Immobilizatsiya qilingan fermentlar va hujayralar - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Immobilizatsiya qilingan fermentlar va hujayralar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

86.5 KB

Immobilizatsiya qilingan fermentlar va hujayralar Reja . 1. Kirish 2. immobilizatsiya qilish usullari 3. Organik polemerli tashuvchilar 4. Fizikaviy usul bilan immobilizatsiya qilish 5. Adsorbsion immobilizatsiya qilish uchun tashuvchilar 6. Absorbsion immobilizatsiya qilish usullari 7. Fermentlar adsorbsiyasiga ta'sir qiluvchi omillar 7.1. rN belgilari. 7.2. Ion kuchi 7.3. Ferment konsentratsiyasi 7.4. Harorat 8. Fermentni tashuvchi bilan bog‘lanish kuchini oshiruvchi usullar. 9. Adsorbsiya yo‘li bilan immobilizatsiya qilishning afzalligi va kamchiliklari. 10. Gel ichiga kiritish bilan immobilizatsiya qilish 11. YArim o‘tkazgich memranalar yordamida immobilizatsiya qilish 12. Fermentlarni immobilizatsiya qilishning kimyoviy usullari.

1. Kirish. Oxirgi 25-30 yilda ikki Fan Kimyo va biologiya orasida yangi bir Fan yo‘nalishi bo‘lmish kimyoviy epzimologiya tashkil topda. Fanning bu yo‘nalishini tashkil topishining asosiy sabablari - bu fermentlar va ferment hosil qiluvchi mikroorgnaizmlarni yoki alohida hujayra va to‘qimalarini immobilizatsiya holatida olish bo‘ldi. Immobilizatsiya qilingai fermentlarni sanoat miqyosida olish va ularni ishlatish muammosi juda katta guruh mutaxassis-larini hamkorlnkda ishlashlarinn taqoza etadi. Bu muammoni hal qilishnn dolzarbligi esa, oliy ta'lim oldida bunday mutaxassislarni tayyorlashdek o‘ta muhim muammoni qo‘yadi. Bugungi kunga kelib bu muammoga bag‘ishlangan yuzlab morfologiyalar, ilmiy maqolalar to‘plamlari hamda minglab ilmiy ekspermertal maqolalar chop etilgan. Xush, shunday ekan immobilizatsiya qilish nima? Immobilizatsiya qilingan fermentlarni sof fermentlardan farqi nimada? Uni ijobiy va salbiy tomonlari nimadan iborat? Avvalgi ma'ruzalardan ma'lum bo‘lishicha fermentlar tizimi halq xo‘jaligini har xil tarmoqlarda: oziq- ovqat farmatsevtika, to‘qimachilik, chorvachilik va boshqa bir qator sohalarda keng qo‘llanilib kelinmoqda. SHunday bo‘lishiga qaramasdan fermentlarni qo‘llash masalasi uzoq vaqlardan beri rivoj topmasdan kelgan. Bunga asosiy sabab fermenlar va fermentlar tizimining moliyaviy qimmatligi bo‘lgan. Ishlatilgan fermentlar tashlab yuborilmagan, buning ustiga ularni ishlab chiqarishning o‘zi ham juda qimmat bo‘lgan.Albatta, mikrobiologiya sanoati rivojlantirish hisobidan kerakli fenrmentlarni, kerakli miqdorda ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish mumkin. Ammo bu ham unchalik arzonga tushadigan mahsulot emas. Bundan tashqari fermentlarni ishlatishni to‘xtatib turadigan eng kamida ikki sababi bor. Birinchisi, fermentlar saqlashda, ayniqsa tashqi muhit ta'siriga ( haroratga) o‘ta chidamsiz. Ikkinchidan, fermentlarni qayta ishlatish imkoniyati yo‘q. Mana shu sabablarga ko‘ra fermentlardan foydalanish o‘zini

oqlamay qo‘ygan edi. Ammo bugungi kunda bu muammo butunlay hal qilingan. Immobilizatsiya qilingan fermentlarni olish texnologiyasining yaratilishi bu muammoga chek qo‘ydi. 1916 yilda D.J. Nilson va У E Grifin invertaza fermenti-ni kumir maydasiga adsorbsiya qilinganda (immobilizatsiya qil-inganda), uning faolligi saqlanib qolganligini kuzatdilar. 20-30 yillarda oqsil va fermentlarni adsorbsiya qilish muam-mosi bo‘yicha qator maqollar e'lon qilingan. Ammo bu maqola-larni mohiyati ilmiy muammolarga bag‘ishlangan bo‘lib, ishlab – chiqarish bilan bog‘liq bo‘lmagan. 1939 yilda D.J. Pfanmyuller va G.SHleyxlar proteolitik fermentlarini yog‘och opilkasiga adsorbsiya qilish bo‘yicha birinchi patentni olishga muvofiq bo‘ldilar va olingan fermen-tni teriga ishlov berishda ishlatish mumkinligini isbotlab berdilar. Fermentlar va sorbentlar orasida mustao‘kam kon'yu-gatlar (bog‘lar) hosil qilish mumkinligini birinchilardan bo‘lib 1953 yilda N. Grubxover va D. SHleyglar ko‘rsatib berdi-lar. Bu olimlar ferment bilan sorbentni kovalent bog‘lar bilan bog‘lash mumkinligini va bu holatda ferment faoliyatini saqlab qolajagini isbotlab berdilar. 50-60 yillarga kelib, bu soxadagi ilmiy yo‘nalishlar ishlab chiqarishga o‘zviy bog‘lash asosida olib borildi. Bu sohani rivojlantirishda G.Maneke va E.Kachalskiylarni xizmatlari beqiyosdir. Fermentlarni adsorbentlarga bog‘lash natijasida geterogen katalizorlar hosil bo‘lishi o‘z isbotini topgach, 1971 yilda Xeniker (AQSH) tomonidan fermentlar muhandisligi bo‘yicha o‘tkazilgan birinchi umum jahon konferensiyasida “Immobil-izatsiya qilingan fermentlar” qonuniga kiritildi. Ilmiy ada-biyotlarda ba'zi vaqtlarda “ erimaydigan fermentlar”, “ matri-saga kiritilgan fermentlar” degan iboralar ham uchrab turadi. Ularning asosiy mohiyati suvda erimaydigan sorbentlarga yop-ishtirilgan (tarmashtirilgan, ulangan va h. k.) degan ma'no bilan bog‘liq. Ammo “immobilizatsiya” suzining kengroq tushinish lozim, xususan oqsil molekulasining maydonida harakatdan to‘xtatish bilan bog‘liq bo‘lgan har qanday tadbir oqsilni immobilizatsiya qilish deb qaralmog‘i lozim. YUqorida

bayon etilgan usullardan tashqari, molekulalar ichidagi yoki molekulalararo “Bog‘lash”, oqsilni kichik molekulik ikki funksiyalik molekulalar oqsili boshqa oqsilga, yuqori molekulali polemerlarga, jumladan adsorbentlarga ham “bog‘lash” yoki “ulash” ussullari ham immobilizatsiya usullariga kiradi. Immobilizatsiya qilingan fermentlar, oddiy, suvda eruvchi fermentlar oldida bir qator ustunlikka ega bo‘ladilar. Birinchidan, ularni reaksion muhitidan ajratib olish juda ham oson, bu esa: a) reaksiyani hohlagan vaqtda to‘xtatish: b) biokatalizatorni (fermentni) qayta ishlatish: v) kerakli mahsulotni toza holda olish (ferment bilan) aralashtirmasdan imkoniyatini beradi. Oxirgi nuktada (v) ko‘rsatilgan ustunlik oziq –ovqat va farmatsivtika sanoatida juda katta rol o‘ynaydi. Ikinchidan , immobilizatsiya qilingan fermentlarni ishlatish, sharoitida thxtovsiz olib borishga imkon beradi. Masalan, oqib o‘tadigan maxsus ustunlarda (kolonkalarda) va fermentativ reaksiyaning tozaligini boshqarish, demak, kerakli mahsulotning miqdorini oshirish (oquv tezligini o‘zgartirish hisoblanadi) imkoniyatni beradi. Uchinchidan, fermentni immobilizatsiya yoki modifikatsiya qilish uni hodisa va xususiyatlarini kerakli tomonga o‘zgartirish imkonini beradi. Hattoki substrat sissifikligi, rN ion tartibi, harorat va boshqa bir qator tashqi muhit ta'sirlariga chidamliligini oshirada. To‘rtinchidan, fermentlarni immobilizatsiya qilish sorbentlarni (nositel - tashuvchi) xususiyatlarini ba'zi bir fizik faktorlarida o‘zgartirish (masalan, yorug‘lik yoki tovush) orqali fenrmentni katalitik faolligini boshqarish imkoniyatini beradi. Mana shu yo‘l bilan mexanik va tovushga sezgir bo‘lgan o‘tkazgichlar (dadchiki) past signallarini ko‘chaytiruvchilar va kumushsiz surat olish jarayonilarini tashkil qilish mumkin . Immobilizatsiya qilingan fermentlarning olinishi, fermentlarni hayotga tadbiq qilishni yangi avvallari imkoniyati bo‘lmagan yo‘llarini ochib berdi. Bugungi kunda fermentlarni halq- xo‘jaligini har xil tarmoqlarda ishlatib kelinayotganlarini sanab o‘tish ham juda ko‘p vaqtni olgan bulur edi. Bunga imkoniyat ham ehtiyoj ham yo‘q. Bizning

oldimizga qo‘ygan maqsadimiz talabalarga fermentlarni immobilizatsiya qilish uchun o‘ta zarur bo‘lgan bilimni у etkazish, ularni oddiy ferment va uni immobilizatsiya qilingan shaklini orasidagi farqni anglashda yordam ko‘rsatishdir. 2. Immobilizatsiya qilish usullari. Immobilizatsiya qilish usullari ikkiga bulinadi. 1- fizikaviy yo‘llar bilan immobilizatsiya qilish; 2- kimyoviy yo‘llar bilan immobilizatsiya qilish; Har qaysi usulda immobilizatsiya qilishda quyidagilarga e'tibor berish kerak; “tashuvchilar” (sorbentlar)ning tabiati, uni fizik- kimyoviy xususiyati. “tashuvchi” lar organik va noorganik tabiatga ega bo‘lishlari mumkin. Immobilizatsiya qilishga muljallangan “tashuv” larga qo‘yaladigan talablar: Ø Kimyoviy va biologik mu'tadillik; Ø Mexanik nuqtai nazardan mustahkamlik; Ø Ferment va uning substrati uchun o‘tkazuvchanlik; Ø Texnologik jarayonlar uchun zarur shaklda olinishi osonligi (granula, memrana, varaq va hokozo holatda). Ø Reaksion shaklda tez kirishi; Ø YUqori gidrofilligi (immobilizatsiya jarayonini suvli muhitga o‘tkazish uchun) Ø Arzonligi Tabiiyki, bu talablarni barchasiga javob beraoladigan (tashuvchi) lar yo‘q. SHu sabali ham immobilizatsiya uchun juda ham ko‘p materiallardan foydalanishga to‘g‘ri keladi. 3. organik polemerli tashuvchilar. Bunday polemerlarni ikki sinfga bulish mumkin : tabiiy polemerlar va sun'iy polemerlar. O‘z navbatida tabiiy polemerlarni ham biokimyoviy xossalarga qarab guruhlarga bo‘lish mumkin: polisaxaridlar; oqsil, lipid tabiatli tashuvchilar. Sun'iy, ya'ni sintez yo‘li bilan olingan polemerlar ham guruhlarga bo‘linadi, masalan, makromolekulalarni asosiy zanjirni kimyoviy tuzilishirga qarab, polemetilenlik, poleamidlik, poliefirlik tashuvchilar va h.k.

Immobilizatsiya qilish usuli fermentlarning xususiyatini va ishlatilishiga qarab «tashuvchi» larga bir qator qo‘shimcha talablar qo‘yiladi: Kovalet imobilizatsiya qilinganda «tashuvchi» fermentning faolligini belgilovchi qism bilan bog‘lanmasligi lozim; (fermentni faollik markazi o‘z holda bo‘lishi shart) fermentni faolligi pasaytirish xususiyatlari bo‘lmasligi shart. immobilizatsiya jarayonida ko‘proq polimetelin tipdagi «tashuvchi» lar boshqalarga nisbatan kengroq ishlatiladi. 4. Fizikaviy usullar bilan immobilizatsiya qilish. YUqorida ko‘rsatib o‘tilganidek fermentlarning immobilizatsiyasi deganda uni (fermentni ) qanday bir holda fazaga kiritilishi suv vazifasidan ajralib turadigan va shunday vaziyatda o‘sishni asossiy xususiyati substrat yoki effektorlar bilan aloqada bo‘lish imkoniyatidan judo bo‘lmas-ligini tushunilali. SHu aniqlikdan kelib chiqqan holda fizikaviy immobilizatsiya qilish usularini to‘rt guruhga bo‘lish mumkin: 1) suvda erimaydigan «tashuvchi» larga adsorbsiya qilish. 2) gel teshikchalariga kiritish 3) yarim o‘tkazgich memranalari yordamida fermentni reaksion tizimini boshqa qismdan ajratish. 4) fermentni ikki fazalik reaksion muhitiga kiritish bunday sharoitda ferment suvda eriuvchan bo‘ladi va ikkinchi fazaga kira olmaydi. Keltirilgan klassifikatsiya shartlidir, chunki bu usullarorasida aniq ajrimlarni o‘rnatish mumkin emas. Masalan,gelteshikchalariga kiritish usullari bilan immobilizatsiya qilishni, yarim o‘tkazgich membranalar orqali ajratib turish deb ham qarash mumkin. SHunga qaramasdan bu klasiffikatsiya fizikaviy usullari bilan immobilizatsiya qilishni bir tizimda solishda yordam bera oladi. Adrobsiya qilish orqali immobilizatsiya qilish eng kuxna usullardan hisoblanadi. YUqorida aytib o‘tilgandek 1916 yilda D.J.. Nilson va E Grefin invertaza fermentini faollashtirgan kumirda va alyuminiy gidrokisidi gelida immobilizatsiya qilganlar. xuddi shu usulda keyinrok 1969 yilda I. SHibata L-aminoatsilaza fermenti N- atsetil – DL aminokislotalarni bir biridan ajratishda sanoat miqyosida hozirgacha ishlatilib kelinmoqda.

5. Adrobsion immobilizatsiya qilish uchun «tashuvchi » lar. Adrobsion immobilizatsiya uchun ishlatiladigan «tashuvchi» lardan ikki sinfga organik va neorgannik tashuvchilarga bo‘lib o‘rganish mumkin. Noorganik tashuvchilar sifatida kremezyom, alyumen titan va boshqa elementlar oksidlari, alyumoslikat (loylar) shisha, sapol, faollash-tirilgan kumir va boshqalar keng ishlatiladi. Organik tashuvchilar orasida keng tarqalganlari har xil polisaharidlar polimerli ion almashuv smolalari, kollagen, tovuq suyaklari va boshqalardir.Tashuvchilar kukun, kichik sharchalar, granulalar sifatida ishlatiladi. Ba'zi bir holatlarda gidrodinamik qarshilikni pasaytirish maqsadida tor parallel kanallar saqlovchi monolitlar sifatida ham chiqariladi. Tashuvchilarni eng asosiy xususiyati sorbsiya qilish qobilyati teshikchalarning razmeri mexanik va kimyoviy barqarorligidir. 6. Adrobsion immobilizatsiya qilish usullari. Adrobsiya qilish yo‘li bilan immobilizatsiya kilish eng soda usullaridan biri bulib ferment eritmasini «tashuvchi» bilan ajratilish yo‘li bilan amalga oshiriladi. YOpishmasdan fermentni yuvib tashlagach, immobilizatsiya qilingan ferment ishlatilishga tayyor bo‘ladi. Adsorbsion immobilizatsiya qilingan fermentlarni olish uchun qo‘yidagi uslubiy ko‘rsatmalardan foydalanadi. Statistik usul eng oson yo‘l bo‘lib «Tashuvchi» ferment eritmasiga tashlanib, (solinib) hosil bo‘lgan aralashma ma'lum vaqtga tashlab ko‘yilishi lozim. Laborotoriya sharoitida ko‘proq ajratilish usuli ishlatiladi. bu usulda statistik usuldan farqli ularoq ferment eritmasi bilan tashuvchi doimiy ravishda arlashtirib turiladi. Bu usulda statistik usuldan farqli ularoq ferment eritmasi bilan “tashuvchi” doimiy ravio‘da aralashtirib turiladi. Aralashtirish uchun magnet aralashtiruvchi, mexanik aralashtirgich yoki mikrobiologik tebratgichdan foydalanish mumkin. Bu usul oldingisidan ancha ustun turib “tashuvchi” sathida fermentni bir tekis joylanishini belgilab beradi. Ba'zida adsorbsion immobilizatsiya qilish uchun elektrocho‘ktirish usulidan foydalaniladi. Buning uchun ferment eritmasiga ikkita elektron tutashtiriladi, ulardan bittasini sathida bir qatlam tashuvchi surtilgan bo‘ladi. Elektrotlar tokga ulanganda ferment sathidagi faol guruhlar (-NH2; -COOH; va hakozo) hisobidan

“tashuvchi” saqlanayotgan elektrod tomonidan harakat qiladi va uning sathida cho‘kadi. Texnologiyadan foydalanish uchun eng ko‘lay usul kalonkalardan o‘tkazish usuli . Bu usulni ikki modifikatsiyasi bor, ulardan biri tashuvchi to‘ldirilgan kalonkadan tepadan pastga karab mikronasoslar yordamida ferment eritmasi haydaladi, ikkinchisida esa teskarisi, ferment pastdan tepaga qarab yo‘naltiradi. Bu usulni afzallik tomoni, fermentni haydash, yuvish. Va keyingi fermentativ jarayonlar, hech qanday manipulyatsiyasiz birkolonkani o‘zida olib boriladi. Ferment va “tashuvchi” orasidagi adsorbsion o‘zaro ta'sirni tabiati. “Tashuvchi” sathida adsorbsiya bo‘lgan ferment molekulalari har xil kuchlar hisobiga, xususan rospetsifik Van-der Vaals, elektrostatik, o‘zaro ta'sirlar, vodorod bog‘lari va gidrofob bog‘lar hisobiga amalga oshiriladi. Sanab o‘tilgan bog‘larni nisbiy ishtiroki ferment molekulasidagi faollik guruhlari yoki tashuvchining kimyoviy tabiatiga bog‘liq bo‘ladi. Ko‘pchilik hollarda asosiy vazifani elektrostatik o‘zaro ta'sirlar va vodorod boo‘lari tashkil etadi. Ba'zi vaqtlarda o‘zaro ta'sir kuchi oqibatida tashuvchining tuzilishi buzilishgacha olib borilishi mumkin. Masalan, ba'zi o‘simlik hujayralari sitodeks granulalarida adrobsiya qilinganda hujayra devori diformatsiyaga uchragani kuzatilgan. 7. Fermentlar adsorbsiyasiga ta'sir etuvchi omillar. Adsorbsiya o‘tish jarayoni va ferment bilan tashuvchi orasida bog‘ni mustahkamligi ko‘pchilik hollarda immobilazatsiya qilish sharoitiga bog‘lik bo‘ladi. Ferment adsorbsiyasiga ta'sir etuvchi omillarga qo‘yidagilar kiradi: tashuvchini g‘ovakligi va sirtini faolligidir. Tashuvchini sorbsiya qilish hajmi uning sirtini faolligiga to‘g‘ri proporsional oqsil yoki fermentga kelganda bu qonuniyat faqatgina tashuvchini g‘ovakligi oqsil molekulasidan anchagina katta bo‘lgandagina o‘z kuchini saqlaydi. Tashuvchini g‘ovakligi juda kichik bo‘lganda, fermentlar g‘ovaklarga sig‘masalar, fermentlar uchun tashuvchilar satg‘ining ma'lum birqismigina foydali bo‘ladi xolos. Bunday paytlarda tashuvchining sorbsiya qilish imkoniyatlari juda kam bo‘ladi. Boshqacha qilib aytganda, g‘ovaklar qancha kichik bo‘lsa, tashuvchining

adsorbsiya qilish imkoniyatlari shuncha kam bo‘ladi. G‘ovaklarni optimal hajmini hisoblashni birinchilardan bo‘lib, 1976 yilda R. Messing taklif etgan. U shisha va sopol materiallaridan tashuvchi sifatida foydalana turib ularni g‘ovaklarini kattaligini (hajmini ) o‘lchab chikadi va g‘ovaklarning kattaligi ferment bo‘yidan taxminan 2 marotaba katta bo‘lgan hollarda tashuvchini adsorbsion imkoniyatlari maksimum bo‘lishini tajribalardan isbotlab berdi. Bunday holda substratning molekulyar razmeri fermentdan ancha kichik bo‘lmog‘i va sorbsiya qilingan ferment g‘ovaklari bemalol kirib turishi lozim, albatta Substrat molekulasining hajmi fermentnikidan katta bo‘lgan hollarda tashuvchining govakligi substrat molekulasi bilan belgilanadi. Ba'zi bir hollarda substratni o‘zi tashuvchi vazifasini bajarish ham mumkin. Masalan, sellyuloza fermentini immobilizatsiya qilish uchun uning substrati bo‘lgan sellyulozadan keng foydalaniladi. 7.1. rN belgilari. Reaksiya muhiti immobilizatsiya qilish jarayonida juda katta ahamiyatga ega ayniqsa sorbsiya elektrostatik o‘zaro ta'siri yordmida amalga oshirilgan holatlarda. Bunga asosiy sabab rN o‘zgarishi bilan oqsil yoki tashuvchining sorbsiya uchun javobgar bo‘lgan ionogen guruhlarini ionizatsiyasi o‘zgaradi. Ion almashinuv xossalariga ega bo‘lmagan tashuvchilardan foydalanganda, sorbsiya oqsil yoki fermentni izoelekrik nuqtasida amalga oshirilsa yaxshi natija beradi. Ammo bu qonuniyatni chetlab o‘tish hollari ham uchrab turadi. Masalan albumenni lateksga sorbsiya bo‘lishini har xil rN da o‘rganib chiqilganda bu jarayonni rN ga aloqadorligi W simon bo‘lganligi, kumirda adsorbsiya qilinganda esa optimal rN 3 dan 6 gacha o‘zgarishi, bu o‘zgarish kumirning tabiatga bog‘liqligi isbotlangan. 7.2. Ion kuchi. Ferment bilan tashuvchi orasidagi bog‘lanishning kuchiga ta'sir ko‘rsatuvchi omillardir. Tuzlarni yuqori konsetratsiyasida tashuvchi sirtidan elektrostatik yo‘l bilan boo‘langan feromentni siqib chiqaradi. Boshqacha qilib aytganda ion kuchining oshishi bilan fermentni desorbsiyasi oshib boradi. Ba'zi holarda bunga aksincha ta'sir ham uchrab turadi. buni oqsilni «tuzlanishi» deb ataladi.

7.3. Fermentlarning konsentratsiyasi. Eritmada fermentni konsentarsiyasi oshib borgani sari uning sorbsiya bo‘lishi va immobilizatsiya bo‘lgan fermentni katalitik faolligi oshib boradi. I bo‘lgan ferment faolligini, eritmadagi ferment konsentratsiyasiga nisbatan taqqoslab o‘rganganda shu narsa ma'lum bo‘ldiki, fermentni eritmadagi konsentratsiyasining oshib borishi bilan ma'lum no‘qtagacha fermentni katalitik faolligi oshib oshib boradi va undan keyin o‘zgarmasdan qoladi, hatto kamayishi ham mumkin. Tekshirishlar shuni ko‘rsatadiki, fermentni faolligi tashuvchi sathini butunlay qoplab olgunga qadar faollik oshib boradi., keyinesa ferment 2-chi, 3-chi qavat hosil qiladi va h.k. Oxirida, tshuvchining eng tepa qismida yopishgan fermentlar faollik ko‘rsatadi, tagida qolganlari esa substrat bilan aloqa qilmaydilar va o‘z-o‘zidan “ishsiz” qoladilar. SHuning uchun ham immobilizatsiya bo‘lgan fermentning faolligi kamayadi. 7.4. Harorat. Haroratni oshishi adsorbsiya jarayoniga ikki xil ta'sir qiladi. 1. Haroratning oshishi fermentning inaktivatsiyasiga (denaturatsiya) olib keladi.2. haroratning oshishi fermentning tashuvchi g‘ovaklariga deffuziyasini kuchaytirish hisobidan, ferment faolligini oshishiga olib keladi. SHunday qilib fermentlarni adsorsiya yuli bilan immobilizatsiya qilish bir qator omillarga bog‘lik bo‘lib faqat tajribalar asosida aniq topiladi. Quyida fermentlar bilan tashuvchi orasidagi bog‘ni kuchaytirish xizmat qiluvchi omillar haqida fikr yuritamiz. 8. Fermentni tashuvchi bilan bog‘lanish kuchini oshiruvchi usullar. Oldindan modifikatsiya qilingan tashuvchilarga immobilizatsiya qilish. tashuvchilardan oldindan modefikatsiya qilish adsorbsiya kuchini keskin oshiradi. Buning ustiga, oldindan modefikatsiya qilmaslik adsorbsiya qilingan fermentni faolligini btunlay yo‘qolishiga olibl keladi. Masalan, agar fermentning mu'tadilligi nordon sharoitda past bo‘lsa, slikagelga sorbsiya kilingan fermentning faolligi butunlay yo‘qoladi. CHunki slikagelni sathi nordon muhitga ega . (rNq 4,0). Bunday sharoitda immobilizatsiyadan oldin slikagelni ma'lum rN ga ega bo‘lgan buferda fermentni optimum rN ga to‘g‘ri keladigan rN da saqlab turish lozim. Xuddi shunday muammo, faol markazida metall saqlaydigan fermentlar

bilan ishlaganda kelib chiqadi. Bunga sabab, ba'zi bir tashuvchilar o‘zlariga metall ionlarini tortib olish qobiliyatiga egalar. Bunday tashuvchilarda adsorbsiya qilingan fermentlar, o‘z faol markazidagi metalni chiqib ketishi hisobidan faoliyatlarini yo‘qotishlari mumkin. Bu holni bartaraf etish uchun tashuvchini maxsus metall ionlari saklagan eritmalarda uzoq vaqt ushlab turish va shu tufayli uni metall ioniga nisbatan bo‘lgan ehtiyojini qondirish mumkin bo‘ladi. Tashuvchi sirti metal ionlar bilan to‘yintirilganda ( buning uchun Ti, Sn, Zr, V, Fe, ishlatiladi). Fermentni sorbsiya qilish xususiyati ortadi, buga sabab metall ioni ferment bilan tashuvchi orasida ko‘prik bo‘lib xizmat qilishidir. Immobilizatsiyaning bu usuli sillyuloza , neylon shisha filtr, qog‘oz kabi tashuvchilardan foydalanganda yaxshi natijalar berishi isbotlangan. Oldindan modifikatsiyaiqilingan fermentlarni immobili-zatsiya qilish ion almashinuvi tashuvchilarga adsorbsiya yo‘li bilan immoblizatsiya qilishda izoelektrik no‘qtasi va rN optimumi bir-biriga yaqin bo‘lgan fermentlar bilan ishlaganda qator muammolar paydo bo‘ladi. Ferment bilan tashuvchi orasida mustahkam bog‘lanish faqatgina izoelektrik no‘qtadan uzoqroq bo‘lgan rN dan ya'ni fermentdan kattalik sharoitida amalga oshiriladi. SHuning uchun ham fermentni oldindan modifikatsiya qilish. YA'ni ferment molekulasiga yangi ionagen guruhlar (polikislotalar, karboksimetil, sellyuloza, yantar kislotasi va h.k.) kiritish maqsadga muvofiq bo‘ladi.Masalan L xmotirisin, xlortriazinli, rang bilan aralashtirilganda, uni izoelektrik nuqtasi ishqoriy tomonga siljishi, va shu tufayli ferment ko‘pgina tashuvchilarga adsorbsiya bo‘lishi, oqibat natijasida esa katalitik faolligi saqlanib qolishi isbotlangan. Boshqa bir misol, L ximotripsinni KM – sellyuloza bilan modefikatsiya qilganda ferment neytral rN muhitida DEAE sellyulozada yoki DEAE sefadeksga faolligi saqlangan holda immobilizatsiya bo‘ladi. Ferment tashuvchi bog‘ning mustahkamligiga ta'sir etuvchi boshqa omillar, Immobilizatsiya bo‘lgan fermentni tashuvchi sathidan oson yuvilib ketmasligi uchun adsorbsiya qilingan ferment qatlami bifuniksional agentlar bilan ishlov beriladi. Natijada, tashuvchi sathida fermentlarni bir-birlariga bog‘langan holatidan

iborat yupqa plyonka hosil bo‘ladi. Bifunksional agent sifatida glutaraldegid. Gossipol, va boshqalarni ishlatish mumkin. Immobilizatsiya qilishni orginal yo‘li prof. K.Martenik tomonidan namoyimsh etilgan. Buning uchun qisman kimyoviy destruksiyaga uchragan neylon ishlaridan foydalanilgan. Tashuvchi, ferment eritmasiga solinadi va mexanik tortiladi, natijada neylonni g‘ovaklari yiriklashib, unga fermentning joylashishi osonlashadi. Ma'lum vaqtdan keyin tortib turgan kuch olinadi va neylon yana o‘z holatiga keladi, ferment esa g‘ovaklarda siqilib qoladi. Elektr toki yordamida ushlash usuli, immobilizatsiyaning yangi usullaridan bo‘lib, memranalar yordamida ajratilgan elektrodlar bialn polektorlarda elekr maydoni hosil qilinadi. Kollektor kelib silikagel, ion almashuv smolalari, minerallar ishlatilishi mumkin.Ferment kollektorlarida elektrostatik va dipol – dipollik o‘zaro ta'sir kuchlari orqali ushlanib qoladi. Bu usulning yomon tomoni shundan iboratki immobilizatsiya tizimi hamisha elektr toki ta'sirida bo‘lishi shart. Tok o‘zulsa yoki o‘chsa ferment tashuvchidan yuvilib ketadi. 9. Adsorbsiya yo‘li bilan immobilzatsiya qilishning abzalligi va kamchiliklari. № Афзаллиги Камчилиги 1 Сорбентнинг арзонлиги ферменлар ва ташувчи орасидаги бо ғ нинг муста ҳ кам эмаслиги 2 Эк с перементларни осонлиги Умумий ягона й ў ри қ номанинг й ўқ лиги 3 Бир вактнинг узида ферментни тозалаш мумкинлиги 10. Gel ichiga kiritish yo‘li bilan immobilizatsiya qilish. Bu usulning mohiyati shundan iboratki fermen molekulasi, qattiq tukilgan polemer zanjirlardan iborat bo‘lgan gel hosil qiluvchi uchlamchi elaklarga o‘rnatiladi. Zanjir bog‘lari orasidagi masofa ferment molekulasidan kichik bo‘lgani uchun, u mahkam siqilib turadi va polimerdan chiqib keta olmaydi. ferment bilan

tashuvchi orasidagi bog‘ning mustahkamligini oshiruvchi omil rolini ferment va tashuvchi gel orasida paydo bo‘lgan vadorod bog‘lari ham o‘ynashi mumkin. Polimer zanjirlari orasidagi bo‘shliq suv bilan to‘ldirilgan bo‘ladi. Masalan, akril kislotasi hosilalari asosida paydo bo‘lgan gelda, uning konsentratsiyasiga qarab, 50 dan 90 % gacha suv bo‘lishi mumkin. Fermentlarni gelda immobilizatsiya kilishinng ikki usuli bor. Birinchisi monomer eritmasida eritiladi va keyin polimerizatsiya qilinadi. Bunday eritmaga ko‘pchilik hollarda bifuniksional agentlar ham qo‘shiladi.Ikkinchisi, P. Bertfeld va Dj. Uenlar ishlatgan N-N1 metilen-bisakrilamidni polimerizatsiya qilish asosida olinadigan immobilizatsiyalangan fermentlar. Gelga kiritish yo‘li bilan immobilizatsiya qilish usuli o‘zinig soddaligi bilan ajralib turadi. Bu usul bilan fermentni xohlagan geometrik konformatsiyada olish va fermentni tashuvchi ichida bir tekis tarqalishiga erishish mumkin. Ko‘pchilik polimer gellar o‘zlarining mexanik, kimyoviy issiqqa chidamliligi bilan ajralib turadi. Bu xususiyatlar esa fermentlarni bir necha marotabalab ishlatish imkonini beradi. Bu usul universal usul bo‘lib nafaqat barcha turdagi fermentlar, balki poleferment tizimlar, hujayra fragmentlarini immabilizatsiya qilish uchun ham to‘g‘ri keladi. Bu usulni ijobiy tomonlaridan yana biri – uni fermentga mk'tadillik berish imkoniyatidir, bakteriologik zararlanishdan qo‘rqmaydi, chunki, ferment molekulasidan katta bo‘lgan bakteriyalar gelning ichiga kiraolmaydilar. Usulning eng katta kamchiligi ba'zi bir holatda polimer matrikslari subsratni diffuziyasiga halaqit beradi va shu tufayli fermentning faolligi past bo‘lishi mumkin. SHunday ekan, substrat sifatida yuqori molekulali moddalar ishlatilganda bu usuldan butunlay foydalanish mumkin emas. 11. YArim o‘tkazgich memranaliri yordamida immobilizatsiya qilish. Bu usul kichik molekulali substratni suvdagi eritmasi katta molekulaga ega bo‘lgan ferment eritmasidan yarim o‘tkazgich memrani yordamida ajralib turishga asoslangan. YArim o‘tkazgich membrana substratni oson o‘tkazadi, ferment esa membranadan o‘ta olmaydi. Bu usulni har xil modifikatsiyasi, yarim o‘tkazgich mimbranalarni olish va ularning tabiati asosida yaratilgandir.

Mikrokonsullash usuli birinchi bo‘lib, 1964 yilda T.CHang tomonidan yaratilgan. Bu usul-fermentning suvdagi eritmasini mikrokapsulalar ichiga joylashtirishdan iborat. Mayda teshikli polimerplyonkalardan tashkil topgan kichik koptokchalar ichidagi fermentlarni tashqariga chiqishi belgilab qo‘yilgan. Kapsulalarni olish usuliga qarab, ularni razmeri har xil bo‘ladi (10 dan 100 mikrometrgacha). Mikrokapsulalar olishning ikki usuli mavjud bo‘lib, birinchisida fermentning suvdagi eritmasi PAV saqlovchi dietilefiri bilan kuchli aralashtirish natijasida dispers xolatga o‘tkaziladi. PAV-bu у erda emulgator vazifasini bajaradi. Hosil bo‘lgan emulsiyaga, to‘xtamasdan polimerning efirdagi eritmasi qo‘shilib boradi. Polimer (nitrat sellyuloza), suvdaerimasligi sababli emulsiyaga tekkan joyda yupqa membrana mikrokapsula hosil qiladi. Tayyor bo‘lgan mikro kapsula sentrifuga yordamida yoki filtirlash yo‘li bilan ajratib olinadi. Mikrokapsula hosil qilishning ikkinchi yo‘li – ikki moddaning fazalararo polikondensatsiya qilishga asoslangan. Moddalardan biri suvning maydan emulsiyalarida ikkinchisi esa organik fazada erigan bo‘ladi. Ko‘p tarqalganlardan biri poliyamid mikrokapsulasi. Bu mikrokapsula 1,6 geksametilendiamin (suv fazasi) va sebatsen kislotasining xlorangidridi (organiu faza) asosida olinadi. Bu usul faqatgina yuqori rN ga chidamli bo‘lgan (diamin eritmasi) fermentlar uchun ishlatilishi mumkin. Mikrokapsula hosil qilish uchun ishlatiladigan ferment eritmasi 10 % atrofida inert oqsil moddasi (gemoglobin) saqlashi lozim. Bu oqsil kapsula ichida kerakli bosim bo‘lishini hamda fermentning mu'tadilligini ta'minlaydi, Fermentning mu'tadilligini oshirish uchun glutaraldegid bilan ishlov beradi, ba'zida esa adsorbsiya yokigelga kiritish yo‘li bilan immobilizatsiya qilinadi. Ba'zi holatlarda immobilizatsiya qilish uchun molekulalari kovalent bog‘langan oqsillardan tashkil topgan membranalardan ham foydalaniladi. Ikkilama emulgirlash. Bu yo‘l bilan immobilizatsiya qilganda, avvalo fermentning suvdagi eritmasini organik polimerdagi emulsiyasi tayyorlanadi. Tayyor emulsiyani yana bir bor suvda dispersiya qilinadi. Natijada, fermentning suvdagi eritmasini saqlash organik (polimerni) emulsiyasi hosil bo‘ladi. Vaqit

o‘tishi bilan organik eritma qotadi, va immobillashgan ferment saqlovchi polimer zarrachalari hosil bo‘ladi. 1972 yilda S.Mey va N.Li lar bu usulni modefikatsiya qildilar va membrana hosil qiluvchi materiallar sifatida suvda erimaydigan polemer uo‘niga katta molekulyar massaga ega bo‘lgan suyuq uglevodorodlardan bilan foydalanishni tavsiya qildilar. Bu usul suyuq membiranalarda immobilizatsiya qilish deb ataladi. Bundan tashqari tolaga kiritish liposomaga kiritish, mikroemplyusga hosil qilish kabi bir qator usullar mavjud 12. Fermentlarni immobilizatsiya qilishning kimyoviy usullari. Kimyoviy usullarni boshqa usullardan asosiy farqi kimyoviy ta'sir natijasmida ferment bilan tutashuvchi orasida qo‘shimcha kovalent bog‘i paydo bo‘ladi. Bu usulda immobilizatsiya qilingan fermentlarni kamida ikkita ustunligi bor. Birinchidan, ferment va tashuvchi orasidagi kavalent bog‘. Hosil bo‘lgan kon'yugatni yuqori mustahkam qiladi. Boshqacha qilib aytganda ferment ishtirokida o‘tadigan reaksiyalarning rN, harorati va boshqa parametrlarni hzgartirish, fermentni desorbsiyasiga, shu tufayli olinadigan mahsulotning ifloslanishiga olib kelmaydi. Bu esa ayniqsa meditsena oziq-ovqat mahsulotlari, analitik ishlar uchun reaktivlar olishga uta muxim axamiyat kasb etadi. Ikkinchidan, kimyoviy modifikatsiya faolligini va mu'tadilligini oshirishga olib keladi. Faqatgina kimyoviy yo‘l bilan, ko‘p no‘qtalik bog‘lanishlar natijasida fermentning mutadilligini oshirish mumkin. Bu usulning kamchiligi, ba'zi-bir fermentlar kimyoviy modefikatsiya jarayonida o‘z faolligini yo‘qotib qo‘yadilar.

Похожие

Bug’doy urug’larini qabul qilingan uslub asosida 1000 dona og’irligi va namligini aniqlash

Arpa urug’larini qabul qilingan uslub asosida 1000 don og’irligi, o’sish quvvati va unuvchanligini aniqlash

Qishloq xo‘jaligi hayvonlari uchun ozuqa tayyorlash biotexnologiyasi

Suli urug’larini qabul qilingan uslub asosida 1000 dona don og’irligi, o’sish quvvati va unuvchanlik qobiliyatini aniqlash

Tuproqshunoslik va o‘simlikshunoslik uchun faol bo‘lgan tuganak hosil qiluvchi va ildiz atrofida to‘planuvchi bakteriyalar asosida biopreparatlar ishlab chiqarish biotexnologiyasi