Gyеnyеtik tuproqshunoslik muammolari fan sifatida - Сельское и лесное хозяйство - Рефераты

Gyеnyеtik tuproqshunoslik muammolari fan sifatida

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

104 KB

Gy е ny е tik tuproqshunoslik muammolari fan sifatida R е ja: 1. Kirish. 2. Tuproq paydo qiluvchi omillar. 3. Tuproq paydo qiluvchi ona jismlar. 4. Iqlim-tuproq paydo qiluvchi omil. 5. Tuproq paydo bo’lishida biologik omillarning roli. 6. Tuproq paydo bo’lishida relefning roli. 7. Tuproq yoshi-inson faoliyatining tuproq paydo bo’lishidagi roli.

Tayanch tushunchalar: Tuproq paydo qiluvchi omillar, tog’ jinslar, ona jins, biologik omil, relef, tuproq yoshi, inson faoliyati. Agar yerdagi hamma tabiiy jismlarni tasniflab, tirik (yashovchi organizmlar) va o’lik (tog’ jinslari va mineral, magma) kabi guruhlarga ajratadigan bo’lsak, ular orasida tuproq alohida o’rin tutadi. Chunki tuproq akad.V.I.Vernadskiy ta‘biri bilan aytganda tabiatning biokos jismidir. Tuproq letosfera, gidrosfera va atmosfera qobig’i chegaralarida joylashgan bo’lib, bevosita ularning ta‘siri natijasida vujudga keladi va yer yuzasini qoplab oladi. Tuproq qator funktsiyalarga ega va inson hayotida muhim rol o’ynaydi. Eng avvalo insonning tabiiy yashash muhitida inson tuproqdan oziq-ovqatlarni yetishtiradi. Ya‘ni qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishning asosiy vositasi bo’lib xizmat qiladi. Tuproqning paydo bo’lishi rivojlanishi evolyutsion qonuniyatlarini bilmasdan turib, ulardan xalq xo’jaligida samarali foydalanib bo’lmaydi va muhofaza qilish chora tadbirlarini ishlab chiqarish mumkin emas. Tabiiy tuproqlarning paydo bo’lishi va rivojlanishi bevosita iqlim, tirik organizmlar, ona jinslar, relef va vaqt kabi omillar ta‘sirida yuzaga chiqadi. Т f( И  Ор  Ож  Р )  В Bundan shu narsa ko’rinadiki, bu faktorlarning hammasi ham tuproq paydo bo’lishida funktsiyasi bir xil. Inson yashashi uchun zarur bo’lgan ehtiyojlarga to’laroq qondirish maqsadida tuproqqa ishlov beradi, sug’oradi, ayrim qishloq xo’jalik ekinlarini ekadi va undan yuqori hosil olishga intiladi. Shu tufayli tuproq unumdorligini oshiradi, ya‘ni potentsial unumdorlikni samarali unumdorlikka aylantiradi.

Demak, tabiiy tuproq paydo bo’lish jarayoniga inson katta ta‘sir ko’rsata boshlaydi. Natijada tabiiy tana o’rniga madaniy-tabiiy tana yuzaga keladi. Ularning rivojlanish qonuniyatlari va unumdorlik darajasi tabiiy tuproqdan farq qiladi. SHuning uchun ham, biz ularning paydo bo’lish jarayonlari, tasnifi va evoltsiya jarayonlariga alohida e‘tibor beramiz. Xulosa qilib shuni aytish lozimki, hozirgi davrda tuproqshunoslik fani oldida yechilmagan vazifalar mavjud. Ularni yechish uchun genetik tuproqshunoslik sohasida nazariy tadqiqotlarni ko’chaytirish lozim. Tuproq paydo qiluvchi omillar deyilganda tuproqqa nisbatan tashqi bo’lgan, ularning bevosita ta‘siri va qatnashuvida yerning yuzasida tuproq qoplamini yuzaga keltiruvchilar tabiiy muhit komponentlari tushuniladi. V.V. Dokuchaev ta‘biri bilan aytganda, tuproq iqlim, tog’ jinslari, o’simlik va hayvon organizmlari, joyning relefi va balandligi, shuningdek, regionning yoshi kabi doimo o’zgarib turuvchi omillar funktsiyasidir. Bu omillar tufayli yer yuzasiga chiqib qolgan tog’ jinslari kuchli o’zgarishlarga duch kelib, tabiiy-tarixiy tana tuproq hosil bo’ladi. Tuproq hosil qiluvchi ona jinslar. Tuproq paydo qiluvchi jinslarning tarkibi va xossalari tuproq paydo bo’lish jarayonninng tezligi va uning yo’qolishiga sababchi bo’ladi. Masalan: Tog’larda granitlar va shu kabi qattiq jinslar qobig’i ustida hosil bo’lgan kam qalinlikdagi nurash qobig’i ustida uzoq vaqt davomida ham tekislik tuproqlari hosil bo’ladi. Ularning genetik va qatlami aniq ajralmaydi. Tuproq unumdorligi va tuproq paydo qiluvchi jinslarning xossalari va tarkibi bilan chambarchas bog’liq. Ma‘lumki, nordon magmatik jinslar shuningdek, qumtoshlar elyuviysi ustida hosil bo’lgan tuproqning unumdorligi past bo’ladi. Xuddi shunday qum mahsulotlari ustida hosil bo’lgan tuproqlarning ham unumdorligi past bo’ladi.

SHu bilan bir vaqtning o’zida neytral va asosli jinslarning nurash mahsulotlari ustida hosil bo’lgan tuproqlar oziq jinslarga boy bo’lgan tuproq hosil bo’ladi. Mana shunday muqobil xossaga ega bo’lgan ona jins-Lyoss ustida rivojlangan tuproqda bunga buz tuproqlar misol bo’la oladi. G. Yenni (1948) ma‘lumotlariga ko’ra, birgina tuproq paydo qiluvchi omillarning o’zgarishi, boshqa hamma tuproq hosil qiluvchi omillar o’zgarishsiz qolganda ham o’z xossa va xususiyatlari bilan farq qiladigan tuproqlar rivojlanadi. Bu holni mamlakatimiz sahro tuproqlarida ko’rish мумкин . Tuproq paydo qiluvchi jinslarning tarkibi va ularning fizikaviy xususiyatlari sug’oriladigan dehqonchilik amaliyotida juda katta ahamiyat kasb etadi. Masalan, sug’orilib, dehqonchilik qilinadigan regionlarda ona jinslarning sho’rlanganligi, tuproqlarning ikkilamchi sho’rlanish va salbiy jarayonlarning rivojlanishiga sabab bo’ladi. O’zbekiston hududida sug’orish suvlari tarkibida sug’orish suvlarining loyqaligi tufayli har yili yerga bir necha tonna kelib yotqiziladi. Ularning granulometrik, kimyoviy minerologik tarkibi vohada yuzaga kelayotgan tuproqning paydo bo’lish jarayonini va uning yo’nalishin belgilab beradi. Iqlim-tuproq paydo qiluvchi omil. Iqlim havoning statistik ko’p yillik rejimi bo’lib, u yoki bu hududning asosiy jug’rofik tavsifidan biridir. U atmosfera holati va tuproqqa ta‘sir etuvchi atmosfera jarayonlari eng avvalo issiqlik va suvning bosh miqdoriy ko’rsatkichidir. Yer iqlimi bir necha omillarning o’zaro ta‘siri natijasida ruyobga chiqadi. Uning asosiylari qo’yidagilardir. A)quyosh nuri, energiyasining kelishi va sarflanishi. B)Issiqlik va namlikni qayta taqsimlovchi atmosfera tserkulyatsiyasi. V)Atmosfera tserkulyatsiyasidan ajralmaydigan nam almashuvi.

Bularning har biri yerning jug’rofik joylashgan o’rniga qarab yerga turlicha ta‘sir qiladi. Umumiy yer iqlimining yetakchi ko’rsatkichi quyosh radiatsiyasi hisoblanadi. Bu esa turli geografik joylanishga qarab issiqlik darajasi farqlanadi. Yer yuzasiga keladigan umumiy issiqlik miqdori R radiatsiya balansi bilan o’lchanadi. R (a  q)  (1-A)-E a-to’g’ri tushadigan radiatsiy q- sochilgan radiatsiya 1-albedo Ye-yuzaning samarali nurlanishi. Radiatsiya balansi deganda, yer yuzasiga yutilgan radiatsiya va samarali nurlanish orasidagi farq tushuniladi. Radiatsiya balansi yer kurrasining har xil joylarda bir xil emas. Chunki, u ko’p omillar, jumladan, joyning kengligi, yuzaning tuzilishi, hududning nomlanishi darajasi kabilar bilan bog’liq. Yer kurrasining yuzasiga tushadigan issiqlik ham mos ravishda, planetamizning issiqlik quyosh energiyasi biologik va tuproq jarayonlari uchun bosh energiya manbaidir. Atmosferaning yana bir muhim komponentlaridan biri yog’in-sochin bo’lib, namlik manbaidir. V.I. Vernadskiy ta‘biri bilan aytganda, tabiatning ko’zga ko’rinadigan sur‘atini suv aniqlab beradi. Dunyoda yillik aylanma harakatga 577 ming km3 atrofda suv qatnashadi. (shundan 505 ming km3 oksonlar yuzasidan parlanadi.) Yuqoridan keltirilgan umumiy suv miqdoridan yiliga 119 ming km3 suv yog’in-sochin ko’rinishida yer yuzasiga qaytib tushadi. Ma‘lumki, yog’in miqdori ekvatorga qarab oshib boradi. O’zbekiston hududlari asrimizning o’rtalarigacha iliq-mu‘tadil poyaslarga mansub deb hisoblangan. Lekin I.P.Gerasimov tomonidan (1933) tuproq-iqlim fatsiyalarining ajratilishi va o’rta Osiyo, xususan, O’zbekiston hududlari iqlim xususiyatlari bo’yicha subtropiklarga yaqinligi ko’rsatib berilishi iqlimshunoslik tarixida yangi davr boshlanishi bo’ldi. U O’rta Osiyo tekisliklarida yil davomida issiqlik miqdori yog’inning taqsimlanishi xarakteri sobiq SSSRning quyi-sharq

qismidagi dasht va sahro-dasht mintaqalaridan farqlanib, Eron va Afg’onistonning quruq subtropik iqlimiga yaqin kelishini ko’rsatdi. Issiqlik poyaslari. № Poyas Radiatsiya balansi qDJ (sm, yil) Yillik faol harorat yig’indisi, S 1 Sovuq (poler) 21-42 < 600 2 Sovuq-mu‘tadil (boreal) 42-84 600-2000 3 Issiq-mu‘tadil (suboreal) 84-210 2000- 4000  3800  4 Iliq (subtropik) 210-252 4000  3800  - 8000 5 Issiq (trofik) 252-336 >8000 1938 yilda Ye.N.Korovin va A.N.Rozonov bu g’oyani tekisliklarga yondashgan tog’ etaklari va oldi qismlariga ham tegishli ekanligini ko’rsatib berdilar. Shunday qilib, hozirgi vaqtda O’rta Osiyo iqlimi subtropik iqlim zonasining eng shimoliy, xususan, ajralib turadigan qismi deb tan olindi. O’rta Osiyo hududlarida atmosfera yog’inlarining miqdori nihoyatda notekis bo’lib, bu tog’ tizimlarining joylanishi, qiyaliklar ekspozitsiyasi va orfografiyasining boshqa xususiyatlari bilan bog’liq. Sahro mintaqasida yillik yog’in miqdori 100 mm dan kam bo’lsa, tog’larga yaqinlashgan sari bu ko’rsatkich oshib boradi va baland tog’liklarda 1000 mm ni tashkil etadi. O’rta Osiyo uchun eng yuqori yog’in miqdori-1428 mm bo’lib, Hoji-Obi-Garm rayonida yog’adi. Namlik va quyosh radiatsiyasi tuproqqa ta‘sir qilib, ularning asosiy xususiyatlaridan biri-gidrotermik rejimni vujudga keltiradi. Tuproqshunoslik amaliyotida tuproq suv rejimining omili iqlim xarakteristikasi ekanligi G.I.Visotskiy tomonidan ko’rsatilgan. U hududlarning jamlanish koeffitsienti

haqidagi tushunchani kiritdi. Bu koeffitsienti ma‘lum bir davr yog’in yig’indisining (Omm) parlanishga (Vmm) bo’lgan nisbatidir. Namlanish koeffitsienti o’rmon mintaqasida 1,38 o’rmon-dasht-1,0, dasht-0,67, quruq dasht- 0,33, sahro-0,1-0,2 ga teng. Quruqlikning suv bilan ta‘minlanishi va tuproq paydo bo’lishi xususiyatlari bo’yicha yer kurrasida qator yirik regionlarni ajratish mumkin. (M.I.Budiko. 1968). Iqlim regionlari Yillik o’rtacha yog’in miqdori, mm Namlanish koeffitsienti (yk) O’rta quruq (superraid) 10-20 0,1-0,2 quruq (arid) 50-150 0,3-0,5 Mu‘tadil quruq ( semiarid) 200-400 0,15-0,7 Namli(gumid) 500-800 1,0 Ortiqcha namli 1500-2000 1,2-1,5 Xususan, namli (supergumid) 3000-500 1,5-2,0-3,0 Yer yuzasida tuproqlarning qonuniyatli tarqalishi bosh xususiyatlarini belgilovchi “umum yer” iqlimi bilan bir qatorda, tuproq paydo bo’lishi jarayonida joylarning iqlimi ham katta rol o’ynaydi. Bu iqlim tuproqshunoslikda “mikroiqlim” nomini olgan. U yoki bu tipdagi mikroiqlimning vujudga kelishida asosiy rolni relef shakli, qiyaliklar ekspozitsiyasi va o’simlik qoplamining xarkteri o’ynaydi. V.R. Volobuev (1983) mikroiqlimga Yer ustidan 2 m balandlikkacha va tuproq ustki qatlamlari bilan aloqada bo’lgan yer usti havo qatlamini kiritadi. Yerga yondosh bo’lgan atmosfera va tuproq orasidagi o’zaro ta‘sirini baholash uchun, Yer ustidan 2 m balandlikda havoning o’rtacha yillik harorati va yer yuzasidan 20 sm chuqurlikda tuproqning o’rtacha yillik harorati olinadi. Bu ikkala miqdor o’rtasida qat‘iy bog’liqlik bo’lib, eng umumiy miqdoriy nisbatlarni aniqlab berishga imkon yaratadi.

Tuproq paydo bo’lishida biologik omilning roli. Tuproq paydo qiluvchi omillarning eng muhimlaridan biri biologik omildir, chunki faqat uning ta‘siri tufayli tog’ jinsidan tuproq paydo bo’ladi. O’simliklar, tuproqda yashaydigan hayvonlar, mikroorganizmlar, tuproq paydo bo’lishida bevosita ishtirok etadilar va tuproq evolyutsiyasini belgilaydilar. V.I.Vernadskiy ta‘biri bilan aytganda yer yuzasida doimo ta‘sir qiladigan kimyoviy kuchlardan boshqa, o’zining oxirgi natijalariga qaraganda, birga olingan hamma organizmlardan qudratliroq kuch yo’qdir. Tuproq paydo bo’lishi jarayon mineral substratga organizmlarning qo’nishidan boshlanadi. Organizmlar uchun ekologik muhit hisoblanadi. O’lik mineral moddalarni tuproqqa aylantirishda, avvalo, mikroorganizmlarning har xil turlari, lishayniklar, tuban suv o’tlari birinchi qatorda turadi. Ular hali tuproq hosil qilmaslaridan, biogenli melkozem, ya‘ni organik moddalrni hosil qiluvchi yuqori o’simliklar o’sishi uchun substrat tayyorlaydilar. Tuproq paydo bo’lishida yetakchi rolni, biosferada modda va energiyani asosiy qismini to’plovchi organizm sifatida yuqori o’simliklar o’ynaydi. V.I. Vernadskiyning dastlabki hisobiga ko’ra, quruqlikdagi moddalar biomassasi 1012 tonnaga teng. V.A Kovda hisobiga ko’ra (1983), quruqlikdagi hamma organizmlar hisobiga hosil bo’ladigan biomassa taxmina 3(1012- 171013_tonnaga teng bo’lib, jumladan: o’rmon-n(1011-n(1012; o’tlar-n(1010-n(1011; hayvonlar-n(109; Mikroorganizmlar-n(108-9. O’simlik qoplami haddan tashqari xilma-xil bo’lib, tabiiy mintaqalar va regionlar bo’yicha qonuniy ravishda taqsimlanadigan o’simlik guruhlariga yoki fitotsenozlarga bo’linadi. O’simliklarning ma‘lum turdagi mikrorganizmlari bo’ladi. Bu ikki hayot shakllari o’rtasidagi o’zaro aloqa majmui o’simliklar formatsiyasi deyiladi. O’simlik formatsiyalari, asosan 4 ga bo’linadi: daraxtlar, o’tloqlar, dasht va cho’l o’simliklari. Bundan tashqari, bizning fikrimizcha madaniy o’simliklar formatsiyasini ajratish maqsadga muvofiqdir, deb hisoblaymiz. Madaniy o’simliklarning tuproq paydo bo’lishi jarayonga va

evolyutsiyasiga ta‘siri haqida inson omilining tuproqqa ta‘siri bo’limida, bevosita gapiramiz. Yuqorida qayd qilingan formatsiyalarning organik qoldiq miqdori, ularning kimyoviy tarkibi, tabiiyki mineral massaga ta‘siri bir xil emas. Shuning uchun ham, ular ostida hosil bo’lgan tuproqlar ham bir-birlaridan sezilarli farqlanadilar. Bu yerda o’simlik xazonlarining kimyoviy tarkibi haqida qisqacha ma‘lumot keltirish maqsadga muvofiqdir. O’simlik xazonlari tuproqlardagi organik moddalarning manbaidir. Ularning kimyoviy tarkibi xilma-xil bo’lib, bu hol fitotsenozning tur tarkibi bilan bog’liqdir. O’simliklar tarkibida S,O,N,N dan tashqari, yana 70 dan ortiq kimyoviy elementlar borligi aniqlangan. O’simlik xazoni uglevodlar, lignin, oqsillar, yog’lar, smolalar, oshlovchi kislotalar va boshqa bir qator moddalardan iboratdir. Turli o’simliklarda va ularning har xil organlarida bu moddalarning nisbati har xil bo’ladi. O’simliklarning yog’ochli qismida tsellyuloza (60%) ko’p. Daraxtlar bargida va o’tlarda bu moddalar kamroq. Dub daraxtining yog’ochida va bargida ancha kam. Bu ma‘lumotlarni keltirishimizdan maqsad shuki, tuproq qaysi o’simlik formatsiyasi, xususan qanday o’simlik turi ostida hosil bo’lishi bilan uning tarkibidagi chirindi miqdori bevosita bog’liqligini ko’rsatishdir. Masalan, o’rmon o’simliklari formatsiyasi ostida, odatda podzol tuproqlari, dasht o’simliklari ostida esa qora tuproqlar paydo bo’ladi. Ular hamma xossa va xususiyatlari bilan bir-birlaridan keskin farqlanadilar. O’rmonlarda, o’rmon qiyi chirindining manbai bo’lib, uodatda tuproq yuzasida to’planadi. Chirindi hosil bo’lish jarayonida daraxtlarning ildizi kam ishtirok etadi. Nina bargli o’rmonlarda o’rmon qiyi, uning kimyoviy tarkibi xususiyatlari va parchalanishga juda chidamliligi tufayli, chirindi hosil bo’lishi ancha sekin kechadi. O’rmon qiyining parchalanish jarayoni, ko’pincha zamburug’lar faoliyati natijasida kechadi. bunday sharoitda hosil bo’lgan chirindi fulvat xarakteriga egadir. O’rmon osti, yuviladigan suv rejimi sharoitida, tuproq paydo bo’lishi jarayoni podzol tuproqlar paydo bo’lishi tipiga mansub bo’ladi. Paydo bo’lgan tuproqlar yuqori kislotaliligi, asoslar bilan to’yinganligi, kam

chirindililigi, ozuqa elementlariga, xususan azotga kambag’alligi, demak, unumdorligining past darajada ekanligi bilan xarakterlanadi. Keng yaproqli o’rmonlarda bu jarayon bir muncha yumshaydi. Chirindi hosil bo’lish jarayonida daraxtlarning barglari, shuningdek, bu yerda o’sadigan o’t o’simliklarining qoldiqlari qatnashadi. Natijada hosil bo’lgan chirindi gumat- fulvatli tipga mansub bo’ladi. Paydo bo’lgan tuproqlarning unumdorligi darajasi ham yuqoriroq bo’ladi. Chirindi hosil bo’lishning asosiy manbai o’tlarning ildizlari va kam miqdorda, ularning yer ustidagi (poyalari, barglari, urug’lari va h.k) qismidir. Bu hol birinchidan, o’t o’simliklari ildizlarning biomassasi (daraxtlardan farqliroq), odatda, sezilarli darajada yerning ustki qismidagi biomassasidan sezilarli darajada ko’proq ekanligi bilan bog’liq. Ikkinchidan, o’t o’simliklari qoldiqlari, daraxt xazonlarida н farqlanib, tez parchalanishi, ko’l elementlarining ko’pligi, azotga va asoslarga boyligi bilan xarakterlanishi tufaylidir. Dasht mintaqalarining gidrometrik rejimi organik qoldiqlarning tez parchalanishiga imkon yaratadi. Chirindi hosil bo’lishi qisqa davr ichida yuz beradi. Bunday sharoitda “yumshoq”, kaltsiyga to’yingan, ko’pincha gumatli tarkibga ega bo’lgan chirindi hosil bo’ladi. O’t o’simliklari ta‘sirida kechadigan tuproq paydo bo’lishi jarayoni, chimlanish jarayoni nomini olgan. Dasht o’simliklari ostida chirindini yuqori zahirasiga va maxlum bo’lgan hamma tuproqlardan o’zining yuqori potentsial unumdorligiga ega bo’lgan qora tuproqlar paydo bo’ladi. Mamlakatimizda ana shunga yaqinroq bo’z tuproqlarning paydo bo’lishi sharoitini ko’rsatish mumkin. bo’z tuproqlarning chimli qatlam qalinligi, chirindi miqdori, umuman potentsial unumdorligi mamlakatimizdagi avtomorf tuproqlar orasida eng yuqoridir. Sahro mintaqasidagi tuproqlarda o’simliklar yer yuzasida to’la qoplam hosil qilmaydi va bu yerda chimli qatlam rivojlanmaydi. Sahro mintaqasida o’simliklarning turlari, demak ular hazonlarining kimyoviy tarkibi ham dasht mintaqasidan keskin farq qiladi. Bu yerda rivojlangan asosiy tuproq tiplarida

chirindi miqdori odatda 1 foizdan kam. Uning tarkibi barqaror fulvatlidir. Aksincha, sahro mintaqasi o’simliklari, ayrim hollarda, tuproqlarning sho’rlanishiga sababchi bo’ladilar. Tabiiy sharoitda to’la profilli, yetuk tuproq hosil bo’lgan paytda, u bilan o’simliklar orasida barqaror muvozanat vujudga keladi. Lekin inson tomonidan tabiiy fitotsenozlarning buzilishiga yangi ikkilamchi o’simliklar assotsiatsiyasi bunyodga keladi. O’simlik qoplami xarakterining o’zgarishi, tuproq o’zgarishiga nisbatan sezilarli darajada tez ro’y beradi. Yuqori o’simliklar bilan bir qatorda, tuproqning paydo bo’lishi jarayoniga son-sanoqsiz tuproq faunasi vakillari-tuproqning ustida va har xil gorizontlarda yashovchi umurtqalilar va umurtqasizlar katta ta‘sir etadi. Ularni o’lchamlariga qarab 4-guruhga ajratish mumkin: 1.Mikrofauna-o’lchamlari 0,2 mm dan kichik bo’lgan organizmlar. 2.Mezofauna-o’lchami 0,2 mm dan 4 mmgacha bo’lgan organizmlar. 3.Makrofauna-o’lchami 4 dan 80 mm gacha bo’lgan hayvonlar. 4.Megafauna-o’lchami 80 mm dan katta bo’lgan hayvonlar. Mana shu organizmlarning hammasi tuproqdagi organik moddalarning parchalanishida, tuproqning yumshashi hamda uning suv va havo rejimini yaxshilovchi kovakchalar hosil bo’lishida ishtirok etadi. Mazkur hayvonlarning chiqindilari va ular nobud bo’lgandan keyin tanalari organik moddalar zahirasini ko’paytiradi. Tuproqda yashovchi jonzotlar orasida umurtqasizlar absolyut ko’pchilikni tashkil etadilar. Ularning umumiy biomassasi, umurtqalilar umumiy biomassasiga qaraganda ming marta ko’p. Bu yerda ayrim hayvonlar faoliyati to’g’risida qisqacha to’xtalib o’tish lozim. Yomg’ir chuvalchanglarining ishi tuproq paydo bo’lishi jarayoniga haddan tashqari jadal ta‘sir etishga misol bo’la oladi. Bir gektar yerda bir, ikki million ba‘zi tuproqlarda 5 million gacha yomg’ir chuvalchanglari va nemotodalar bo’lishi mumkin. CHuvalchanglar o’simlik qoldiqlari bilan ovqatlanganligi tufayli, tuproqda organik moddalarning almashinuvida katta rol o’ynaydi. Uning bir

qismini tanasiga o’zlashtiradi, ko’p qismini esa ekspriment sifatida chiqarib tashlaydi. CH.Darvin (1882) ta‘biri bilan aytganda, dunyo tarixida yomg’ir chuvalchanglari kabi katta rol o’ynaydigan hayvonlarni, ehtimol topib bo’lmasa kerak. Uning ma‘lumotlariga ko’ra, yomg’ir chuvalchanglarining ichaklaridan bir yilda gektariga 22 dan 38 tonnagacha tuproq o’tishi mumkin. N.A.Dimo (1920-1932) mamlakatimiz tuproqlarida chuvalchang, termitlar va shu kabi organizmlarning faoliyatini keng o’rgangan. Uning fikricha, yildan- yilga, yuz yildan minglab yillar davomida yomg’ir chuvalchanglari ta‘sirida tuproq biogen tuzilishi va strukturasiga, maxsus biokimyoviy xossalarga ega bo’ladilarki, bularni tabiatning hech qanday boshqa kuchlari yuzaga chiqara olmaydilar. N.A.Dimo Mirzacho’lning bo’z tuproqlarida yil davomida bir gektar yerda chuvalchang ichaklaridan 123 tonna tuproq o’tishini hisoblab chiqqan. Bu 60-70 yil davomida 1 metrli tuproq qatlami to’laligacha chuvalchanglar ichagidan o’tadi, demakdir. Tuproq paydo bo’lishiga kuchli ta‘sir ko’rsatadigan jonzotlardan yana biri teranit (qir chumolilaridir). Ular o’simlik qoldiqlari bilan ovqatlanadilar. Ularni tuproq ichiga olib kiradi va organik moddaga boyitadi. Tuproqning mineral zarrachalarini, o’zlariga in yasash vaqtida, yer yuzasiga olib chiqadilar va h.k. Umuman tuproq hayvonlarining eng katta funktsiyalaridan bir o’z tanalaridan ozuqa elementlarini va asosan, tarkibida azot saqlovchi oqsil tipdagi moddalarni sintez qilib to’plashdir. Tuproq faunasi tomonidan qayta ishlangan organik moddalar tuproq mikroflorasi uchun a‘lo muhit bo’lib xizmat qiladi. Qazuvchi hayvonlarning faoliyati natijasida tuproq va grunt massalarining aralashuvi yuz beradi. Ular har xil, o’ziga xos mikroreleflarni vujudga keltiradilar. Tuproq paydo bo’lishi jarayonida mikroorganizmlar o’ta muhim va o’ziga xos rol o’ynaydilar. Ular tuaroqqa tushadigan organik moddalar-o’simlik qoldiqlari, nobud bo’lgan hayvon tanalarini chiritadi, unda mineral moddalarning

qayta o’zgarishiga atsoferadagi gazsimon birikmalarning hamda tuproq havosining o’zlashtirilishga imkon beradi. Sizlarni diqqatlaringizni shunga jalb qilmoqchimizki, tuproqda uning asosiy qismi chirindi hosil bo’lishi jarayoni mikroorganizmlar yordamisiz hech qachon kechmaydi. Ona jinslardan ikkilamchi materiallarning hosil bo’lishi, tuproq havosi tarkibi boshqarilishi bevosita mikroorganizmlar faoliyati bilan bog’liq. Xulosa qilib aytganda, mineral moddalarga biologik omil ta‘sirida tabiiy mustaqil biokos turli tuproqlar vujudga keladi. Bizning mamlakatimiz turli tuproqlari biotasi, nisbatan kam o’rganilgan. Ayniqsa, sug’oriladigan tuproqlarda turli ksenobiotiklar qo’llanilganda organizmlarning o’zgarishi, uning esa o’z navbatida tuproq rivojlanishiga ta‘siri muammo bo’lib qolmoqda. 6. Tuproq paydo bo’lishida relefning roli. Tuproq paydo qiluvchi muhim omillardan yana biri relefdir. U tuproqning, makondagi xilma-xilligiga katta ta‘sir ko’rsatadi. Relef, asosan quyosh radiatsiyasi va namlikni Yer yuzasida qayta taqsimlab beradi. Shuning uchun ham, ba‘zi omillar uni tuproq paydo bo’lish jarayoniga bevosita ta‘sir ko’rsatmaydi deb hisolaydilar. Relefning tuproq paydo bo’lishi jarayonidagi rolini N.I. Sibirtsev, N.S.Kossovich, S.A.Zaxarovlar yetarli darajada yoritib berdilar. Ayniqsa, S.S.Neutruev tuproq vujudga kelishida relefning bevosita va bilvosita rolini ko’rsatib berdi. Uning fikricha, relefning tuproqqa bevosita ta‘siri eroziya jarayonlarining rivojlanishida namoyon bo’ladi. Relefning bilvosita ta‘siri natijasida tuproqlarning vertikal mintaqaviy qonuniyat asosida tarqalishidir. Dala tuproq-tadqiqot tekshiruvlarida relefning tiplari ajratiladi: A) makrorelef; b) mezorelef; v) mikrorelef. Ularnig har biri tuproqlarning paydo bo’lishi, tarqalishi, u yoki bu xususiyatlarning yuzaga chiqishida ma‘lum ahamiyat kasb etadi.

Mikrorelef deganda, katta hududlar qiyofasini belgilaydigan tekislik, plato, tog’ tizimlari kabi relefning yirik shakllari tushuniladi. Mikrorelefning kelib chiqishi, asosan yer qobig’ida tektonik hodisalar bilan bog’liq. Mezorelef-relef shakllarining tepalik, chuqurlik, vodiy, terrassa va ularning elementlari-yassi uchastkalar har tikkalikdagi qiyaliklar kabi o’rtacha o’lchamlaridir. Mezorelefning vujudga kelishi, asosan ekzogen geologik jarayonlar bilan bog’liq. Mikrorelef deb, unchalik katta bo’lmagan va nisbiy balandligi 1 metr atrofidagi relefning mayda shakllariga aytiladi. Bunga tanachalar, pastqamliklar kabilar kiradi. qiyaliklarda mikrorelef tuproq-gruntning sirg’alib tushishi yoki tuproq-eroziya jarayonlari natijasida yuzaga chiqishi mumkin. Tuproq paydo bo’lishi jarayonida, relefning shakli boshqa tuproq paydo qiluvchi omillarga ham bevosita ta‘sir etadi. Masalan, issiqlik va namlikni qayta taqsimlaydi, nurash mahsulotlarining joylanishi ham unga bog’liq, demak ular bilan bog’liq holda o’simlik qoplami ham o’zgaradi. Hozirgi davrda relefning holatiga va u qayta taqsimlangan atmosfera yog’inlari miqdori bo’yicha tuproqlarga guruhlarga ajratiladi. Ular namlanish qatorlari deb ataladi. Avtomorf tuproqlar-tekis yer yuzasida, yoki qiyaliklarda yuza suv oqimi erkin sharoitida, sizot suvlari chuqur (er yuzasidan 5 m past) joylashganda hosil bo’lgandirlar. Yarimgdromorf tuproqlar-er yuzasidan suvlarning uzoq davr davomida turishi yoki sizot suvlarining yer yuzasiga 3 mdan yaqin joylashgan sharoitda vujudga keladilar. Yuqorida qayd etilgan tuproq paydo bo’lishi jarayoniga ta‘sir ko’rsatuvchi relefning ayrim xususiyatlari dehqonchilikda katta ahamiyat kasb etadi. U yoki bu agrotexnik, meliorativ tadbirlarni o’tkazishda relefning shakllarni hisobga olish zarurligini taqozo qiladi. Tuproq yoshi.tuproq paydo bo’lishi jarayoni ma‘lum bir vaqtda yuz beradi. Har qanday tuproq paydo bo’lishi jarayonining yangi bosqichi (mavsumiy, yillik,

ko’p yillik), tuproq profilida organik va mineral moddalarning boshqa moddalarga aylanishiga aniq o’zgartirishlar kiritadi. Shuning uchun vaqt omili (V.V. Dokuchaev bo’yicha “mamlakat yoshi”) tuproqlarning vujudga kelishi va rivojlanishida katta ahamiyatga egadir. Tuproqlaning absolyut va nisbiy yoshi tushunchali farqlanadi. Ayusalyut yosh deganda, tuproq paydo bo’la boshlagandan to hozirgi o’tgan vaqt tushuniladi. U bir necha yildan million yillargacha bo’lishi mumkin. Nisbiy yosh tuproq paydo bo’lishi jarayonining tezligini, tuproq rivojlanishi bir bosqichining boshqasi bilan almashinuv jadalligini xarakterlaydi. U tuproq paydo bo’lishi jarayonining yo’nalishi va tezligiga jinslarning tarkibi va xossalari, relef sharoiti kabilarning ta‘siri bilan bog’liq. Inson faoliyati-tuproq paydo qiluvchi omil. Insonning tuproqqa ta‘siri, tuproq yoki unda o’sayotgan o’simlik, shuningdek, uning ostidagi boylik ishlab chiqarish vositasi bo’lgan paytdan boshlanadi. Insonning tuproq paydo bo’lishi jarayoniga ta‘siri ko’p qirrali, turli-tumandir. Foydali qazilma boyliklaridan foydalanish, o’rmon daraxtlarini kesish, o’tlarni urib olish, mol boqish yerlarni haydab ishlov berish, sug’orish, har xil o’g’itlarni qo’llash va hakozolar shular jumlasidandir. Bular, nafaqat tuproq paydo bo’lishi jarayoniga ta‘sir etibgina qolmasdan, balki uning yo’nalishini tubdan o’zgartirib yuboradilar. Eng asosiysi shundaki, bu o’zgarishlar faqat inson tuproqdan foydalanayotgan hududlarning tuprog’ida namoyon bo’lib qolmasdan, balki boshqa qo’shni hududlar tuproqlarida ham ro’y beradi. Hozirgi davrda sanoat ishlab chiqarishi chiqindilari, avtomashinalar, qishloq xo’jalik traktorlari tutunlari va izlari juda keng maydondagi tuproqlarga salbiy ta‘sir ko’rsatmoqdalar. Qo’yida biz, mamlakatimizda keng tarqalgan sug’oriladigan tuproqlar misolida inson omilining tuproq paydo bo’lishi jarayoniga ta‘sirini ko’rib chiqamiz.

Inson faoliyatining tuproqqa ta‘sir qilgan kundanoq,ayniqsa yerlarni va ishlov berishda tuproq hosil qiluvchi omillar va tuproq hosil bo’lishi jarayoni insoniyat hohishi bo’yicha sun‘iy o’zgaradi. Sug’orish jarayonining tuproqqa nihoyatda kuchli ta‘sir etishi N.A.Dimo, M.A.Orlov, A.N. Rozanov, N.K.Volyabo, S.N.Rijov kabi bir qator olimlarning ishlarida yoritilgan. O’zbekistonning bo’z tuproqlari tarqalgan, issiq va qurg’oqchilik sharoitga ega bo’lgan joylarda tuproq namligi rejimi singari muhim omilni sun‘iy ravishda tartiblashtirish, yog’in suvlariga qaraganda sug’orish suvining bir necha bor ko’p berilishi tuproq hosil bo’lish jarayonini tubdan o’zgartirib yuboradi. Tuproqni o’zlashtirish, sug’orishning birinchi kunidanoq tabiiy tuproq hosil bo’lishining muhim omillaridan biri, o’simlik qoplami va biomavjudot (biota)lar kuchli darajada o’zgaradi. Natijada tabiiy o’simliklar o’rniga paxta, g’alla kabi ekinlar ekiladi. Bu ekinlarning tuproqqa bo’lgan talabi ham, tuproqqa qoldiradigan qoldiqlari va miqdori, ularning chirish va chirindiga aylanish jarayonlari ham tabiiy o’simliklardan tamomila farq qiladi. Tuproqda mikroblar ko’payadi va ularning turi o’zgaradi. Shu bilan birga tuproqning mikrobiologik va fermentativ faolligi ortadi. Tuproqning biologik faolligi oshganligi tuproq chirindisidagi moddalarnigina emas, o’zaro munosabatlarning ham o’zgaruviga sabab bo’ladi. Tabiiy biogenotsnozda tuproq va o’simlik bir-biri bilan kuchli bog’langan bo’ladi. O’simlikning o’sishi va hosil tuproq unumdorligidan, uning xususiyatlaridan ajralmas bo’lib, ko’p jihatdan moddalarning biologik aylanma harakatini belgilaydi va shu tufayli tuproq xossalariga ta‘sir etadi. SHuning uchun ham tabiiy sharoitda ma‘lum tuproq o’simliklarning o’zgarishiga sabab bo’ladi va aksincha. Madaniy o’simliklar tabiiy o’simliklardan farqli o’laroq tuproqqa talabchan bo’ladi. Bu o’simliklarning o’sishi uchun tuproqda yetarli bo’lmagan sharoit inson tomonidan yaratiladi. Hamma madaniy o’simliklar tuproq haroratining ma‘lum bir oralig’i (intervali)da o’sadi. qulay haroratli sharoit, aeratsiya yerga ishlov berish yo’li bilan hosil qilinadi. Ko’pchilik madaniy o’simliklar qisqa vegetatsiya davrida

suv talab qiladi. Ular tabiiy o’simliklarga qaraganda issiq sharoitda transpiratsiya va parlanishni o’zlari to’la tartibga sola olmaydilar. Bunday vaqtlarda yaxshi aeratsiyaga ega bo’lgan o’simliklarni suv, ozuqa unsur elementlari bilan ta‘minlash uchun yaxshi strukturali, qalin tuproq qatlami hosil qilish kerak bo’ladi. Madaniy o’simliklar qisqa vegetatsiya davrida juda ko’p ozuqa unsurlariga muhtojlik sezadi va bu unsurlarning ko’p qismmi tuproqqa qaytib tushmaydi, balki hosil bo’lgan biologik aylanishi (krugovorot) dan chiqib ketadi. Shuning uchun ham madaniy o’simliklar o’sadigan tuproq azot, fosfor va boshqa ozuqa unsurlarning zahirasi (zapasi)ga ega bo’lishi kerak. Dehqonchilikni jadallashtirish sur‘ati keyingi yillarda Respublikamizda ancha oshdi. Lekin o’simliklardan yuqori hosil olish maqsadida mineral o’g’itlarni qo’llashga zo’r beriladi-yu, tuproqning tabiiy rivojlanishiga e‘tibor kamayib ketdi. Natijada tuproqning eng avvalo, unumdorlik imkoniyati kamaya boshladi. Hosil bilan chiqilgan organik moddalar tuproqda chirindi miqdori, azot va boshqa ozuqa unsurlarining kamayib ketishiga sabab bo’ldi. Ozuqa unsurlari balansidagi kamchilik, asosan, mineral o’g’itlar hisobiga to’ldiriladi. Chirindining kamayib ketishi, ishlov berish, tuproqlarning fizik holatiga ham ta‘sir qiladi. Ularning zichligi oshadi, havo va suv tartibi yomonlashadi. Katta me‘yorda mineral o’g’itlar, gerbitsidlar, zaharli kimyoviy moddalarni qo’llash ular qoldiqlarining tuproqda to’planishiga sabab bo’ladi. Tuproq chirindisining xarakteri ham o’zgaradi va uning himoya funktsiyasi kamayadi. Tuproqda o’simliklar o’sish jarayonida ajratgan har xil moddalar to’plana borib, madaniy o’simliklarni kasalga uchratadigan har xil mikroblarning rivojlanishiga sabab bo’ladi. Bunga misol qilib, bo’z-voha tuproqlarida keng tarqalgan vilt kasalligini ko’rsatish mumkin. Bundan tashqari, mineral o’g’itlar tuproq chirindisiga ta‘sir qilib, uning harakatchanligini oshiradi. Agar ana shu jarayonlar me‘yorlashtirilmasa (normallashtirilmasa) tuproq rivojlanish jarayoni salbiy tomonga yo’nalishi mumkin.

Yuqorida inson faoliyatining sug’oriladigan tuproqlarga ta‘sirining bir tomoninigina ko’rib chiqdik. Bundan tashqari, yerlar haydala boshlagandanoq tuproq yemirilishi jarayoni kuchliroq namoyon bo’ladi. Ayniqsa, bu jarayon notekis relefli yerlarda kuchli kechadi. Natijada tuproqning ustki, eng hosildor qatlami yuvilib, past joylarga olib borib yotqiziladi. Yuqorida O’zbekiston vohalarida sug’orishning asrlab davom etayotganligini ta‘kidlagan edik. Ana shu yillar davomida yerlarga suv bilan juda katta miqdorda agroirrigatsiya keltirmalari olib kelinadi. Bularning tarkibida erigan va qattiq holatdagi ozuqa moddalar ham bor. Masalan, Zarafshon daryosi yil davomida 4,5 mln tonna materialni bir yerdan ikkinchi yerga ko’chiradi (Molodtsov, 1958). Buning hisobiga 350 gektar yerda 1 metr qatlam hosil qilish mumkin. Shu keltirmalarning bir qismi suv bilan dalaga tushadi. Bundan tashqari shu suv tarkibida 828 ming tonna erigan moddalar, jumladan, 250 ming tonna kaltsiy, magniy-33, kaliy-25, natriy-21, suvda eriydigan chirindi-33, azot-1,5 va fosfor 1,25 ming tonna bor. Ular asrlar davomida yig’ilib boradi va 2-3 m gacha agroirrigatsion qatlam hosil qiladi. Bu hol tabiiy tuproq hosil bo’lishi jarayonidan tubdan farq qiladi. Chunki, agroirrigatsion keltirmalar xususiyatlari barobarlashadi. (rivojlanadi) CHirindi miqdori, fizik ko’rsatgichlar, karbonatlar va ozuqa elementlari darajasi bir muncha tenglashib qoladi. SHu bilan bir qatorda, agroirrigatson keltirmalari, tuproq profilida tuz va ozuqa unsurlarining qayta taqsimlanishi hisobiga yangi tuproq qoplami tarkibi bunyod bo’ladi. Yuqoridagi ma‘lumotlar asosida quyidagi xulosaga kelish mumkin: 1.Tuproqdagi sug’orish va ishlov berish paytdan tabiiy tuproq hosil bo’lish jarayoni keskin o’zgaradi. Bu jarayon keyinchalik odam faoliyati ta‘sirida davom etadi. 2.Agroirrigatsion keltirmalar hisobiga yangi unumdorlik imkoniyatiga ega qatlam hosil bo’ladi. Bu qatlamning qalinligi sug’orish vaqti va qaysi daryo suvi bilan sug’orilayotganligiga bog’liq.

3.Tabiiy o’simliklarning madaniy o’simliklariga almashtirilishi tuproqlar biotasining keskin o’zgarishiga sabab bo’ladi. 4.Mineral va organik o’g’itlar birgalikda yerga solinganda tuproqlarning unumdorligi osha boradi va aksincha o’simliklardan yuqori hosil olish maqsadida ko’plab mineral o’g’itlar, gerbitsidlarni qo’llash sug’oriladigan yerlarning “charchashiga” olib keladi. 5.O’rta Osiyo vohalaridagi ko’p tuproqlar asrlar davomida o’z unumdorligini yo’qotmagan. Lekin oxirigacha o’ylamay o’tkazilgan tadbirlar sug’oriladigan tuproqlarning hosil bo’lishi va rivojlanishi jarayoniga salbiy ta‘sir ko’rsatishi mumkin. Hozirgi vaqtda planetamiz hayotida, inson ishlab chiqarish faoliyati yanada kattaroq ahamiyat kasb etmoqda. Buning natijasida tuproq qoplami katta o’zgarishlarga duchor bo’lmoqda. Tabiiy jarayonlar inson faoliyati natijasida ma‘lum darajagacha bo’g’ilishi yoki kuchayishi mumkin, lekin ularning ta‘sirini hech qachon yo’qqa chiqarish mumkin emas. Inson tabiatning rivojlanishi, xususan, tuproq paydo bo’lishi qonuniyatlarini to’la o’rgangan holda, yer manbalaridan oqilona va samarali foydalanish chora-tadbirlarini ishlab chiqish mumkin.

Adabiyotlar: 1 . Bouls., Xoul F., Mak-Krekken R. – Genezis i klassifikatsiya pochv. M., Progress, 1977 g. 2. Boboxo’jaev I. , Uzoqov P. “Tuproqshunoslik” T., “Mehnat” 1995 y. 3. Genusov A.Z. Qo’ziev R. “Aktualno’e problemo’ ekologii i modelirovanie plodorodiya oroshaemo’x pochv” Uzbekistana II Institutu pochvovedeniya i agroximii 70 let, Tashkent, 1990. 4. Kovda V.A. Pochvenno’y pokrov. Yego uluchshenie, ispolzovanie i oxrana. M., Nauka 5. Kuziev R. Serozemno – oazisno’e pochvo’, ix evolyutsiya i plorodorodiya. Tashkent. 1991. 6. Qo’ziev R. Genetik tuproqshunoslik muammolari.O’zFA. Tuproqshunoslik instituti. Toshkent. 1996. 7. Rode A.A. Genezis pochv i sovremenno’e protsesso’ pochvo obrazovaniya. M. Nauka. 1984 g. 8. Zokirov T.S. Rahmatov I.M. Dehqonchilik asoslari. Qarshi. “Nasaf” 1999 y.

Похожие

Tuproqshunoslik fanining maqsadi, vazifalari va ahamiyati. Fanning rivojlanish tarixi

Tuproq unumdorligi va uni modyelllashtirish muammolari

Tuproqlarning evolyutsiyasi muammoalari

Fitopatologiya fanning rivojlanish tarixi. Kasalliklar klassifikatsiyasi

Agrokimyo fanining maqsadi va vazifalari va boshqa fanlari bilan bog’liqligi. Agrokimyo fanining rivojlanish tarixi