатимизда ишлаб чиқаришни модернизациялаш бўйича олиб борилаётган ислоҳотлар нафақат корхоналарда ишлатиладиган техника ва технологик жараёнларни янгилашни, балки бошқарув ва ҳисобини ташкил этишда инновацион ёндашувни талаб этади. Шу нуқтаи назардан корхоналарда ишлаб чиқарилган маҳсулотларни баҳолашнинг амалиётда қўлланиладиган айрим жиҳатларини тадқиқ этиш катта аҳамиятга эга. Қуйидаги графикда сўнгги йилларда ўз кучи билан инновацион маҳсулотлар, ишлар, хизматлар ишлаб чиқарган корхона ва ташкилотлар динамикаси келтирилган (1-расм).

1 -расм. Ўз кучи билан инновацион маҳсулотлар, ишлар, хизматлар ишлаб чиқарган корхона ва ташкилотлар сони (2010-2016 йиллар) Қишлоқ хўжалигида давлат томонидан инновацияларни молиялаштиришни тартибга солишнинг асосий йўналишлари: ¾ техник инновацияларни тез ва самарали жорий этиш зарур бўлган шароитларни яратиш; ¾ илмий-техник салоҳиятни сақлаш ва ривожлантириш; ¾ илм ва техниканинг кадр салоҳиятини сақлаб қолиш учун зарурий моддий шароитларни яратиш, кадрларни четга чиқиб кетишини олдини олиш; ¾ инновациялар сони ва самарадорлигини ошириш, бунинг ҳисобига инсонлар турмуш тарзини яхшилаш. Ҳозирги кунда мамлакатимиз қишлоқ хўжалигида инновациявий фаолиятга инвестициялаш учун фойдаланиладиган асосий молиялаштириш манбалари қуйидагилар: 1.Шахсий маблағлар ҳисобига ташкил топган молиявий ресурслар: • даромадлар (товар ва илмий-техник маҳсулотни сотишдан, молиявий операциялардан олинган даромад);

• тушумлар (амортизацион ажратмалар, мулкни сотишдан тушумлар, мустаҳкам пассивлар, мақсадли тушумлар ва ҳ.к). 2.Бюджет ажратмалари: ¾ республика бюджети маблағлари (масалан, фан ва техникани ривожлантиришга йўналтирилган маблағлар); ¾ лойиҳани шаҳар ёки вилоят бюджетидан молиялаштирилиши. 3. Қайта тақсимот бўйича келиб тушувчи молиявий маблағлар: ¾ қимматли қоғозлар бўйича дивиденд ва фоизлар; ¾ тармоқ ва ҳудудий тузилмалардан келиб тушадиган молиявий маблағлар. 4. Кредит ташкилотлари ёки ташқи инвесторлар маблағлари: ¾ кредит инвестициялари; ¾ ҳомийлар маблағлари; ¾ маҳаллий ва халқаро жамғармалар, ҳамда илмийтехнологик ривожланиш дастурларининг маблағлари. Инновациявий лойиҳаларга, шахсий ва бюджет маблағларидан ташқари, инвестиция киритишнинг қуйидаги манбалари кенг тарқалган: ¾ тижорат инвестициявий банклари; ¾ инвестициявий ва венчур жамғармалари; ¾ инновациявий жамғармалар; ¾ илмий-тадқиқотлар ва технологияларни қўллаб-қувватлаш бўйича халқаро дастурлар; ¾ халқаро-хайрия жамғармалари. Аммо, инновациявий лойиҳани молиялаштириш манбаси қандай бўлмасин, у билан ишлаш лойиҳа бизнес-режасини таҳлил этишдан бошланади. Умумий тарзда олганда, инновация фаолиятини давлат томонидан тартибга солишда бизнес-режа – бу янги бизнесни яратиш ёки мавжуд бизнесни ривожлантириш режасидир. Бизнес-режада Ўзбекистон Республикасида инновацион фаолиятнинг ҳуқуқий асослари асосида хўжалик

фаолиятининг предмети, асосий мақсадлари, стратегияси ва йўналиши ифодаланган: ¾ нарх сиёсати, бозор сиғими ва тузилмаси, етказиб бериш, ташиш, товарларни қайта ишлаш ва суғурталаш шароитлари аниқланган; ¾ корхона даромади ва харажатларига таъсир этувчи омиллар ўрганилган бўлиши керак. Юқорида таъкидлаганимиздек‚ инновацион фаолиятни давлат томонидан тартибга солишда хориж тажрибасини ўрганганимизда модомики сўз иқтисодий ўсиш ҳақида борар экан бу борада халқаро иқтисодий назарияда таниқли бўлган Кейнсчилик ва классик мактаб вакилларининг назарий ғоялари эътиборга молик. Хусусан, иқтисодий ўсиш моделининг йирик намояндаларидан бири Дж.Кейнис иқтисодий ўсишнинг барқарорлигини таъминлашда даромад, истеъмол, жамғариш ва инвестиция даражаси инновацион фаолиятни қўллаб-қувватланишда муҳим иқтисодий омиллардан эканлигини таъкидлайди. Унинг таълимотига кўра мамлакатда иқтисодий ўсишни таъминлашда қайд этилган омиллар ичида айниқса инвестиция асосий роль ўйнайди. Мамлакатда инвестиция даражасининг ортиб бориши нафақат қишлоқ хўжалигида иқтисодий ўсишга‚ балки унинг барқарорлигини таъминлашга ҳам ижобий таъсир кўрсатади. Ушбу масала юзасидан иқтисодий назариячиларнинг таълимотига эътибор қаратадиган бўлсак Дж. Кейнис мамлакатда иқтисодиёт пасайишининг олдини олиш ва ишсизлик даражасини пасайтиришдаги давлатнинг аралашувини зарурлигини таъкидлайди. Бунда давлатнинг аралашуви мамлакатда талабни тартибга солиш орқали, яъни ялпи истеъмол ҳажмини оширишга қаратилиши зарур бўлади. Бозор иқтисодиёти шароитида иқтисодиётни бошқаришга давлатни аралашуви хусусида қатор мулоҳазали ҳолатлар мавжуд. Хусусан, Р. Доребуш ва С. Фишер ҳукуматни иқтисодиётга аралашуви мамлакатни экологик тозалигини сақлаш, иқтисодиётда кредит, қимматли қоғозлар, пул

ва товар массаси кабиларни максимал даражаларини белгилаш ва улар устидан назорат қилишда кўрадилар. Ҳар қандай инновациявий лойиҳа муваффақиятли амалга ошиши учун давлат томонидан молиялаштирилиши лозим бўлади. Лойиҳалар давлат томонидан ва нодавлат ташкилотларининг грантлари асосида молиялаштирилиши мумкин. Ҳар бир лойиҳа аниқ номланиши ва қисқа аннотацияга эга бўлиши керак. Лойиҳада бажарувчилар сони, бажариш муддатлари (бошланиш ва тугалланиш йили), ҳар йилдаги молиялаштириш ҳажми кўрсатилади. Лойиҳа раҳбари ва асосий бажарувчилари, ҳамда молиялаштириш ва бажариш ташкилотлари тўғрисидаги ахборотга муҳим аҳамият берилади. Лойиҳа раҳбари ва асосий бажарувчилари тўғрисидаги ахборотда (ҳар бир кишига алоҳида) қуйидаги маълумотлар кўрсатилади: тўлиқ Ф.И.Ш., туғилган санаси, илмий даражаси, илмий даража берилган йил, илмий унвони, илмий унвон берилган йил, ташкилотнинг тўлиқ ва қисқартирилган номи, лавозими, илмий соҳаси (15тадан кўп бўлмаган таянч сўзлар), нашрларининг умумий сони, манзил маълумотлари ва лойиҳада молиялаштирувчи ва иш бажарувчи ташкилотларнинг тўлиқ ва қисқартирилган номлари (манзил маълумотлари, бюджет ҳисоб рақами, банк номи, раҳбар телефони ва бошқалардан ташқари) ёзилган бўлиши шарт. Кейинчалик, юқорида келтирилган бўлимларга асосан лойиҳа мазмуни ёзилади. Агарда лойиҳа танловда иштирок этадиган бўлса тегишли ариза расмийлаштирилади. Танлов шартлари оммавий ахборот воситаларида эълон қилинади. Молиялаштиришнинг бир йиллик умумий ҳажми, шу жумладан: – иш ҳақи (умумий ҳажмнинг 50 фоиздан кўп эмас); – иш ҳақи ажратмалари; – ускуна ва материалларни харид қилиш; – четдаги ташкилотлар хизматлари (шу жумладан нашриёт хизматлари); – хизмат сафари харажатлари;

– экспедициявий харажатлар; – устама харажатлар (умумий ҳажмнинг 20 %дан кўп эмас). Ишларни бажариш молиялаштирувчи ташкилот билан тузилган шартнома ва техник топшириққа мувофиқ ҳолда амалга оширилади. Инновациялар сифатида тегишли хўжалик юритувчи субъект учун янги бўлган ғоялар, предметлар, технологиялар ва хизмат қилиши мумкин. Инновация диффузияси – бу инновацион фаолият давлат томонидан тартибга солиниши шундай жараёнки, унинг воситаси ёрдамида инновация вақт мобайнида ижтимоий тизим аъзолари ўртасида коммуникацион каналлар орқали узатилади. Бошқача қилиб айтганда диффузия – бир марта ўзлаштирилган ва фойдаланилган инновацияни янги шароит ёки жойларда тарқатишдир. Инновацияларни кенг ёйиш – ахборот жараёни бўлиб, унинг шакли ва тезлиги коммуникацион каналларнинг қуввати, хўжалик субъектлари томонидан ахборотни қабул қилиш хусусиятлари, ушбу ахборотдан амалий фойдаланишга бўлган қобилияти ва ҳоказоларга боғлиқ. Чунки реал иқтисодий муҳитда фаолият юритувчи хўжалик субъектларининг инновацияларни излашга бўлган муносабати ва уларни ўзлаштириш қобилияти турлича бўлади. Реал инновациявий жараёнларда инновациялар диффузияси жараёнининг тезлиги турли омиллар билан аниқланади: а) қарор қабул қилиш шакли; б) ахборот узатиш усули; в) ижтимоий тизим ва инновация хусусиятлари. Инновация хусусиятларига қуйидагиларни киритиш мумкин: • анъанавий қарорларга нисбатан устунликлари; • мавжуд амалиёт ва технологик тузилмага мос тушиши; • мураккаблиги, жорий этиштажрибаси ва б; Шу билан бирга, мамлакатимизда соҳага ихтисослаштирилган “Эко Энергия”, “Интеллект Диалог”, “Чигатай инвест” каби ўнлаб корхоналар

фаолият кўрсатмоқдалар. Ҳозирги кунда хорижий бир қатор ахборот технологиялари мавжудки, улар давлат томонидан муаммо ечилиши даражасини анча кўтариш имконини беради. Бошқарувнинг мавжуд услуб ва воситаларидан фойдаланиш, қуйидаги функциялар бажарилишини расмийлаштириш имконини беради: • лойиҳа мақсадини аниқлаш ва уни асослаш; • оралиқ мақсад ва босқичларни ажратган ҳолда лойиҳани бажарилиш муддатларини белгилаш ва лойиҳани амалга ошириш графигини ишлаб чиқиш; • автоматлаштирилган лойиҳалаштириш услубларини қўллаш; • зарурий ҳисоботларни автоматлаштирилган расмийлаштириш билан лойиҳани бажариш устидан назорат ўрнатиш; • давлат томонидан тартибга солинишида расмийлаштириш учун автоматлаштирилишга мойиллиги лойиҳани тузилмалаштиришни кўрсатиши лозим. Бунда мумкин бўлган таваккалчиликларни ҳисобга олган ҳолда зарурий молиялаштириш ҳажмларини аниқлаш бўлган лойиҳа концепциясини ишлаб чиқиш энг мураккаб босқич ҳисобланади. Бу ерда давлат томонидан инновациявий фаолият натижаларини, унинг иштирокчиларини субъектив тавсифларига боғлиқлиги максимал акс эттирилади. Одатда, инновациявий лойиҳа ғояси, лойиҳа мавзусига доир бўлган ахборотни таҳлил қилиш ва умумлаштириш натижасида пайдо бўлади. Бу ерда турли хил характердаги (иқтисодий, илмий, техник, ижтимоий ва ҳ.) ахборот блоклари ўртасида ассоциатив алоқаларни шакллантириш жараёни юз беради. Натижада, ишланмаларнинг истиқболлилиги тўғрисида субъектив тасаввур шаклланади. Инновациявий лойиҳа концепциясини давлат томонидан тартибга солинишида ишлаб чиқаришда қуйидаги асосий услублардан фойдаланилади: - лойиҳа мақсадларини аниқлаш услублари;

- мақсадларга эришиш йўллари таърифи ва таҳлилини расмийлаштириш услублари (мақсадлар дарахти, эксперт тизимлари, ижтимоий таҳлил ва ҳ.к); - концептуал лойиҳалаштириш услублари. Сўнгги йиллардаги ахборот технологияларининг ривожланиши «data mining – маълумотлардан билим олиш» йўналиши пайдо бўлишига олиб келди. Ушбу йўналиш инновациявий лойиҳа ғояси пайдо бўлиши жараёнини рағбатлантириш қобилиятига эга бўлган инструментал воситаларни яратишга имкон беради. Ҳозирги кунда data mining услублари қабул қилинган қарорларни қўллабқувватлаш тизимини барпо этишда қўлланилади. Биринчи қарашда кўриб бўлмайдиган қонуниятларни аниқлаш мақсадида, ахборотларнинг катта массивларини қайта ишлаш йўналиши бўйича мазкур ёндашувнинг ривожланиши, фойдаланувчига эса инновациявий фаолиятнинг давлат томонидан тартибга солинишида истиқболли йўналишларини кейинчалик таҳлили учун, таклиф этадиган ахборот тизимлари пайдо бўлишини прогноз қилиш имконини беради. Инновациявий лойиҳани давлат томонидан тартибга солинишини муваффақиятли амалга оширишнинг асосий шартлари сифатида қуйидагиларни таъкидлаш мумкин: ¾ лойиҳанинг предмет соҳаси, бошланғич шароитлар ва чекланишлари расмий ифодасини ўз ичига олган, бизнес-режа мавжудлиги; ¾ мезонлар танловини асослаш, ресурслар тақсимотини оптималлаштириш ва батафсил – молиявий режа ишлаб чиқишни ҳисобга олган ҳолдаги муқобил вариантлар таҳлили; ¾ ижтимоий омилни ҳисобга олиш бўйича таклифлар. Давлат томонидан инновациявий лойиҳанинг таҳлили босқичида, лойиҳанинг илмий ва техник даражасини, уни бажариш имкониятлари ва самарадорлигини баҳолаш зарурияти пайдо бўлади. Инновациявий лойиҳаларни баҳолаш жараёнлари хилмахил, улар доимий тарзда такомиллашади ва оптималлаштирилади. Бунда экспертизанинг асосий мақсади – лойиҳанинг инвестициявий жозибадорлиги ва амалга

оширилишини аниқлашдир. Эксперт баҳоси, лойиҳанинг илмий-техник таркиби таҳлили, муаллифлар жамоасининг бошқарув салоҳияти ва лойиҳа маҳсулотига бўлган бозор талаби асосида берилади. Конкурс танловида экспертиза таққослама таҳлили асосида амалга оширилади. Экспертиза асосан қуйидаги учта босқичда амалга оширилади: 1.Келиб тушган лойиҳаларни эксперт кенгаши томонидан бошланғич кўриб чиқилиши; 2.Экспертлар томонидан ҳар бир лойиҳа рейтинги аниқланиши; 3.Эксперт кенгаши томонидан ҳар бир лойиҳа бўйича хулоса чиқарилиши. Инновациявий лойиҳани илмий изланишлар ва фундаментал тадқиқотлар тайёрлаш босқичининг натижаси бўлиб лойиҳа бизнесрежаси хизмат қилади. Унинг асосий функцияларидан бири – лойиҳани амалга ошириш босқичини молиялаштиришни таъминлашдир. Инновациявий лойиҳани тайёрлаш босқичидан уни амалга ошириш ва тизимли моделлаштириш босқичларига ўтиши, техник ва ташкилий-молиявий характерга эга бўлган кўп сонли муаммоларни ҳал этишни талаб қилади. Инновацион фаолиятни давлат томонидан тартибга солишда тизимли лойиҳалаштириш босқичидаги масалаларни ечиш учун қуйидаги услублардан фойдаланилади: ¾ тузилмавий ва иерархик декомпозиция услублари; ¾ композицион тузилмавий моделларни барпо этиш услублари; ¾ тузилмавий моделларда масалаларни ечиш услублари; ¾ лойиҳаларни амалга ошириш жараёнларини моделлаштириш услублари; ¾ моделлар тизимларини барпо этиш услублари; ¾ календар режалаштириш услублари; ¾ функционал-қиймат таҳлили, таваккалчиликни ҳисобга олиш, ишончлилик ва бошқа услублар; ¾ сифатни бошқариш услублари;

¾ таваккалчиликни бошқариш услублари;  техник таҳлил ва лойиҳалаштириш услублари. Лойиҳани амалга ошириш босқичида қуйидаги услублардан фойдаланилади: ¾ иш, вақт, ресурслар, қийматнинг тезкор режалаштириш услублари; ¾ лойиҳа мониторинги услублари (ҳисобга олиш, назорат, ишлар ва кўрсаткичлар динамикаси таҳлили); ¾ лойиҳани ривожланиш прогнози ва тартибга солиш; ¾ харажатларни назорат қилиш услуби; ¾ захираларни бошқариш услуби; ¾ ўзгаришларни бошқариш услуби; ¾ лойиҳани амалга ошириш босқичидаги лойиҳавий таҳлил услуби; ¾ лойиҳа самарадорлиги таҳлили услублари. Лойиҳани амалга ошириш бўйича ишларни тузилмалаштиришда, лойиҳани ташкил этиш босқичини алоҳида ажратиш мақсадга мувофиқ. Лойиҳани ташкил этиш босқичидаги асосий ишлар қуйидагилардан иборат бўлади: ¾ бажарувчилар жамоасини шакллантириш ва улар ўртасида функцияларни тақсимлаш; ¾ ресурсларни тақсимлаш, шу жумладан ваколатларни ҳам; ¾ зарур бўлганда ташкилий тузилмаларни лойиҳалаштириш (қайта лойиҳалаштириш) ва лойиҳани амалга ошириш инфратузилмасини шакллантириш; ¾ лойиҳани молиялаштириш масаласини ечиш; ¾ зарур бўлган рухсат берувчи ҳужжатларни (лицензиялар, сертификатлар ва ҳ.к). Шуни ҳам таъкидлаб ўтиш лозимки, лойиҳа ҳаётий циклини ташкил этувчи ишлар таркибида, юқорида санаб ўтилганлар жуда ҳам паст даражада таҳлил ва лойиҳалаштиришнинг расмий услублари ёрдами билан таъминланган бўлиб, кўпинча ижодий ёндашувни талаб қилади. Давлат ўз

зиммасига инновацион жараённи муҳим ресурслари бўлмиш – илмий билим ва ғоялар билан таъминлаш функциясини олади. Шунинг билан, хорижда жаҳонни етакчи мамлакатларида фанни қўллаб – қувватлаш борасида давлат сиёсатларини мақсадлари қуйидагилардан иборат: • давлат иқтисодиётини ривожланишига фан ва техникани улушини ошириш. Чет мамлакатларида иқтисодий ўсишни 90 фоизи фан-техника тараққиётининг ҳисобига тўғри келади. Россияда эса 5 фоиздан паст (1990 йилларда бу улуш 65 фоизгача кўтариларди); • материалли ишлаб чиқариш соҳасида тараққиёт ўзгаришларини таъминлаш; • жаҳон бозорида миллий маҳсулотларни ракобатбардошлигини ошириш; • мамлакатни хавфсизлигини ва мудофаа қобилиятини кучайтириш; • экологик аҳволни яхшилаш; • ташкил топган илмий мактабларни сақлаб қолиш ва ривожлантириш. Юқорида санаб ўтилган мақсадларни қуйидаги принциплар асосида амалга ошириш мумкин: • илмий ва илмий-техник ижодкорликни эркинлиги; • интеллектуал мулкни ҳуқуқий ҳимояси; • илмий, илмий-техник фаолиятни ва таълимни интеграциялаш; • илмий ривожланишни керакли йўналишларида ресурсларни концентрациялаш.

Қишлоқ хўжалигида инновацияларнинг хориж тажрибалари Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг мамлакатимиз парламенти – Олий Мажлисга тараққиётимизнинг янги босқичи бўлган 2017 йилда амалга оширилган асосий ишлар якуни ва Ўзбекистон Республикасини 2018 йилда ижтимоийиқтисодий ривожлантиришнинг энг устувор йўналишларига бағишланган Мурожаатномасида келтирилганидек, “Шу нуқтаи назардан, давлатнинг инновацион янгиланиш дастурини шакллантириш, инновация ва инвестициялардан самарали фойдаланадиган янги авлод кадрларини, янги сармоядорлар синфини тайёрлаш ўта муҳим аҳамиятга эга. Бунинг учун Ўзбекистонни технологик ривожлантириш ва ички бозорни модернизация қилиш бўйича кучли миллий ғоя, миллий дастур керак. Ушбу дастур Ўзбекистонни жаҳондаги тараққий топган мамлакатлар қаторига тезроқ олиб чиқишга имкон яратиши лозим”. АҚШ, Германия, Италия, Испания, Япония, Хитой, Жанубий Корея, Ҳиндистон ва шу каби давлатлар тажрибалари етакчилик қилмоқда. Кейинги йилларда бу тажриба Осиё мамлакатларида ҳам амалиётда қабул қилинмоқда. Шу жумладан Ўзбекистонда ҳам салмоқли тажриба тўпланган бўлиб, илмий ва экспрементал тадқиқотлар олиб борилмоқда, Президентимиз 2013 йил 1 мартда “Муқобил энергия манбаларини янада ривожлантириш чоратадбирлари тўғрисида” ги фармони ноанъанавий энергия ресурслари, жумладан қуёш энергиясидан фойдаланиш учун кенг имкониятлар эшигини очиб берди ва шу асосда Тошкент шаҳрида Халқаро қуёш энергияси институтиниг ташкил қилиниши, соҳада олиб борилаётган ислоҳотларнинг мантиқий давоми бўлди. Бошқача қилиб айтганда халқаро қуёш институти олимларимиз томонидан яратилган инновацион ишланмаларни, шунингдек, чет элнинг илғор ишланмаларини технологиялар трансферлари орқали арзонлаштирилган ҳолда бозорбоп саноат бозор намунаси даражасига олиб чиқиб, унинг тўлиқ конструкциявий технологик ҳужжатларини тайёрлашда фаол қатнашади. Шуни таъкидлаш керакки, АҚШ ва Япония давлатларида

фанни молиялаштириш соҳасида юзага келган қуйидаги тенденцияни таъкидлаш керак. Европа давлатлари ва Россиядагидан фарқли ўлароқ (бунда изланишларни молиялаштириш бутун жараён бўйича ўтказилади). Инновацион ривожланишига қараб мамлакатларни 4та категорияга ажратиш мумкин: 1. Инновацион ривожланишда лидер мамлакатлар (АҚШ, Германия, Дания, Швеция, Финляндия). Юқори даражада 2. Инновацион ривожланишга эътибор кучайиб бораётган мамлакатлар (Австрия, Бельгия, Кипр, Эстония, Франция, Ирландия, Люксембург, Нидерланды, Словения и Великобритания). Ўрта даражада. 3. Инновацион ривожланишга эътибор суст мамлакатлар (Хорватия, Чешская Республика, Греция, Венгрия, Италия, Мальта, Польша, Португалия, Словакия, Испания). Ўрта даражадан паст. 4. Чекланган инновацион ривожланишдаги мамлакатлар (Болгария, Латвия, Литва ва Румыния). Жуда паст даражада. Иқтисодий ривожланган мамлакатлар инновацион ривожланиши моделларининг уч тури фарқланади: 1. Фанда пешқадамликка, илмий ишлаб чиқариш жараёнининг барча босқичларини қамраб оладиган, қоида тариқасида, илмийинновацион имкониятларнинг мудофаа секторидаги улуши анча катта бўлган кенг кўламли мақсадли лойиҳаларни амалга оширишга қараб мўлжал оладиган мамлакатлар (АҚШ, Англия, Франция). 2. Инновацияларни тарқатиш, қулай инновацион муҳитни яратиш, иқтисодиёт структурасини оқилоналаштиришга қараб мўлжал оладиган мамлакатлар (Германия, Швеция, Швейцария). 3. Инновацион инфратузилмани ривожлантириш, жаҳон илмийтехника тараққиёти ютуқларига таъсирчанликни таъминлаш, фан ва технологиялар

соҳасида турли секторларнинг ҳаракатларини мувофиқлаштириш йўли билан инновацияларни рағбатлантирувчи мамлакатлар (Япония, Жанубий Корея). АҚШ ва Японияда кўпгина билим соҳаларини ривожлантиришда асосий деб топилган ишлар молиялаштирилади. • илмий ва илмий-техник фаолиятни ишчи фаоллигини рағбатлантириш; • халқаро илмий ҳамкорликни ривожлантириш. АҚШ конгресси 1979 йилда “Илмий-техник инновациялар тўғрисидаги Миллий далолатнома” қабул қилдилар. Унда илмийтехник инновациялар бўлиб асосий савол сифатида АҚШни иқтисодий, экологик ва ижтимоий ривожланиши деб кўрсатилган. Инновация стратегияси савдо дефицити, жаҳон бозорида рақобатни ютиб келиш, доллар курсини бир маромда ушлаб туришни кўрсатади. Германияда ҳам давлат миқёсида инновациялар барча ижтимоий касалликлар билан курашишда асосий аҳамиятга 1940–1950 йилларда инновацияларга бўлган стратегик йўналишлар айрим фирмаларга оид тўғри келган, 19701980 йилларда эса инновациялар бутун миллатларни иқтисодий сиёсати бўлиб, бу сектор тармоқларини юқори экспорт потенциалини қўллаб-қуватлашда давлат манфаатдордир. Давлат ташкилотларига нисбатан давлат фаол аралашув стратегиясини, қолганига эса децентраллашган бошқарув стратегиясини қўллайди (Швеция). Россияда инновацион ривожланган мамлакатлар учун давлат сиёсати даражасига кўтарилган. 1980 йиллар охирида Ғарбда “критик технологиялар” концепцияси ривож топди. “Критик технологиялар” – бу мамлакатни ижтимоий-иқтисодий ривожланишида катта аҳамиятга эга бўлган йўналишлардир. Масалан, буларга атом энергетикаси, ахборот-телекоммуникация системалари, генлар инженерияси, тоғруда ва техноген хом-ашёни чуқур қайта ишланиш технологиялари кирадилар. Бу илмий йўналишлар давлатнинг катта кўмагидан фойдаланишадилар, 1995 йили Россияда давлат миқёсида мамлакатни илмий-техник ривожланиш йўналишлари аниқланган.

Информатизациялаш (телекоммуникация, электроника, ахборот технологиялар), энергетика, табиий ресурслар ва уларни қайта ишланиши, биотехнологиялар, янги материаллар ва кимёвий маҳсулотлар, транспортдир. Ҳар хил давлатларда инновацион фаолиятларни қўллабқувватлашда қуйидаги кўмак даражаси ва шаклларига кўра фарқланадиган қуйидаги стратегияларга суянишади: • фаол аралашуви стратегияси; • децентриал бошқарув стратегияси; • аралаш стратегияси. Фаол аралашуви стратегияси мақсади илмий, илмий-техник ва инновацион фаолиятни давлат томонидан миллий хўжаликни иқтисодий ўсишини аниқловчи бош стратегияси деб тан олинганлигидир. Давлат ўз зиммасига кўпгина лойиҳа ва дастурларни ташкиллаштириш ва молиялаштиришни олади, ҳамда уларни қўллаш миллий иқтисодиётни (Япония, Франция, Нидерландлар) ривожланишига салмоқли улушини қўшишдир. Децентрлашган бошқарув стратегияси ўзида илмий ва инновацион сферада давлатни иштироки мурракаброқ механизмини очиб беради. Давлат бу стратегияда ҳам муҳим роль ўйнаб, шунинг билан бирга фаол аралашув стратегиясига характерли қаттиқ директив алоқаларни йўқлигидир. Бу ерда биринчи ўринга илмий ташкилотлар ва саноат фирмалари чиқишмокда, бунда давлатнинг роли зарур ҳуқуқий, иқтисодий ва бошқа шароитларни (АҚШ, Буюк Британия) яратишдан иборатдир. Аралаш стратегия иқтисодида асосий қисмни давлат сектори ташкил топган давлатларда қўлланилади. Фаолиятни давлат томонидан қўллаб- қувватлаш борасидаги ҳолат қуйидаги сабабларга кўра ёмонлашган: • ҳарбий ишлаб чиқариш конвенцияси сиёсатини қўллаши мудофаа корхоналаридаги фуқароларга мўлжалланган маҳсулотлари бўйича инновацион фаолиятини салмоғли ўсишини йўқлиги ҳарбий инновацион фаолиятни қисқаришига олиб келди;

• ўзининг ихтироларига ва “ноу-хау” ларига қўлланилишини топа олмаслиги, ҳамда ҳаётни паст даражаси “ақл” ни чет элларга оқиб кетиши оммавий ҳолатга олиб келди; • давлат томонидан ихтироларни патентлашга маблағ ажратмаслиги, патентга бўлган эҳтиёжларни камайишига олиб келади; • корхоналарни инновацион фаоллигини пастлигини сабаби қилиб корхоналарнинг инновацион фаолиятини рағбатлантирувчи ўйлаб чиқилган солиқ сиёсатини йўқлигидир; • фундаментал ва қўшимча фаннинг фаоллигини секин аста пасайиши. Шунга қарамасдан, иқтисодий чўкишни оғир шароитида давлат илмий- техник ва инновацион фаолиятни қўллаб-қувватлаш мақсадида чоралар кўрмоқда. Давлат асосий фондлар тезкор амортизацияси орқали, солиқ имтиёзлари орқали инновацион фаолиятни тўғрилашни айрим чораларини қўллайди. Имтиёзли солиқ солиш солиққа тортилаётган базани қисқартирилиш йўли билан амалга оширади, ҳамда солиқ ставкаларини камайтириш, яъни солиқ тўловларини чегириш орқали амалга оширилади. Фан билан шуғулланувчи давлат органлари қаторига қуйидагилар киради: • Президент аппаратидаги фан ва таълим бўлими; • Президент қошидаги фан-техника сиёсати бўйича кенгаши; • Фан, маданият ва таълим бўйича Кенгаш Комитети; • Фан, маданият ва таълим бўйича Олий мажлис Давлат кўмитаси; • Олий таълим вазирлиги. Давлат фан-техника фаолиятини бошқаришни давлат ва федерал илмий- техник дастурлари орқали амалга оширади.

Адабиётлар : 1. K аримов И . А . Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида . – Т .: Ўзбекистон , 1995, 273 бет . 2. Каримов И . А . Қишлоқ хўжалиги тараққиёти - тўкин ҳаёт манбаи .– Т .: Ўзбекистон , 1998, 22 бет . 3. Каримов И . А . Иқтисодиётни эркинлаштириш ва ислоҳотларни чуқурлаштириш энг муҳим вазифа . – Т .: Ўзбекистон , 2000 йил . 4. Каримов И . А . Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида . – Т .: Ўзбекистон , 2011, 125 бет . 5. Каримов И . А . Жаҳон молиявий - иқтисодий инқирози , Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари . – Т .: Ўзбекистон , 2009, 56 бет . 6. Каримов И . А . Бош мақсадимиз – мавжуд қийинчиликларга қарамасдан , олиб бораётган ислоҳотларни , иқтисодиётимизда таркибий ўзгаришларни изчил давом эттириш , хусусий мулкчилик , кичик бизнес ва тадбиркорликка янада кенг йўл очиб бериш ҳисобидан олдинга юришдир . Ҳалқ сўзи , 2016 йил 16 январь . 7. Мирзиёев Ш . М . Т a нқидий т a ҳлил , қ a тъий т a ртиб - интизом в a ш a хсий ж a вобг a рлик – ҳ a р бир р a ҳб a р ф a олиятининг кунд a лик қоид a си бўлиши кер a к , Х a лқ сўзи , 2017 йил , 16 янв a р . 8. Мирзиёев Ш . М . Ризқ - рўзимиз бунёдкори бўлг a н қишлоқ хўж a лиги ходимл a ри меҳн a тини улуғл a ш , соҳ a ривожини янги босқичг a кўт a риш – a сосий в a зиф a миздир , Х a лқ сўзи , 10.12.2017 йил 9. Мирзиёев Ш . М . Ўзбекистон Республик a си Президенти Ш a вк a т Мирзиёевнинг Олий М a жлисг a Мурож aa тном a си , Х a лқ сўзи , 22.12.2017 йил Анискин Ю.П. Внутрифирменное планирование: Учебное пособие. – М.: МГИЭТ, 1994. – 130 с.

Похожие

Қишлоқ хўжалигида инновацион фаолиятнинг илмий асослари

Қишлоқ хўжалигида инновацион технологиялар маркетинги

Қишлоқ хўжалигида инновацион лойиҳалар ишлаб чиқиш

Қишлоқ хўжалигида инновацион технологияларнинг иқтисодий самарадорлиги

Қишлоқ хўжалигида инновацион фаолиятни бошқаришни такомиллаштирилиш