Қишлоқ хўжалигида инновацион технологиялар маркетинги - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Қишлоқ хўжалигида инновацион технологиялар маркетинги

Загружено в:

10.05.2023

Скачано:

0

Размер:

676 KB

Қишлоқ хўжалигида инновацион технологиялар маркетинги Режа: 1. Қишлоқ хўжалигида инновацион маркетингнинг ўзига хос хусусиятлари 2. Қишлоқ хўжалигида инновацион маркетинг турлари 3. Қишлоқ хўжалигида оператив ва стратегик маркетинг 4. Корхона бошқарувида инновациявий стратегияни танлашнинг асосий шартлари

Ўқув мақсади: Қишлоқ хўжалигида инновацион маркетингнинг ўзига хос хусусиятлари, инновацион маркетинг турлари ҳамда оператив ва стратегик маркетинг масалаларини ўрганишдан иборат. Таянч иборалар: Иннавацион маркетинг, агроинтеграцион жараён, интеграллашув, маркетинг бўлинмалари, концепция, истеъмол саватчаси, бозор, сигмент, маркетинг стратегияси, идентификациялаш, наватор, воситачи, агентлар, рақобат, иннавацион жараён, талаб қонуни, стандарт, сифат, нарх, бозор сегменти, реклама, техник тараққиёт, маънавий эскириш, жойлаштириш, рақобатдошлик, баҳолаш объекти, баҳолаш мезони, ахборотни йиғиш. Қишлоқ хўжалигида инновацион маркетингнинг ўзига хос хусусиятлари Мамлакатимизда олиб борилаётган ислоҳотлар аграр тармоқда ҳам ўз самарасини бера бошлади. Кейинги йилларда пахтачилик, ғаллачилик, чорвачилик, боғдорчилик ва бошқа соҳаларда улкан ютуқлар қўлга киритилаяпти. Тармоқда барча масалаларда хорижий инвесторларга кенг имкониятлар яратилаётганлиги, агроинтеграцион жараёнларнинг тўғри ташкил этилганлиги бунда бош омил бўлаяпти. Қишлоқ хўжалигида маркетинг инновацияси бу маҳсулотларнинг дизайн ва қадоқланишида жиддий ўзгаришлар, маҳсулотларни сотиш ва тақдимот қилиш, уларни бозорларга танитиш ва олға силжитиш бўйича янги усублардан фойдаланиш, янги нарх стратегияларини шакллантиришдан иборат. Республикамизда бозор иқтисодиётига ўтишнинг аниқ йўллари белгилаб берилган. Бугун бу жараён қишлоқ хўжалигида ҳам жадал давом этмоқда. Фермерлик ҳаракати, улар етиштирган ҳосилнинг белгиланган режадан қолган қисмига ўзи тасарруф қилиши, қайта ишлаш корхоналари билан шартнома асосида иш олиб бораётгани бунга мисол бўла олади.

Истиқлол йилларида мамлакатимизнинг жаҳон бозорига интеграциялашуви кенг суръатлар билан амалга оша бошлади. Хориждан энг замонавий асбоб-ускуналар олиб келинди. Пойтахтимиз Тошкент ва бошқа шаҳарларимизда йирик халқаро ярмаркалар ташкил этилди. Жумладан, мебелсозлик, қоғоз ишлаб чиқариш, полиграфия саноати ярмаркалари тезда ўз самарасини берди. Айниқса, ҳар йили ўтказилаётган пахта ярмаркалари кўпчиликда катта қизиқиш уйғотмоқда. Илгари ўзбек пахтасини харидорлари Ливерпуль биржасига боришга мажбур эди. Ҳатто ён қўшниларимиз ҳам ўша ерга бориб биз билан шартнома тузарди, энди эса Тошкентнинг ўзида бу имконият яратилди. Энг асосийси ўртада даллол йўқ. Масаланинг яна бир томони, ушбу ярмаркалар туфайли деҳқонларимиз, ишлаб чиқарувчиларимиз, ўзларига керакли техника ва технологияларни сотиб олиш учун мамлакатимизнинг ўзида шартномалар тузиш имконига эга бўлди. Натижада юртимиз йилдан йилга хом-ашё базасидан тайёр маҳсулот ишлаб чиқарадиган мамлакатга айланиб бормоқда. Шу жумладан инновациялар маркетинги концепцияси бутун маркетинг хизмати, бозорни тадқиқот қилиш ва корхонанинг рақобат стратегиясини қидириб топишнинг асосий йўналиши бўлади. Инновацияларни қидириб топишнинг бошланғич босқичида маркетинг бўлинмаларининг биринчи даражали вазифасини бажариш: 1. Талаб ва рақобат даражаси; 2. Харидорнинг хулқи ва унинг афзалликларининг динамикаси; 3. Рақобатлашувчи маҳсулотларнинг мавжудлиги ва янгиликлар бозорида рақобатлашиш имкониятини ўрганишдан иборатдир. Маркетинг стратегияси, бозорнинг таҳлили ва оператив маркетинг қуйидаги 6 принципли босқичлардан иборат бўлади: ¾ умумиқтисодий таҳлил; ¾ иқтисодий ҳолатнинг таҳлили; ¾ бозорни махсус тадқиқот қилиш;

¾ янгиликни кириб бориш стратегиясини ишлаб чиқиш; ¾ маркетингнинг оператив тадбирлари; ¾ маркетинг харажатлари ва унинг даромадларни баҳолаш. Маркетинг концепциясидан шу нарса келиб чиқадики, инновацион маркетинг замонавий тушунишда бизнеснинг стратегияси, фалсафаси, бошқарув тадбирлари, вазифалари ва методологик асосининг ягоналигидан иборатдир. Кўпгина кичик ва ўрта фирмалар ўзларининг маркетинг хизматларига эга бўлишга имкониятлари йўқлиги сабабли мутахассислар маслаҳатлари, кўргазмаларига бориш, каталогларни ўрганиш, харидорлар билан бевосита алоқани кенгроқ қўллашлари керак. Ишлаб чиқарувчи ва харидор ўртасидаги доимий тескари алоқага асосланган маркетингнинг мажмуавий тури («Маркетинг мира») хатарни пасайтиришнинг энг муваффақиятли йўли бўлиши мумкин. Тадбиркор харидорларни унинг муҳити, хулқи, истаклари, англаб етолмаган бутун турли туманлигига кўникиши керак. Нафақат маҳсулотнинг турли туман навларини ишлаб чиқариш, балки бир вақтда ҳаракатларни янгиларини ўрнини алмаштирувчи ва сиқиб чиқарувчи модификацияларни тезроқ илгари суриш мақсадида ўз маҳсулотини муддатидан олдин маҳаллий эскириши тактикасини яратишга жамланиши керак. Янгиликка талабга муносабатга эга макроиқтисодий омиллар, шу жумладан аҳоли, уни ўсиш суръатлари, аҳоли жон бошига даромад ва истеъмол, истеъмол нархларининг индекси, «истеъмол саватчаси», инфляция суръатлари умумиқтисодий таҳлилга имкон берадилар. Бундан ташқари бунга юридик ва институционал шароитларни ўрганиш, ҳамда бундай маҳсулотнинг импорти ва экспорти, квоталаштириш, стандартлар бўйича чеклашлар, мажбуриятлар, солиқлар ва субсидиялар билан боғлиқ қонунчилик амалиёти ҳам киради. Бунга бундай маҳсулотни миллий ишлаб чиқаришнинг мавжуд даражаси, импортнинг мавжудлиги ва имконияти, экспортнинг мавжуд даражаси импортнинг ўрнини босувчи маҳсулотни

ишлаб чиқариш ва тўлдирувчи янгиликлар ҳақидаги маълумотларни таҳлил қилиш зарур. Иқтисодий ҳолатнинг таҳлили, аввало, умумҳолатли тенденциялар ва ҳолатни ташкил қилувчи омиллар (ХТО) ни тадқиқот қилиш билан боғланган. Иқтисодий ҳолат бу қайта ишлаб чиқаришнинг омиллари ва шароитларнинг бозорда намоён бўлиши ва уларнинг ташқи ва ички муҳит билан ўзаро алоқасининг шаклидир. Шундан келиб чиққан ҳолда, ХТО ҳолатининг ўзгариш динамикаси, унинг йўналиши ва ривожланиш суръатларини белгилаб берувчи, ҳаракатга келтирувчи кучдир. Масалан, муҳим макроомилларга давравий иқтисодий жараёнлар, хусусийлаштириш, солиқлар, бюджет, социал таъминот, амортизацион ажратмалар тизими, техника ва технологиялар соҳасидаги давлат сиёсати элементлари киради. (1- жадвал). 1-жадвал Молиялаштириш манбалари бўйича технологик, маркетинг ва ташкилий инновацияларга харажатлар, млрд сўм (2010-2016 йиллар) Кўрсаткичлар Йиллар 2010й. 2011й. 2012й. 2013й. 2014й. 2015й. 2016й. Технологик, маркетинг ва ташкилий инновацияларга харажатлар 264,4 372,6 311,9 4634,2 3757,4 5528,3 2571,4 Шу жумладан молиялаштириш манбалари бўйича: Ташкилотнинг ўз маблағлари 184,3 263,2 213,4 2501,5 1381,5 1251,8 1180,0 Хорижий капитал 48,3 24,9 39,9 1228,7 32,3 156,6 314,9 Тижорат банклари кредитлари 30,0 63,7 26,8 533,5 262,5 280,1 157,3 Бошқа маблағлар 1,8 20,9 31,7 370,6 2081,0 3839,7 919,1

Уларни бозор жараёнининг ҳар хил томонларига тегишли бўлганлар (талаб, таклиф, нарх омиллари) га, келиб чиқиши бўйича (иқтисодий, сиёсий, социал, илмий-техник ва ҳ.к.), таъсир қилиш йўналтирилганлигининг бошқарилиши, олдиндан айтилганлиги бўйича бўладилар. Ҳолатни ташкил қилувчи омиллар узоқ вақтли (ўн йилгача) ўрта муддатли (уч-беш йил) ва қисқа муддатли, ҳамда давравий, давравий бўлмаган, мавсумий бўлиши мумкин. Айниқса, товарлар бозорининг ҳолатини ажратиш керак. Масалан, макроиқтисодий омиллар кўпроқ даражада машинасозлик ва қурилишдаги ишлаб чиқаришга, мавсумий омиллар. Озиқ-овқатлар бозорига ва даромадлар даражаси истеъмол талаби товарлар бозори ва уй-жой қурилишига таъсир кўрсатадилар.Бу ҳолатни тадқиқотлар асосида бозорни тадқиқот қилишнинг тизими қўрилади, унинг асосий блоклари биринчи расмда чизмали равишда кўрсатилган. Бозор (идорали ва майдонли) ни тадқиқот қилиш бозорнинг мавжуд сиғимини, унинг фирмали тузилмасини, сегментларга бўлинишини, фойда меъёри динамикаси ва янгиликка ўхшаш маҳсулотларни сотилиши ҳажмини фаол баҳолашга асосланган. Маркетинг стратегияси учинчи босқичининг асосий жиҳати янгиликка нисбатан истеъмолчининг жавобини батафсил ўрганишга асосланган янги товарга талабни тадқиқот қилиш ва башоратлашдан иборатдир. Қишлоқ хўжалигида инновацион маркетинг турлари Инновацион маркетинг турлари саноати ривожланган мамлакатларда фирма ривожланишининг маркетинги концепцияси ўн йилликлар давомида фаҳрий ўринни эгаллайди, бунда таъкидлаш керакки, инновацион маркетингни илмий фан сифатида вужудга келиши фақат кейинги ўн йилликларга тўғри келади. Инновацион маркетинг тушунча сифатида инновацион маркетингдан кенгроқ, у ўз ичига ташкилотнинг вазифаси, тафаккурнинг фалсафаси илмий-

тадқиқотлар соҳаси, бошқарув услуби ва хулқни олади. Бу чекланган, мажбур қилинган новаторлик эмас, муносабатларнинг алоҳида тури ва ҳаттоки тўлиқ қабул қилинишидир. Инновацион маркетинг ижтимоий йўналтиришга, издошларга эга. Стратегик ва оператив ташкил қилувчилар унинг энг муҳим турлари бўлади. Стратегик инновацион маркетинг. Стратегик маркетинг тадқиқотлари асосига бозор ҳолатини кейинчалик бозор сегментларини ишлаб чиқиш, талабни ташкил қилиш ва шакллантириш, харидни моделлаштириш билан таҳлил қилинади. Тадбиркорлик фирмаси бошидан бозорни эгаллаш сегментлаштиришни кенгайтириш ва чуқурлаштириш ўзининг истеъмолчиларини яратишга қаратилиши керак. Бозорлар ва ташқи муҳит омилларини таҳлил қилишдан ташқари замонавий маркетинг нафақат бугунги куннинг истеъмолчиларини ўрганади, балки келажакда эҳтимол бўлганларини ҳам шакллантиради. Стратегик маркетинг корхонанинг маркетинг ва социология хизматлари ходимларининг истеъмолчиларнинг яқиндан алоқасига киритилган (анкеталар тўлдириш, телефон бўйича сўров, репрезентив танлоб олишлар ва ҳ.к.). Инновацион маркетингнинг қоидаларига мувофиқ янги товарни қабул қилиш қуйидаги босқичлардан ташкил топади: 1.Бирламчи хабардорлик. Истеъмолчи инновация ҳақида хабар топади, етарлича ахборотга эга эмас. 2.Товарни таниш. Истеъмолчи баъзи бир ахборотга эга, янгиликка қизиқади: янгилик ҳақида қўшимча ахборотлар (реклама, проспектлар, маълумотномаларни қидириши мумкин). 3.Янги товарни идентификациялаш. Истеъмолчи янгиликни синовдан ўтказиши ҳақида қарор қабул қилади. Истеъмолчи янгиликни ўзининг эҳтиёжлари билан таништиради. 4.Янгиликдан фойдаланиш имкониятларини баҳолаш.

5.Истеъмолчи инновация ва харид қилиш эҳтимоли ҳақидаги маълумотларни олиш мақсадида янгиликни синовдан ўтказади. 6.Тест натижалари бўйича янгиликни харид қилиш ёки яратишга инвестиция киритиш ҳақида қарор қабул қилиш. Амалда инновацияларни қабул қилмайдиган истеъмолчилар сони 16 %дан камроқ, «новаторлар» категорияларининг кам сонлилиги жамиятнинг фақат чекланган қисмида товар янгилигига юқори таъсирчанлик ва мойилликни кўрсатади. Қолганларнинг инновацион мойиллигини қимматбаҳо маркетинг ишланмаларини фаоллаштириш йўли билан ошириш мумкин. Бозор сегментининг асосий тавсиялари тўртта ўзаро боғлиқ ўзгарувчилар билан белгиланган: бозор ўлчами, мумкин бўлган нарх, техник самарадорлик талаблари ва вақт. Инновациявий маҳсулотларнинг кўпчилиги ўз самарадорлиги, нархи ва бозорда биринчи марта пайдо бўлиш санаси бўйича фарқ қилувчи шаклларда таклиф этилиши мумкин. Муайян бозор сегменти техник самарадорликнинг қандай даражасини талаб этишини тўғри аниқлаш муҳим аҳамият касб этади, чунки илмийтехник ходимлар доимо ўз янги маҳсулоти кўрсаткичларининг юқори даражада бўлишига интиладилар, бу техник ғояларга олиб келган ҳолда, истеъмолчиларнинг реал талабларини ҳисобга олмаслиги мумкин. Бундан ташқари, бу ИТТКИ ва ишлаб чиқариш харажатларини ошишига, маҳсулотни ишлаб чиқариш вақтининг узайишига олиб келиши табиий. Буларнинг барчаси маҳсулотнинг даромадлилик салоҳиятини пасайишига сабабчи бўлади. Таъкидлаш керакки, инновациянинг характери уни қабул қилиниш суръатларига тўғридан тўғри боғлиқ. Инновациянинг баъзи бир турлари айнан бир кунда оммавий бўлиб кетади, айримларига эса бунинг учун узоқ вақт талаб қилинади. Инновацияни қабул қилиниши суръатларига бешта таъриф таъсир кўрсатади:

¾ усулларнинг ворислиги ва бирга бўла олишлиги, янги қабул қилинган истеъмол бойлиги ва инновация истеъмолчиларининг тажрибасига мос келиши даражаси. Масалан, бухгалтерия ҳисоби, ҳисоблаш техникасини инновацион қўллаш учун дастурий маҳсулотларнинг муваффақияти тизимни истеъмолчиларнинг психологияси ва одатларига, турғун ишчи тартиби ва психологик стрессни камайтириш имкониятига мослашишга боғлиқ; ¾ мураккаблик, яъни унинг моҳияти ва татбиқ этиш тамойиллари ҳамда фойдаланишдан фойдани тушунишнинг нисбатан қийинлиги; ¾ инновацияни татбиқ этиш жараёнини бўлинувчанлиги, яъни янгиликни босқичма-босқич киритиш ва натижани аста-секин баҳолаш имконияти. ¾ коммуникацион кўргазмалилик, яъни инновацияни қўллашдан фойдалилик ва фойдани тушунарли баён қилиш имконияти. Бу жиҳатдан қуйидагиларни таъкидлаш керакки, фойдалилигини миқдоран (моддий) баҳолаш мумкин бўлган инновациялар кўпинча умуман ишлаб чиқариш тизимини фаолият юритишини сифатли яхшилашга қаратилган инновацияга нисбатан амалда кейингиларнинг объектив ва субъекти фойдалилиги ғоятда каттароқ воситали самара олиб келиши мумкин бўлса ҳам, биринчи қарашда ўзига жалб қиладигандек кўринади. Инновацияларни бозорга татбиқ этиш учун зарур умумий хусусиятларидан ташқари истеъмолчи учун сифатнинг аниқ кўрсаткичлари: конструкторлик таърифлари, дизайн истеъмолчилик хусусиятлари, фойдаланиш имкониятлари, қулайлик ва албатта, нарх катта аҳамиятга эга. Янги товарга талабнинг башорати бозор иштирокчилари ва уларнинг фаолияти ўртасидаги ўзаро алоқаларни тизимли тадқиқот қилишга асосланган. Бозор иштирокчилари: харидорлар, сотувчилар, савдо агентлари, воситачилар, брокерлар, имижмейкерлар, реклама агентликлари маркетинг тизимининг элементлари бўлади. Янгиликни ишлаб чиқарувчилар ва унинг якуний истеъмолчилари ўртасида вазифавий ўзаро алоқани ўрнатиш бозорни тадқиқот қилишнинг муҳим элементи ҳисобланади.

Аммо тизимли таҳлилда рақобат шакллари, усуллари ва даражасини, эҳтимоли бўлган рақибларнинг хулқини таҳлил қилиш марказий рол ўйнайди. Бозорнинг барча иштирокчилари ҳулқини башорат қилиш ва рақиблар ҳаракатларини баҳолаш янги товарни олдинга ҳаракатлантириш ва унга талабни шакллантиришда ҳал қилувчи бўлади. Демак, янгиликни бозорга кириб бориши стратегиясини ишлаб чиқиш товарнинг янгилиги даражаси, бозордаги рақобатнинг тури ва новатор фирма рақобат афзалликларининг даражасига боғлиқдир. Ишлаб чиқарилаётган товарнинг тубдан янгилиги, уни тайёрлаш технологияси янгилик яшаш даврининг бошланғич босқичларида фирманинг якка ҳокимлиги ҳақида гапиришга имкон беради. Тубдан янги маҳсулотга талабни шаклланиши иккита ҳал этувчи жиҳатлари билан боғлиқ: бир томондан янгиликка талабни йўқлиги, янгилик ишлаб чиқарувчининг инновацион якка ҳокимлиги. Бу ҳолда инновацион якка ҳокимлик ва фойдани катталаштириш шароитларида талабни шакллантирувчи тадбирлар тизимидан ташкил топган креатив характерга эга бўлади. Бу жараёнлар рақибларни фаолиятлари, рақобат курашини кенг ёяди, ўрнини босувчи товарлар, модификацияланганлар, такомиллашганларни ва имитация қилинганларни яратилиши эҳтимол бўлган натижа бўлади. Янги товардан юқори фойда олиш сармояни ишда қўллашнинг янги соҳаларини қидириб топишни рағбатлантиради, сармояни фойдалироқ соҳаларга оқиб келиши содир бўлади, у монополиялар ва рақобатлашувчи гуруҳларнинг ортиқча сармояларни, ҳамда кичик ва ўрта сармояларни ҳаракатланиши билан бирга бўлади. Рақобат ташқи муҳитнинг етакчи кўрсаткичларидан биридир. Менежернинг биринчи даражаси васифаси ўзининг фирмаси ва рақиб фирмаларининг рақобатбардошлигини солиштирма таҳлилидир. Пировардида рақобат курашининг муваффақиятини корхонанинг ички муваффақиятлари ва уларнинг ташқи омиллар билан ўзаро алоқалари белгилаб берадилар.

Корхона рақобат ўринлари таҳлилининг натижалари ҳар хил усуллар билан текширилиши мумкин: ҳам миқдорий ва ҳам сифатлилик кўрсаткичлари (масалан, бозорда эгаллаган жой) ни таққослаш асосида. Фаолиятнинг афзалликлари ва камчиликларини баҳолаш фирманинг бундан кейинги стратегиясини ишлаб чиқиш ва бозор ҳолатини башоратлаш учун асос бўлади. Бундан ташқари, таҳлил натижалари менежерларнинг ўз фирмасининг камчиликларини бартараф этиш ва рақибни нейтраллаштиришга қаратилган оператив ишнинг асоси бўлади. Корхона рақобатбардошлигини баҳолаш фирмани бундан кейинги ривожланишининг заифлигини ҳисобга олиш билан башоратлашга имкон беради. Шуларга мувофиқ инновацияларга бўлган талаб таҳлилининг хусусиятларини кўриб чиқиш мақсадга мувофиқдир. Саноатда ва қишлоқ хўжалигида инновациялар ривожланишининг хусусиятлари ва уларнинг турларини фарқланиши, ҳар бир конкрет вазиятда уларга бўлган талаб хусусиятларини белгилайди. Биринчи навбатда, маҳсулотга бўлган талабни ўрганиш инновацияларнинг қайси турига – базис ёки такомиллашганга – мансублигини аниқлаш лозим. Буни иккита усул билан аниқлаш мумкин: биринчидан, маҳсулотни бозордаги савдо ёки таклиф ҳажми ва давомийлиги тўғрисидаги маълумотлар асосида унинг ҳаётий цикли эгри чизиқларини барпо этиш ёрдамида. Иккинчидан, инновациявий маҳсулот ишлаб чиқарувчи корхона, олдин ишлаб чиқарилган ва янги маҳсулот кўрсаткичларининг қуйидаги схема бўйича таққослама таҳлилини ўтказади: • янги маҳсулот ишлаб чиқаришда эскига нисбатан принципиал янги ёндашувлар мавжудлиги, мисол учун нотаниш қонун ва қонуниятлар; • маҳсулотдаги янги деталлар ёки технологиядаги янги операциялар миқдори;

• маҳсулотни ўзгартириш учун қилинган қўшимча харажатлар суммаси ва унинг янги маҳсулот харажатларидаги улуши. Инновациявий маҳсулот ўз шакллари бўйича хилма-хил. У моддий кўринишда бўлиши (мисол учун, ускуналар, аҳоли учун товарлар) ёки бўлмаслиги (ноу-хау, патентлар, лицензиялар), мақсади (ишлаб чиқариш ёки пировард истеъмол учун), маҳсулот турлари ва ҳоказолар бўйича фарқланиши мумкин. Бунинг оқибатида талаб таҳлили ва уни амалга ошириш учун ахборот базасини яратиш ҳар бир вазиятда ўз хусусиятларига эга бўлади (1-расм). Инновацияларни бошқариш 1-расм. Корхонада инновациявий фаолиятни бошқаришни ташкил этиш тузилмаси Савдонинг максимал имкониятини аниқлаш ва биринчи учта масала ҳамда корхона ишлаб чиқариш имкониятларини ҳисобга олган ҳолда савдо режасини асослаш. Инновациявий Бошқарув мақсадини аниқлаш Бошқарув услублари самарадорлиги таҳлили ва уни баҳолаш стратегиясини танлаш Бошқарув усулларини аниқлаш Бошқарув усулларини аниқлаш Инновацияларни бошқариш дастурини ишлаб чиқиш Дастурни бажариш ишларини ташкил этиш Кўзланган дастур бажарилиши устидан назорат жа р аён

Талаб - истеъмолчи, муайян бозорда бирор вақт мобайнида мумкин бўлган нархларнинг бири бўйича, харид қилиш истагига ва қобилиятига эга бўлган маҳсулот ҳажмини акс эттиради. Ушбу таърифдан талаб таҳлилининг қуйидаги асосий йўналишлари кўриниб турибди: • талаб ҳажми; • потенциал харидорларнинг мавжудлиги; • товарга бўлган эҳтиёж; • товарни харид қилиш имконияти; • бозорда маҳсулотни сотиш вақти; • маҳсулотни сотиш йўналишлари, бозорлари. Талабнинг муҳим хусусияти, бошқа барча омиллар ўзгармас бўлганда, маҳсулот нархи ва унга бўлган талабнинг ўзаро тескари пропорционал боғлиқлигидадир. Ушбу боғлиқлик талаб қонуни деб аталади. Бошқача қилиб айтганда, қолган барча шароитлар бир хил бўлган ҳолатда маҳсулот нархининг пасайиши унга бўлган талабни ўсишига, нархнинг ўсиши эса талабнинг пасайишига олиб келади. Талаб қонуни асосида биринчидан, харидорнинг психологияси ётади, ушбу психология бўйича муайян товарнинг катта ҳажмлари юқори нархдан кўра кичикроқ нарх белгиланганда яхши сотилади деган фикрга асосланган. Талаб эгри чизиғи ҳам буни тасдиқлайди. Иккинчидан, истеъмол чегаравий фойдалилик тамойилига риоя қилади, унга мувофиқ муайян товарнинг кейинги бирликлари нисбатан камроқ қониқиш ҳосил қилади. Мисол учун, иккинчи телевизор, биринчига нисбатан камроқ фойда келтиради, чунки асосий эҳтиёжлар қондирилган, учинчи ва тўртинчилари эса унданда камроқ. Шунинг учун ҳам харидор қўшимча товар бирликларини уларнинг нархи пасайиши туфайлигина харид қилиши мумкин.

Учинчидан, талаб қонунининг амал қилиши даромад самараси билан боғлиқ, бу эса харидор доимий даромад ва бошқа шароитлар бир хил бўлганда муайян товардан кўпроқ харид қилиш имкониятида ифодаланади. Ва аксинча, юқорироқ нарх харид талабининг пасайишига олиб келади. Талабни бошқариш учун, янги маҳсулот ишлаб чиқарувчи корхона талаб катталиги ва характерига таъсир этувчи ва талаб детерминантлари деб аталувчи омилларни билиши лозим. Шуни ҳам таъкидлаб ўтиш жоизки, янги маҳсулотга бўлган талабга таъсир этувчи детерминантлар, анъанавий маҳсулотга бўлган талаб детерминантларидан анча фарқ қилади. Янги маҳсулотга бўлган талаб омилларини иккига ажратиш мумкин, ички, таҳлил объектининг фаолиятига тааллуқли ва ташқи, асосан ташқи муҳит фаолиятининг ўзига хослиги билан боғлиқ. Умумий ҳолда ишлаб чиқарувчининг ишлаб чиқариш – савдо стратегиясини тавсифловчи, энг муҳим ички омиллар таъсирини кўриб чиқамиз. Агарда корхона янги техника ишлаб чиқарадиган бўлса, уни бозорда тарқатиш учун таклиф этилаётган намунанинг конструктив хусусиятлари катта аҳамиятга эга. Агарда у тармоқ стандартларига жавоб бермаса, унга сотувдан кейинги хизмат кўрсатиш мураккаблашади ва ундан таркибий қисм сифатида фойдаланиб бўлмайди. Оқибатда мазкур маҳсулотга талаб умуман бўлмайди ёки жуда паст бўлади. Стандартларга ўхшаш тарзда пировард маиший истеъмол учун чиқарилган янги маҳсулотга (кийим-кечак, пойафзал, мебел ва ҳ.к) талабни таъминлашда мода ўз таъсирини кўрсатади. Агарда унинг таъсири ҳисобга олинмаса, янги маҳсулот талабга эга бўлмайди. Талабнинг яна бир муҳим омили бўлиб янги маҳсулот сифати хизмат қилади. Янги техника, технологиянинг яхши ишлаши, халқ истеъмоли товарларида нуқсонлар бўлмаслиги уларга талаб юқори бўлишига хизмат қилади ва аксинча янги маҳсулотни эксплуатация қилишда юзага келган носозликлар маҳсулотга бўлган талабни пасайтиради.

Талабга ижобий таъсир кўрсатувчи омиллар қаторига савдо шароитларининг, хусусан янги маҳсулотга кафолат ва сервис хизмат кўрсатишни таъминлаш, мавжудлиги киради. Янги техника ва технологияга нисбатан, бу уларни ўрнатиш, хизмат кўрсатиш, эҳтиёт қисмлар билан таъминлаш, таъмир бўйича ихтисослашган бригадаларни ташкил этиш ва бошқалардир. Илмий изланишларга бўлган харажатлар миқдори , янги маҳсулот пайдо бўлиши, уни ишлаб чиқаришга жорий этиш тезлиги ва талаб пайдо бўлиши ўртасида тўғридан-тўғри алоқа мавжуд. Илмий изланишларга қилинган харажатлар қанчалик кўп бўлса, янги маҳсулот шунчалик тез тарқалиши мумкин. Ишлаб чиқарувчи корхонанинг юқори техник даражаси ишлаб чиқаришнинг янги сифат поғонасига тез ўтишини таъминлайди, бу эса бозорга янги маҳсулот таклиф этишни тезлаштирган ҳолда, унга талаб пайдо бўлишини рағбатлантиради. Ўз навбатида мазкур омил янги маҳсулотни ўзлаштириш тезлигига ҳам ўз таъсирини кўрсатади, инновациявий жараённи секинлаштирувчи инфляция шароитида эса бу катта аҳамият касб этади. Тармоқ (корхонанинг) трансмиллий даражаси ҳам талабга рағбатлантирувчи таъсир кўрсатади. У қанчалик юқори бўлса, тармоқнинг ташқи интеграцияси шунчалик кенг, янги маҳсулот кўп сонли чет эл бозорларига чиқарилади, уни тарқатиш тезлашади ва унга бўлган талаб ошади. Талабнинг муҳим омилларидан бири бўлиб, янги маҳсулотга белгиланган нарх хизмат қилади. Нархларга бўлган чегирмалар ва бошқа нарх имтиёзлари янги товарни бозорларга тез кириб боришига ёрдам беради. Бундан ташқари, ушбу ҳолатда нарх бошқа янги корхоналар бозорларга кирмаслиги учун тўсиқ бўлиб ҳам хизмат қилади. Янги маҳсулот ёки технологияни бозор томонидан тан олиниши ва демак‚ унга талабни таъминлашда, ушбу маҳсулот тўғрисида яхши фикр

қолдирувчи, энг обрўли харидорни танлаш хизмат қилади. Бунда биринчи харидорлар, ўз обрўси билан маҳсулотга талаб ҳосил қилганлиги учун катта имтиёзларга эга бўлади. Бозор сегментини танлаш , нафақат янги илмий-техник маҳсулотга бўлган талабни мақсадли шакллантиришга, балки ишлаб чиқарувчи томонидан муайян истеъмолчи (корхона, тармоқ ва ҳ.к) учун хос бўлган унинг конструктив хусусиятларини ҳисобга олишга ҳам ёрдам беради. Янги илмий-техник маҳсулотни тарқатиш учун коммуникацион омиллар катта аҳамият касб этади. Янги маҳсулот ишлаб чиқараётган корхона ва тармоқлар ахборот нуқтаи назаридан очиқ ёки ёпиқ бўлишлари мумкин. Биринчи ҳолатда улар илмий-техник семинарлар, симпозиумларда фаол иштирок этади ва ўз ишланмалари ва ютуқларини намойиш этишади. Шундай қилиб, янги маҳсулот бозорга чиқмасдан олдин улар истеъмолчини ушбу маҳсулот билан таништиради ва талабни шакллантиради. Иккинчи ҳолатда эса, янги товар бозорга чиқишидан олдин у ҳақда ҳеч ким ахборотга эга бўлмайди ва талаб шаклланиш жараёни анча узоқ давом этиши, бу эса ишлаб чиқарувчи корхонанинг молиявий натижаларида ўз аксини топиши мумкин. Реклама омили коммуникацион омилга яқин туради: янги маҳсулотни ишлаб чиқариш ва сотиш жараёнидаги умумий харажатларда реклама харажатларининг юқори даражаси, унга бўлган талаб шаклланиши ва ўсишига ёрдам беради ва аксинча. Илмий-техник маҳсулотига бўлган талабнинг энг муҳим ички омилларидан бири бўлиб ишлаб чиқарувчи корхона ходимларининг касбий тайёргарлик даражаси хизмат қилади. Муҳандис ва ишчи кадрларнинг таълим ва касбий даражаси қанчалик юқори бўлса тайёр маҳсулот сифати ҳам шунчалик юқори бўлади, хизматчилар малакасининг юқори даражада бўлиши эса, маҳсулотни тегишли меъёрларда ишлаб чиқарилиши ва режалаштирилган ҳажмларда сотилишига кафолат бўла олади.

Талабнинг ташқи детерминантларини кўриб чиқадиган бўлсак, уларнинг катта қисми янги илмий-техник маҳсулот ишлаб чиқарувчи ёки сотувчи корхона фаолият юритаётган муҳитни тавсифлайди. Давлатнинг умумиқтисодий аҳволи , агарда у барқарор бўлиб, инфляция даражаси эса юқори бўлмаса, янги илмий-техника маҳсулотининг асосий истеъмолчилари бўлмиш ишлаб чиқариш корхоналарининг техник базасини янгилаш жараёни бузилмайди ва янги илмий-техник маҳсулотга доимий тарзда талаб бўлиб, у жамиятдаги фан-техника тараққиётини ҳам рағбатлантиради. Жамиятнинг иқтисодий барқарорсизлиги туфайли пул қадрининг тез йўқолиши техник-технологик инновацияларга маблағ қўйилишини йўққа чиқаради. Бунинг оқибатида ишлаб чиқаришда фойдаланиладиган янги маҳсулотга бўлган талаб тушиб кетади. Сиёсий вазиятнинг ўзига хослиги илмий-техник маҳсулот ишлаб чиқарувчи корхоналар учун катта аҳамият касб этади. Можаровий минтақаларга янги илмий-техник ва маиший маҳсулотларни етказишга сиёсий барқарорсизлик тўсқинлик қилса, ҳарбий-техник маҳсулотларни сотишни аксинча рағбатлантиради ва уларга талаб ҳосил қилади, яъни ушбу омилнинг таъсири турлича бўлиши мумкин. Инновациявий маҳсулотни ишлаб чиқиш, таклиф этиш ва унга бўлган талабни рағбатлантириш учун хўжалик фаолиятининг ҳуқуқий таъминоти муҳим аҳамиятга эга. Агарда фан ва илмий хизмат кўрсатиш, ишлаб чиқариш ва бозор иқтисодиёти субъектларини техник қайта қуроллантиришга маблағ киритишга нисбатан солиқ имтиёзлари қўлланилса, бу илмий-техник инновацияларни ишлаб чиқиш ва жорий этишни рағбатлантирувчи кучли омили бўлиб хизмат қилади. Минтақадаги ноқулай экологик вазият ва уни давлат томонидан тартибга солиш тадбирларининг қатъийлашиши, ушбу мақсадда фойдаланиладиган ишлаб чиқариш ва маиший истеъмол товарларига бўлган талабни рағбатлантиради. Экологияни ёмонлашувига олиб келувчи урбанизация жараёни, вақт ўтиши билан фақатгина атроф муҳитни эмас

балки аҳолини атроф муҳитнинг зарарли таъсиридан ҳимоялаш воситаларига бўлган талабни ҳам рағбатлантиради. Янги маҳсулот ва технологияларга бўлган талаб омилларидан бири сифатида техник тараққиёт ва унинг оқибатидаги маҳсулотларнинг маънавий эскиришини кўрсатиб ўтиш лозим. Агарда ишлаб чиқариш истеъмоли соҳасида техниканинг янгиланиши қандайдир меъёрий ҳужжатларни талаб қилган ҳолда секинлашса, шахсий истеъмол соҳасида бу жараён анча фаол амалга ошади ва шу билан бирга янгиланишга мода омили ҳам ўз таъсирини кўрсатади. Бозордаги эски ва янги маҳсулот нисбати деб номланган омил, қисман олдинги омил таъсирида юзага келади. Бозорда узоқ вақт таклиф қилинаётган маҳсулотга бўлган талаб аста-секин пасаяди, ушбу пасайиш маҳсулотнинг янги турларига бўлган талабни келтириб чиқаради, бу талабнинг циклик бўлишига олиб келган ҳолда маҳсулот янгиланишини рағбатлантиради. Инновацияларни жорий этган истеъмолчи иш самарадорлиги ошиши, фонд қайтимининг ўсиши, материал ва меҳнат сиғимининг пасайиши, сифат, янги маҳсулот ишлаб чиқариш вақти ва бошқа кўрсаткичлар бўйича рақобатдошлардан олдинда бўлиш, талабга рағбатлантирувчи таъсир кўрсатади. Янги маҳсулотга бўлган талаб омилларидан бири сифатида рекламанинг таъсирчанлигини таъкидлаб ўтиш лозим. Унга эса ўз навбатида рекламанинг кўриниши ва шакли, реклама компаниясини ўтказиш жойи ва вақти, давомийлиги, ҳамда янги маҳсулот рекламасини истеъмолчи томонидан психологик қабул қилиниши ўз таъсирини кўрсатади. Истеъмолчилар даромадлари – талаб характерига тўғридантўғри таъсир этувчи омил ҳисобланади: даромадлар қанчалик юқори бўлса талаб ҳам шунчалик катта бўлади. Аммо бу нормал ёки юқори категорияга мансуб товарларга тегишли бўлиб, илмийтехник маҳсулотлар шулар жумласидандир. Инновациялардан фарқли равишда, даромадларнинг ўсиши, қуйи категорияга тегишли товарларга бўлган талаб пасайишига олиб келади.

«Сиёсий», «иқтисодий», «ҳуқуқий», пировард маҳсулотга бўлган талабнинг ноаниқлиги каби омиллар таъсирини ўзида жамлаган йирик омил сифатида, илмий-техник маҳсулотнинг ноаниқлигини келтириш мумкин. Ушбу омил талабни пасайтиради, у доимо амалда ва инновацияларнинг моҳиятидан келиб чиқади. Янги маҳсулотларга бўлган талаб таҳлили маҳсулот янги деб ҳисобланган даврга нисбатан бошланғич, жорий ва сўнгги бўлиши мумкин. Янги илмий-техник маҳсулотга бўлган талабнинг бошланғич таҳлили таҳлилнинг энг муҳим турларидан бири ҳисобланади, чунки унинг асосида ишлаб чиқариш дастури ишлаб чиқилади ва янги маҳсулотни бозорда илгари суриш стратегияси барпо этилади. Бошланғич таҳлилни ўтказиш, инновацияларни истеъмол қилиш соҳасида амалга ошириладиган махсус танланма тадқиқотлар ёрдамида олинадиган маълумотлар базаси асосида амалга оширилади (1-жадвал). 1- жадвал Маҳсулотга бўлган буюртмаларни ҳисобга олиш журнали деб ет кред ит 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Ишлаб чиқариш – хўжалик циклининг сўнгги босқичида – якуний натижаларни келтириш босқичида, талаб таҳлили янги маҳсулотни бозор эҳтиёжларига мувофиқлигини аниқлаш, талабни қондирилиш ва қўйилган мақсадларга эришиш даражасини билиш учун лозим. Товар номи Харидор , манзил , телефон Товар миқдори Бир бирлик нархи Битим суммаси Тўлов санаси Етказиш санаси Қарздорлик

Қишлоқ хўжалигида оператив ва стратегик маркетинг Иқтисодий ривожланишнинг инновацион тури ҳаммасидан аввал детерминацияланганликни кескин пасайиши ва умумий тизимни мураккаблашишини билдиради. Ташқи муҳит ўзининг социал ва сиёсий жанжаллари ва изтироблари, ахборотли ва технологик ўзгаришлари билан юқори фаолликда иқтисодий тизим ва унинг тузилма ташкил қилувчи хулқи борган сари эҳтимолли ва олдиндан айтиб бўлмайдиган характерга эга. Бундай сифатларда корхоналарни яшаб қолиши раҳбарларнинг қобилияти, уларни кутилмаган вазиятларда тўғри йўлни танлай билишлари, хатарни кўра олишларига тўғридан тўғри боғлиқ. Новаторлик фирмаси ривожланишининг мантиқий оғирлик марказини оператив тактик режалаштириш ва бошқаришдан стратегик даражага, бошқарувнинг янги турини шакллантириш даражаси инновацион маркетингга кўчишига олиб келади. Унда анъанавий тамойилларнинг ҳар хил фрагментлари сақланиб қолинади, аммо улардан вазиятли таҳлилга нисбатан қўлланишда фойдаланилади. Бу янгиликлар, сармоялар манбалари ва янги бозорларни узлуксиз қидириш шароитларида фирма қобилиятини мувофиқлаштиришга имкон беради. Инновацион маркетингда самарали раҳбарликнинг усуллари, ёндашишлари ва йўллари вазиятга мувофиқ ўзгаради. Инновациялар яшаш даврининг ҳар бир босқичида маркетингнинг ҳар хил усуллари ва ёндашишлари, ҳар хил стратегияси ва тактикаси талаб қилинади. Янги товарни сотиш каналларини жойлашишини шакллантиришни ўз ичига олувчи янгиликни бозорга кириб бориши стратегияси ва тактикаси маркетинг тадбирларининг муҳим йўналиши бўлади. Жойлаштириш- янгиликни бозорда мавжуд бўлган товарлар қаторидаги жойини белгилаш тизимини билдиради. Жойлаштиришдан мақсад – янгиликни бозордаги ўрнини мустаҳкамлашдир.

Янги товарни жойлаштириш аввало янгилик ва мавжуд бўлган товарлар ўртасидаги рақобатни билдиради. Инновацияни жойлаштириш – бу унинг мавжуд бўлганлар қаторидаги ўринни белгилашдан иборатдир. Масалан, маркетинг нуқтаи назаридан инновация остида аналогларига эга бўлмаган сифатан янги товарни, ушбу фирма ёки ушбу бозор учун янги ва мамлакат ва хориж амалиётида аналогига эга имитация қилинган товарни ва қўллашнинг янги соҳасига эга товарни тушуниш мумкин. Тубдан янги товар бозор янгилиги бўлган товардан, модификацияланган товардан, алпликант товардан, субститут товардан фарқланади, яъни ҳар қандай инновациянинг белгиланиши бўйича тўлдирувчи, ўринни алмаштирувчи ва сиқиб чиқарувчи янгилик киритишлардан фарқлай олиши керак. Бу жиҳат инновацияни ишлаб чиқариш босқичида алоҳида роль ўйнамайди, аммо янгилик киритиш бозорга киришда ҳал қилувчи аҳамият касб этади. Инновациянинг муваффақияти ва маркетингнинг стратегияси ана шунга боғлиқдир. Жойлаштириш маркетинг фаолиятининг ҳар хил: сотиш, реклама, товар, нарх, сервис ва ҳ.к. йўналишларига таъсир кўрсатади. Инновацион маркетинг концепцияси нафақат Янги харидорларни қўлга киритишни, балки фирманинг Рақобат афзалликларидан мувофиқ фойдаланиш, корхона фаолияти соҳаларини кенг ёйиш ва кенгайтириш ва янги соҳалар ва янги бозорларни босиб олиш ҳисобига таъсир кўрсатиш соҳасини кўпайтиришни кўзда тутади. Инновацион маркетинг учун маркетингнинг барча тадбирлари, ишлаб чиқарилаётган товарлар ва хизматларнинг навлари, ўзаро бир бирларини ўлдирадиган ва ўзаро боғлиқ бўлишини билдирувчи синергизм тамойили муҳим бўлади. Маркетинг тизимининг якунловчи босқичи-оператив маркетинг бўлиб, бу босқичда стратегик инновацион маркетинг концепцияларини амалга оширишнинг аниқ шакллари ишлаб чиқилади. Оператив маркетинг

бозордаги янгилик яшаш даврларининг босқичлари билан маҳкам боғланган. Янгилик яшаш даврининг бошланғич нуқтасини белгилаш айниқса муҳим. Инновацияларни бозорда мавжуд бўлиши яшаш даврининг биринчи босқичида инновацияга эътиборни жамлаш ва диффузиялаш учун махсус тадбирлар зарур. Масалан, сотишларнинг адекват каналларини шакллантириш, мавжуд бўлган эскиларни модификациялаш ва мослаштириш зарур. Бу ерда маркетингнинг самарадорлиги бир қатор омиллар: инновацион рекламанинг фаоллиги, инновацияни бозорга чиқишининг мувофиқ вақти, инновациянинг мавжуд бўлган товарлар мавзусидаги хулқининг вариантини танлаш, эҳтимол бўлган рақиблар хулқини башоратлаш, ҳамда бозорнинг тузилиши янги товарга қанчалик мос келишига боғлиқ. Бу шароитларда маркетинг нафақат янгиликни бозорда жойлашишини, балки технологик бозорга жойлашишини таъминлаши, янгилик ва бошқа товарлар авлодлари ўртасидаги вазифаси рақобатни енгиб ўтиши шарт. Ўсиш босқичида маркетинг ёндашишлар ўзгаради. Инновацион маркетинг креатив характерни ўзгартиради ва рағбатлантирувчи аҳамиятга эга бўлади. Рекламанинг характери ўзгаради, у ташаббускор, ушбу фирма ва ушбу товарнинг ютуқларига эътиборни жамловчи бўлади. Сотиш каналларининг янги товар остида модификацияланган тармоғидан фойдаланилади. Ишлаб чиқарувчи фирманинг рақобат афзалликлари бу ерда етакчи роль ўйнайди. Товарларнинг балоғатлилик босқичида бозорнинг бошқа иштирокчилари билан тўғридан тўғри рақобат қилишдан қочиб бўлмайди ва бунинг натижасида рақобат стратегияси ўзгариши мумкин. Бу ерда харажатлардаги етакчилик стратегиясининг роли ўсади, янгиликнинг нархи эса пасаяди. Худди шу босқичда новатор корхона янги модификация ёки тубдан янги маҳсулотни бозорга чиқаришга тайёрлайди. Рақобатдошлик – бу товарни муайян истеъмолни қондириш даражаси ва унга бўлган харажатлар даражаси билан рақобатбардош товардан фарқини акс эттирувчи тавсифидир. Истеъмол хусусиятлар ва нарх – товар рақобатдошлигининг асосий таркибий қисми ҳисобланади. Аммо

товарларнинг бозордаги истиқболи ишлаб чиқариш сифати ва харажатлари билангина боғлиқ эмас. Муваффақият ёки муваффақиятсизлик сабаблари бўлиб реклама фаолияти, корхона обрўси, хизмат кўрсатишнинг таклиф этилаётган даражаси каби нотовар омиллар хизмат қилиши мумкин. Аграр соҳада рақобатбардошликни таъминлаш бўйича корхона фаолиятининг ноишлаб чиқариш жиҳатлари қанчалик муҳим бўлмасин, асосийси бу сифат ва нархдир. Шу билан бирга юқори даражада хизмат кўрсатиш юқори жозибадорликни ҳосил қилади. Бундан келиб чиққан ҳолда рақобатдошлик формуласини қуйидаги кўринишда ифодалаш мумкин: Рақобатбардошлик + Сифат + Нарх + Хизмат кўрсатиш Рақобатбардошликни бошқариш деганда – юқорида тилга олинган таркибий элементларнинг оптимал нисбатини таъминлаш, асосий кучни қуйидаги масалаларни ечишга йўналтириш: маҳсулот сифатини ошириш, ишлаб чиқариш харажатларини камайтириш, тежамкорлик ва хизмат кўрсатиш даражасини ошириш тушунилади. Кўрсатилган таркибий элементлар кўп омилли бўлиб, уларнинг ҳар бири бошқарувнинг мураккаб мустақил объекти сифатида кўрилиши мумкин. Хусусан, ишлаб чиқариш харажатлари миқдорига хом-ашё, ёқилғи, электр энергияси, сотиб олинадиган ярим фабрикатлар ва таркибий қисмлар сифати ва қиймати, ишлаб чиқариш ходимларининг малакаси ва иш ҳақи даражаси, меҳнат унумдорлиги, бошқарув харажатлари ва бошқалар таъсир кўрсатади. Охир оқибатда рақобатбардошликнинг ташкилий элементларининг зарурий даражасини таъминлаш имконияти, ишлаб чиқаришнинг техник даражаси, ишлаб чиқариш ва бошқарувнинг ташкил этиш даражаси каби базис ишлаб чиқариш омиллари билан аниқланади. Моҳиятан, замонавий «муваффақият фалсафасининг» асоси корхона манфаатларини рақобатдош маҳсулот ишлаб чиқиш, ишлаб чиқариш ва сотиш мақсадларига бўйсундиришдан иборат бўлади. Узоқ муддатли муваффақият ва истеъмолчига йўналтирилганлик биринчи даражали режа ҳисобланади. Албатта, истеъмолчига нисбатан бўлган йўналтирилганлик

корхонанинг юқори даромадларга эришиши ва уларни узоқ вақт мобайнида таъминлаш истагини ҳам билдиради. Масалан, айрим япон компанияларининг фалсафаси бунга ёрқин мисол бўла олади. Шунинг учун ҳам, корхона раҳбарлари, даромадлилик масаласини сифат, маҳсулотнинг истеъмол хусусиятлари, рақобатбардошлиги нуқтаи назаридан кўриб чиқишади. Тажрибаларнинг кўрсатишича, кичик корхоналар, бозори эндигина шаклланаётган ёки аксинча бозордан чиқиб кетаётган товарларни ишлаб чиқаришда айниқса фаол ҳаракат қиладилар. Ҳамма гап шундаки, йирик корхона принципиал янги маҳсулотни биринчи бўлиб ишлаб чиқаришга қўл урмайди, чунки мумкин бўлган муваффақиятсизлик оқибатлари у учун, кичик корхоналарга нисбатан, жуда оғир кечиши мумкин. Агарда гап технологиялар соҳасидаги фундаментал ишланмалар ҳақида эмас, балки фақатгина оригинал ғояни моддийлаштириш ҳақида кетаётган бўлса, кичик новатор-корхоналар буни муваффақиятли уддалашлари мумкин. Айнан кичик новатор-корхоналар ривожланган мамлакатларда, бугунги кунда, инновациявий жараённи самарасини белгилаб берадилар. Шундай қилиб, кичик корхоналар, ҳаётий циклнинг муайян босқичларида турган товарлар билан иш олиб бориши, корхона ўз салоҳиятини тўлиқ ва самарали қўллаш истаги билан белгиланади. Рақобат тўғрисидаги қонунга мувофиқ, дунёда маҳсулот ва хизматлар сифатининг ошиши, ҳамда улар нархини пасайишининг объектив жараёни юз бермоқда. Рақобат шароитида фақатгина банкротлик хавфи маҳсулот сифатини оширишга мажбурлаши мумкин. Натижада, доимий тарзда сифатсиз маҳсулотни бозордан «ювиб чиқариш» жараёни юз беради. Рақобатнинг ҳаракатлантирувчи кучи эса иннновацияларни рағбатлантиришдир. Айнан инновациялар асосида маҳсулот ёки хизматлар сифатини ошириш, товарнинг фойдали самарасини яхшилаш ва бу билан мазкур товарнинг рақобат устунлигига эришиш мумкин. Шундай қилиб, товар рақобатбардошлигини

таъминлаш новаторлик, тадбиркорлик ёндашувни талаб қилади, унинг моҳияти эса инновацияларни топиш ва амалга оширишдан иборат. Ушбу муносабат билан шуни ҳам таъкидлаб ўтиш жоизки, иқтисодий назариянинг йирик намояндаларидан бири бўлган А.Маршалл айнан тадбиркорлик – бозор иқтисодиётининг асосий хусусияти деб билган. Рақобат шароити, корхонада рақобат устунликларини излаш лозим бўлган шароитни вужудга келтиради холос. Рақобат устунликларининг ўзи эса, тадбиркорлик орқали у ёки бу инновацияларни амалга ошириш билан таъминланади, чунки айнан тадбиркорлик жараённинг асосий ҳаракатлантирувчи кучидир. Инновациявий стратегиянинг асосий белгиловчилари – бу ишлаб чиқарилаётган маҳсулот ва технологияларнинг маънавий эскиришидир. Ушбу муносабат билан ҳар уч йилда корхонада ишлаб чиқарилаётган маҳсулот, технологиялар, ускуналар ва ишчи ўринларини аттестациясини ўтказиш, бозор ва товар тақсимланиш каналларини таҳлил этиш лозим. Бошқача қилиб айтганда, бизнес рентгенограммасини олиш керак. Новаторлик фаолиятининг асосий тамойиллари қайсилар? П.Друкернинг фикрича нима қилиш керак ва нима қилиш керак эмаслик ўртасида аниқ чизиқ ўтказиш лозим. Мақсадли йўналитирилган тизимли инновациявий фаолият, инновация манбалари имкониятларининг узлуксиз таҳлилини талаб қилади. Инновация, ундан фойдаланадиган инсонларнинг эҳтиёжлари, истаклари, одатларига мос тушиши лозим. Шундай савол қўйиш керак: «Мазкур инновация нимани акс эттириши лозимки, келажакдаги истеъмолчиларда ундан фойдаланиш истаги пайдо бўлсин?» Инновация оддий ва аниқ мақсадга эга бўлиши лозим. Кичик пул маблағи ва кам миқдордаги одамларга эга бўла туриб инновацияни жорий этиш – чекланган таваккалчилик. Акс ҳолда, инновация учун лозим бўлган кўп сонли ишланмаларда вақт ва маблағ етишмовчилиги содир бўлади.

Самарали инновация чекланган бозорда етакчи бўлишга қаратилган бўлиши лозим. Акс ҳолда у шундай вазиятни юзага келтирадики, рақобатдошлар сиздан илгарилаб кетади. П.Друкернинг фикрича нималарни қилмаслик керак: 1. Ақллилик қилманг. Инновациялардан оддий одамлар, унинг миқёси йириклашган сари – тегишли билимларга эга бўлмаган одамлар ҳам фойдаланади. Эксплуатация қилишдаги мураккаблилик аксарият ҳолларда муваффақиятсизликка олиб келади. 2. Бирданига бир нечта ишни қилишга уринманг. Инновация энергияни битта жойга жамлашни талаб қилади. Инновация устида иш олиб борувчи инсонлар бир-бирини яхши тушунишлари лозим. 3. Инновациялар жорий давр эҳтиёжларини қондиришга хизмат қилиши керак. Инновация тезда ўз истеъмолчисини топа олмаса у фақатгина ғоя бўлиб қолаверади. Инновация – бу билим, кашфиётчилик, истеъдод талаб қиладиган ишдир. Одатда, новаторлар фақатгина битта соҳада иш олиб боради. Мисол учун, Эдисон бутун кучини электр энергиясига ташлаган. Муваффақиятли инновация шиддатли жиддий ишни талаб қилади. Агарда Сиз унга тайёр бўлмасангиз, билим ҳам, истеъдод ҳам ёрдам бера олмайди. Муваффақиятга эришиш учун барча кучли томонларни ишга солиш, инсонлар инновация билан жиддий қизиқишлари талаб қилинади. Ва ниҳоят инновация иқтисодиёт, саноат, жамият, харидорлар, ишлаб чиқарувчилар ва ишчилар ҳатти-ҳаракатларидаги ўзгаришларни билдиради. Шунинг учун у доимо бозорга йўналтирилган бўлиши ва унинг эҳтиёжларига қулоқ солиши лозим. Корхона томонидан инновациявий фаолиятни амалга ошириш учун, унда тадбиркорлик муҳитини яратиш учун тегишли тузилма ва кайфият бўлиши лозим. Бунда бир қатор муҳим жиҳатларни эътиборга олиш керак. Инновациянинг асосий ташкилий тамойили, жорий ишдан озод этилган энг яхши ходимлар жамоасини яратишдан иборат. Тажрибаларнинг

кўрсатишича, мавжуд бўлинмани инновациявий лойиҳа етакчисига айлантириш деярли доимо муваффақиятсизлик билан якунланган ва бу кичик бизнесга ҳам, йирик бизнесга ҳам бир хилда тегишли. Ҳамма гап шундаки, ишлаб чиқаришни тегишли ҳолатда ушлаб туришнинг ўзи, унда банд бўлган ишчилар учун бир катта вазифа ҳисобланади. Шунинг учун уларда янги ниманидир яратиш учун вақт қолмайди. Мавжуд бўлинмалар, улар қайси соҳада фаолият юритишидан қатъий назар, ишлаб чиқаришни кенгайтириши ва замонавийлаштириши мумкин холос. Тадбиркорлик ва инновациявий фаолият доимий тарзда амалга оширилиши шарт эмас, айниқса кичик корхоналарда. Аммо, инновациянинг муваффақиятига масъул бўлган битта ходимни тайинлаш лозим. У эскираётган маҳсулот, техника, технологияларни ўз вақтида аниқлаш ва алмаштириши, ишлаб чиқариш - хўжалик фаолиятининг ҳар томонлама таҳлилини ўтказиши, инновациявий тадбирларни ишлаб чиқиш учун жавоб бериши керак. Инновациявий фаолият учун масъул шахс, корхонада етарлича обрўга эга бўлиши лозим. Инновациявий бўлинмани катта юкламалардан озод этиш керак бўлади. Инновацияларни ишлаб чиқишга қўйилган маблағлар, янги маҳсулот ёки хизматлар бозорида ўз ўрнини топмагунга қадар, капитал қўйилмаларнинг самарадорлигини мунтазам олиб бориладиган таҳлилига киритилмаслиги лозим. Акс ҳолда иш яхши тугамайди. Инновациявий лойиҳани амалга оширишдан олинадиган фойда, оммавий ишлаб чиқарилаётган маҳсулотдан олинадиган фойдадан фарқ қилади. Новаторлик ишлари узоқ вақт мобайнида ҳеч қандай фойда бермасдан, фақат ресурсларини истеъмол қилиши мумкин. Кейинчалик эса, узоқ вақт давомида инновация ўсиши ва унга қўйилган маблағларни беш-ўн маротабалик ўлчамда қайтариши лозим, акс ҳолда уни муваффақиятсиз деб ҳисоблаш мумкин. Инновация кичикдан бошланади, аммо унинг натижалари катта миқёсга эга бўлиши лозим. Корхонани шундай бошқариш лозимки, унда янгилик хавф эмас, балки қулай имконият сифатида қабул қилинсин. Инновациялар – ўз корхонасини

сақлаб қолиш ва мустаҳкамлашнинг энг яхши воситаси эканлигини, ҳар бир ишловчи англаб олиши лозим. Бундан ташқари, шуни ҳам тушуниш керакки, инновациялар – ҳар бир ходимнинг бандлиги ва моддий таъминланиши кафолатидир. Инновациявий фаолиятни юқорида кўрсатилган тамойиллар асосида олиб бориш, корхонага олдинга қараб ҳаракатланиш ва муваффақиятга эришиш имконини беради. Стратегияни ишлаб чиқиш ва амалга оширишга бўлган ёндашувларни такомиллаштириш жараёнида, ташкилий тузилмалари, ҳамда ташкилотнинг кадр, ахборот ва ресурс салоҳиятидан фойдаланиш сифатини ошириш базасида инновацияларни бошқариш усул ва услублари таҳлилига алоҳида эътибор қаратилади. Аммо, инновациявий жараёнлар самарадорлигини ошириш имконини берувчи ҳар қандай тадбирлар, албатта, рақобатдош илмий маҳсулот ишлаб чиқариш ва ундан даромад олишга йўналтирилган бўлади. Объектив инновациявий стратегияни танлаш ва инновацияларни бошқариш муаммоларини хал этишнинг асосий шартлари қуйидагилар (1 -расм).

Инновациявий стратегия тури Ўз шахсий истеъмоли учун рақобатдош инновациявий маҳсулот яратувчи ишлаб чиқарувчининг бозорга йўналтирилганлиги Ташкилот инновациявий сиёсатининг давлат, тармоқ ва ҳудуд инновациявий сиёсатининг мазмуни ва вазифаларига мос келиши Муайян инновациявий стратегия талабларига мос келувчи, инновациявий салоҳиятнинг мавжудлиги Инновацияларни бошқариш механизмининг асосини ташкил этувчи, бошқарувнинг оптимал тузилмалари, услублари ва воситаларининг мавжудлиги Ташкилотда инновациявий менежмент самарадорлигини баҳолашнинг объектив мезонларини мавжудлиги. Корхона бошқарувида инновациявий стратегияни танлашнинг асосий шартлари Амалиётда эса мазкур шартларни бажариш, инновациявий стратегиянинг муайян турини танлашдан олдин, реал вазият ва потенциал имкониятлар тўғрисида ахборотга эга бўлиш учун, ишлаб чиқариш фаолиятининг асосий жиҳатларини мажмуавий таҳлилни талаб қилади. Ишлаб чиқарилиши таклиф этилаётган маҳсулот рақобатдошлиги даражасини баҳолаш жараёнини енгиллаштириш учун, бундай маҳсулотни танлаш мезонларини аниқ белгилаб олиш лозим. Одатда, бу умумий ишлаб чиқариш ҳажмида энг катта улушга эга бўлган маҳсулот, ёки ишлаб чиқарувчи ўз бозор мавқеини мустаҳкамлашни режалаштирган принципиал янги маҳсулотдир. Инновациявий стратегияни танлашда, янги маҳсулотлар рақобатдошлик даражасини фақатгина таққослаш услублари ёрдамида реал баҳолаш мумкин бўлиб, бунда таққослаш базаси сифатида дунёдаги энг яхши аналогларнинг (агарда мавжуд бўлса) техник-иқтисодий, экологик ва ижтимоий тавсифлари олинади 2-расм. 1. Корхона ассортимент сиёсатини ўрганиш ва ишлаб чиқарилаётган маҳсулотни янгилаш ва рақобатдошлигини ошириш, ҳамда янги рақобатдош маҳсулотни ўзлаштириш ва ишлаб чиқариш вариантларини ишлаб чиқиш 2. Корхонанинг инновациявий салоҳияти, илмий-тадқиқот ва моддийтехник базасини таҳлили Ишлаб чиқаришни бошқаришнинг ташкилий тузилмаси таҳлили ва уни

такомиллаштиришнинг энг рационал вариантларини танлаш -- Инновациявий жараёнларни ташкил этиш ва бошқаришда иштирок этувчи ходимлар салоҳияти ва уларнинг малакасини ошириш тизимлари таҳлили-ташкилот ахборот таъминоти тизимларининг тащлили ва инновациявий маҳсулотлар бозори тўғрисида тўлиқ ахборот олиш имкониятини берувчи вариантларни танлаш 3. Ишлаб чиқаришни ривожлантириш истиқболлари дастури доирасида амалга ошириладиган инновациявий лойиҳаларнинг инвестициявий эҳтиёжлари таҳлили ва молиялаштириш манбаларини танлаш 4. ишлаб чиқаришда сифатсиз моддий-техник ва хом-ашё ресурсларини қўллашнинг олдини олиш имкониятини берувчи, етказиб берувчилар билан ўзаро муносабатларнинг самарали тизимини яратиш 5. бозор конъюнктурасини ҳисобга олган ҳолда янги маҳсулот рақобатдошлиги даражасини ўрганиш ва айрим ассортимент гуруҳлари учун маркетинг тадқиқотлари дастурини яратиш 6. истеъмолчилар билан ўзаро муносабатларнинг самарали тизимини яратиш ва маҳсулотни сотувдан кейинги хизмат кўрсатиш дастурини ишлаб чиқиш 2-расм. Ишлаб чиқариш фаолиятининг асосий жиҳатларини таҳлил босқичлари (энг рақобатдош маҳсулот бўйича инновациявий стратегияни танлаш) Танланган объект рақобатдошлигини баҳолашнинг яна бир муҳим қисми бўлиб талаб, нархлар, ишлаб чиқариш харажатлари, ҳамда уларнинг динамикаси ва даражасига таъсир этувчи омилларни прогноз қилиш хизмат қилади. Шу билан бирга олинган баҳолаш натижалари ҳар доим ҳам реал рақобатдошлик даражасига тўғри келмайди. Бу қуйидаги сабаблар туфайли рўй бериши мумкин: умумишлаб чиқариш мақсадидаги маҳсулотни эксплуатация қилишнинг тармоқ хусусиятлари (ускуналар юкламаси даражаси, технологик жараёнлар спецификаси, ишлаб чиқарилаётган маҳсулотлар мураккаблилиги ва ҳ.); тадқиқот ва ишланмалар тўғрисидаги ахборотни ўз ичига олган ягона ахборот базасининг йўқлиги; маҳсулот

рақобатдошлигини баҳолашнинг амалдаги услубиёти томонидан назарда тутилган кўрсаткичлар тизимининг чекланганлиги. Янги маҳсулот рақобатдошлигини баҳолашдаги асосий муаммолардан бири, бу сифатни ушлаб туришга сарфланган харажатлари услубиётини ишлаб чиқишдир. Ушбу муаммо алоҳида сифат менежменти соҳасида батафсил ўрганилади. Шунинг учун ҳам бу ерда тактик ва стратегик характерга эга бўлган қуйидаги асосий вазифаларга тўхталиб ўтиш етарли бўлади: • ташқи ва ички бозорлардаги маҳсулотнинг реал рақобатдошлигини баҳолаш; • ишлаб чиқариш ва эксплуатациявий умумий харажатларини минимумга олиб келган ҳолда сифатнинг берилган даражасини таъминлаш; • инвестицияларнинг зарурий ҳажмини ва уларни инновациявий жараён босқичлари ва иштирокчилари ўртасида тақсимланишини аниқлаш; • янги маҳсулот нархи ва ишлаб чиқарувчи корхона хизматларини оптималлаштириш; • янги маҳсулот сифатига бўлган харажатлар ва ишлаб чиқарувчининг инновациявий фаолияти натижаларининг ўзаро алоқасини аниқлаш. Инновациялар самарадорлигини баҳолаш мезонларини асослашда бир қатор қийинчиликларга дуч келинади. Ишлаб чиқариш фаолияти натижаларини баҳолашнинг асосий мезони бу капитал ёки фойдани максималлаштириш бўлса, тадқиқот ва ишланмалар учун бу қисман тўғри келади холос. Инновациялардан фойда олиш мақсадидаги иқтисодий фойдаланиш, натижаларни ҳисоблашни талаб қилади, бу эса анча мураккаб жараёндир, чунки тадқиқот ва ишланмаларнинг фойдалилик самараси турли хил шаклларда намоён бўлиши мумкин. Шу билан бирга, қарор қабул қилиш мантиқи ва тадқиқотлар жараёни тузилмасига асосланган ҳолда, корхона инновациявий ривожланишининг муваффақияти тўғрисида сўз юритишга имкон берувчи, инновациялар самарадорлигини баҳолаш мезонлари тизимини яратишнинг асосий босқичларини ажратиш мумкин

3-расм. Корхонада инновациялар муваффақиятини баҳолаш алгоритми Баҳолаш мезонларининг биринчи гуруҳи, тадқиқот лойиҳаси мақсадга мувофиқлиги тўғрисида қарор қабул қилиш жараёнида қўлланилади. Баҳолаш мезонларининг иккинчи гуруҳи эса, инновациявий лойиҳанинг якуний босқичида, олинган ва кутилаётган натижалар мослигини тавсифлаш учун қўлланилиши мумкин. Ҳар иккала гуруҳнинг умумий белгиси шундаки, улар лойиҳа тўғрисидаги қуйидаги ахборот маълумотлари асосида барпо этилади: ¾ лойиҳанинг ишлаб чиқарувчи умумий инновациявий стратегиясига мувофиқлиги; Баҳолаш объектини танлаш ва унинг таҳлили Баҳолаш объектининг ички ва ташқи муҳити таҳлили Баҳолаш объектининг ҳолати ва динамик тавсифларига таъсир этувчи омиллар таҳлили Тадқиқотлар ( фун - даментал назарий , амалий тадқиқотлар ; лойиҳа - конструкторлик ишлари ) м Мезон баҳолашлари услубиётини ва уларни ўтказиш усул ва воситаларини ишлаб чиқиш Мезон баҳолашлари ўтказишнинг ташкилий асосларини ишлаб чиқиш Танланган мезонлар бўйича инновация муваффақиятини баҳолашни амалга ошириш Баҳолаш объектининг муваффақияти тўғрисида қарор қабул қилиш Турли объектлар бўйича мезон баҳолашлари натижаларини умумлаштириш ва ташкилот инновациявий стратегиясининг муваффақияти даражаси бўйича қарор қабул қилиш

¾ лойиҳа объекти ўтадиган инновациявий цикл босқичларининг хусусиятлари; ¾ фундаментал, амалий, ишлаб чиқариш, маркетинг ва бошқа маълумотлар; ¾ тадқиқот ва ишланмаларнинг улардан амалий фойдаланиш соҳаси нуқтаи назаридан миқёси ва аҳамияти; ¾ тадқиқотларнинг ўзига хослиги ва янгилиги; ¾ инновациявий лойиҳани бажариш муддатлари; ¾ молиялаштириш манбалари; ¾ лойиҳа иштирокчилари ва уларни жалб этиш шартлари. Лойиҳалар бошқаруви амалиёти таҳлилининг кўрсатишича, инновациялар, лойиҳалар ва инновациявий стратегияларни баҳолаш мезонларини танлаш, объектнинг ўзига хос белгилари, шароитлари, техник ва ташкилий имкониятларига боғлиқ бўлади. Аммо ҳар қандай ҳолатда ҳам, кўриб чиқилаётган натижаларнинг иқтисодий, ижтимоий ва бошқа ноиқтисодий оқибатларини баҳолаш кўрсаткичлари уларнинг таркибига киритилиши лозим. Чунки айнан ушбу кўрсаткичлар ёрдамида корхона инновациявий фаолиятининг мониторинги ва таҳлилини амалга ошириш мумкин бўлади. Ушбу босқичда инновацион маркетинг иккита мақсадни кўзлайди: пишиб етилган товарни сотишлар ҳажмини оператив қўллаб-қувватлаш ва уни ўрнига келадиган янгини илгари ҳаракатлантириш стратегиясини яратишни. Бу стратегия талабга қаратилганлиги билан таърифланади. Фирма худди қайси эҳтиёжларни қаноатлантириши кераклигини белгилаш асосий жиҳат бўлади. Янги товарларни бозорга кириб бориши, ёки янгилик киритишларнинг «диффузия» си маркетингнинг замонавий тизимлари ва товарни илгарига қараб ҳаракатлантириш каналларини шакллантириш билан таъминланади. Сотиш бозори учун кураш сиёсатини такомиллаштириш рақобатбардошликни оширишнинг ҳар хил шаклларидан фойдаланишдан иборатдир. Товарнинг характери ва унинг яшаш даври босқичларига кўра

рақобатнинг шакллари ва усуллари (нархли ва нархсиз), реклама усуллари ва товарни илгарига қараб ҳаракатлантиришда фарқлар кузатилади. Масалан, монополист рақобатда янги товарни бозорга чиқиши босқичида менежер нарх сиёсати имкониятларидан кўпроқ фойдаланиши керак. Агар корхона олдин номаълум бўлган товарони ишлаб чиқараётган ёки янги бозорга ёриб киришни амалга ошираётган бўлса, унда нархни ҳатто компаниянинг зарарига ҳам пасайтириши ва ушбу босқичдаги зарарни бошқа товарлар ҳисобига қоплаши керак. Япон компанияларидаги инновацион менежмент бозорга ёриб киришда, қоидага кўра нархни кескин пасайтиришни амалда қўллайди. Кейин бир вақтда фойдани ошириш ва харидорлар доирасини кенгайтириш мақсадида нархлар билан моневр қилишга ўтади. Бунда сотишларнинг ҳажми катта ўзгаришларни бошдан кечириши мумкин. Маркетинг бўйича менежернинг моҳирлиги шундан иборатки, команиянинг фойдаси ҳам битта товарни сотишлар ҳажмини кўпайиши ва ҳам ушбу товарнинг ўзининг модификациялари ва моделларини пайдо бўлиши ҳисобига ошсин. Қоидага кўра, замонавий истеъмолчининг турли туман селектив (танлаб олинадиган) талабини қаноатлантириш учун товар йирик партияларда ишлаб чиқарилмайди ва рақобатнинг нархли шакллар имкониятлари ғоятда чекланган. Биттагина компания, масалан IBM нинг бир турли товарларини бозорга бир вақтда чиқаришда рақобатнинг нархли омилларига суянадилар. Оператив маркетинг бундан кейин ҳам ривожланади, вариантли таҳлилга асосланади, бозҳор муҳити, талаб, рақиблар, мижозлар ҳақидаги мунтазам ахборотларни йиғиш билан шуғулланади, сотишлар соҳасидаги мақсадларни белгилайди. Булар сотишлар ҳажмини кўпайтириш, бозор улушини кенгайтириш мақсадида қилинади.

Адабиётлар : 1. K аримов И . А . Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида . – Т .: Ўзбекистон , 1995, 273 бет . 2. Каримов И . А . Қишлоқ хўжалиги тараққиёти - тўкин ҳаёт манбаи .– Т .: Ўзбекистон , 1998, 22 бет . 3. Каримов И . А . Иқтисодиётни эркинлаштириш ва ислоҳотларни чуқурлаштириш энг муҳим вазифа . – Т .: Ўзбекистон , 2000 йил . 4. Каримов И . А . Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида . – Т .: Ўзбекистон , 2011, 125 бет . 5. Каримов И . А . Жаҳон молиявий - иқтисодий инқирози , Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари . – Т .: Ўзбекистон , 2009, 56 бет . 6. Каримов И . А . Бош мақсадимиз – мавжуд қийинчиликларга қарамасдан , олиб бораётган ислоҳотларни , иқтисодиётимизда таркибий ўзгаришларни изчил давом эттириш , хусусий мулкчилик , кичик бизнес ва тадбиркорликка янада кенг йўл очиб бериш ҳисобидан олдинга юришдир . Ҳалқ сўзи , 2016 йил 16 январь . 7. Мирзиёев Ш . М . Т a нқидий т a ҳлил , қ a тъий т a ртиб - интизом в a ш a хсий ж a вобг a рлик – ҳ a р бир р a ҳб a р ф a олиятининг кунд a лик қоид a си бўлиши кер a к , Х a лқ сўзи , 2017 йил , 16 янв a р . 8. Мирзиёев Ш . М . Ризқ - рўзимиз бунёдкори бўлг a н қишлоқ хўж a лиги ходимл a ри меҳн a тини улуғл a ш , соҳ a ривожини янги босқичг a кўт a риш – a сосий в a зиф a миздир , Х a лқ сўзи , 10.12.2017 йил 9. Мирзиёев Ш . М . Ўзбекистон Республик a си Президенти Ш a вк a т Мирзиёевнинг Олий М a жлисг a Мурож aa тном a си , Х a лқ сўзи , 22.12.2017 йил

Похожие

Қишлоқ хўжалигида инновацион лойиҳалар ишлаб чиқиш

Қишлоқ хўжалигида инновацион технологияларнинг иқтисодий самарадорлиги

Қишлоқ хўжалигида инновацион фаолиятнинг илмий асослари

Қишлоқ хўжалигида инновацион фаолиятни бошқаришни такомиллаштирилиш

Қишлоқ хўжалигида инновацион технологияларга бўлган харажатларни ҳисоблаш услуби